Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Усе іншыя — здаровыя або злыя, вясёлыя або пяшчотныя — лёгка, нібы само сабой, завязвалі сяброўскія стасункі, чаму ж тады ў мяне складвалася адчуванне, быццам я змушаю сябе граць нейкую ролю? Чаму самыя звычайныя рэчы, якія спрашчаюць будзённае жыццё і пра якія не надта задумваюцца, — а можа, і не задумваюцца зусім — я мушу рабіць сцяўшы зубы, мушу прыкладваць намаганні, а потым ненавідзець сябе за «пазёрства»? Часам я выконваў ролю з такім «маніякальным» запалам, што заклапочанасць уласным прытворствам поўнасцю
пакідала мяне, я цешыўся, што магу быць такім, як усе, і што ўсіх весяліць мая іронія і дасціпнасць; мне нават здавалася, што ў гэтым вялікім хаўрусе я нарэшце ўратаваўся ад уласнай двудушнасці і балючага адчування ўласнай фальшывасці, як раптам, на піку весялосці, вецер смутку зноў усё перакульваў дагары нагамі, і мне хацелася вярнуцца дадому, забіцца ў які-небудзь куток, схавацца ў маёй цемры. Спачатку я ненавідзеў сябе за тое, што быў сярод усіх гэтых людзей, за тое, што разбіваўся ўдошку, абы толькі не адарвацца ад гэтай супольнасці. Але, як звычайна бывала ў такіх выпадках, пагарда да самога сябе пераходзіла на маё атачэнне, на маму-тату-брата і мноства іншых сваякоў, якіх мне ўсё цяжэй было называць сям’ёй, на школьных сяброў і іншых знаёмых — на ўвесь горад.
Прычынай майго заняпаду і двудушнасці я лічыў сам Стамбул. Вядома, я вінаваціў не свае любімыя мячэці, гарадскія муры, маленькія плошчы, Басфор, караблі
і такія блізкія мне цяпер ночы, агні і натоўп вялікага горада. Я адчуваў, што жыхароў горада аб’ядноўвае нешта іншае, тое, што спрашчае іх стасункі, гандаль, вытворчасць і наогул жыццё, тое, дапасавацца да чаго сам я не мог. 3 часам мне было ўсё цяжэй заставацца «самім сабой» і пры гэтым адпавядаць «нашаму свету», дзе ўсе адны адных ведаюць, шануюць межы адны адных і хочуць быць адны да адных падобнымі, дзе так цэніцца сапраўдная сціпласць, дзе паважаюць традыцыі, запаветы продкаў, старэйшых, гісторыю і легенды аб слаўным мінулым. У гэтым хаўрусе, у атачэнні сям’і, сяброў, у школе я ніколі не быў «самім сабой». У кожным хаўрусе, дзе я мусіў быць акцёрам, а не гледачом, напрыклад на вечарынцы з нагоды народзін, праз нейкі час я, нібы ў сне, пачынаў бачыць сябе збоку: як я адпускаю жарты, пытаюся «як справы», ляпаю кагосьці па спіне так, нібы нас звязваюць нейкія асаблівыя, шчырыя і глыбокія адносіны, — насамрэч у гэтых знаёмствах, стасунках і дзелавых сувязях не было нічога «сапраўднага» — і разам з тым, недзе з глыбінь свядомасці, я пільна гляджу на сябе і ведаю, што падманваю іх усіх.
Я вяртаўся ў свой пакой і праз нейкі час у адзіноце («Навошта ты цяпер увесь час замыкаеш дзверы?» — пачала цікавіцца мама) прыходзіў да думкі, што мая крывадушнасць і заганнасць не толькі ўва мне, але і ў гэтым духу супольнасці, які наладжвае сувязі паміж людзьмі, у гэтым пастаянным «мы», у гэтай «гарадской ідэалогіі», заўважыць якую можна толькі калі крыху «збочыш» і паглядзіш на ўсё звонку.
Але гэта ўсё словы пяцідзесяцігадовага пісьменніка, які праз шмат гадоў спрабуе расказаць складную і займальную гісторыю, прыгадваючы хітраспляценні былых душэўных перажыванняў. У шаснаццаць — васямнаццаць гадоў я пачаў пагарджаць не толькі самім сабой, але і сваім стамбульскім асяроддзем і культурай, афіцыйнымі
маі
і неафіцыйнымі палітычнымі прамовамі, у якіх нам тлумачыўся сэнс падзей, загалоўкамі на перадавіцах газет, жаданнем усяго горада і асобных яго жыхароў паказацца лепшымі, чым яны ёсць на самой справе, іх упартым нежаданнем зразумець саміх сябе, літарамі, якія болем пульсавалі ў галаве, і электрычнымі рэкламнымі шчытамі, якія пачалі яшчэ больш душыць мяне, павярхоўнасцю, якая ахапіла і горад, і мяне самога. Праблема, мабыць, была яшчэ і ў тым, што недзе ў пятнаццаць гадоў я ўжо не мог з ранейшай лёгкасцю занурацца ў свой «другі свет», дзякуючы якому маё дзяцінства было такім маляўнічым, шчаслівым і такім сапраўдным. Я хацеў маляваць і жыць так, як французскія мастакі, пра якіх я чытаў у кнігах; але ні ў мяне не ставала сіл, каб стварыць у Стамбуле такі свет, ні ў Стамбула не было здольнасцей зрабіцца падобным на гэты сусвет. Мне падабаліся пейзажы турэцкіх імпрэсіяністаў з мячэцямі, Басфорам і драўлянымі асабнякамі, з краявідамі заснежаных вуліц, — нават самыя кепскія з іх. Падабаліся таму, што на іх быў выяўлены Стамбул, а не таму, што гэта былі карціны. Карціна з праўдападобнай выявай Стамбула, мая або чужая, не магла быць добрай; таксама як на добрай карціне Стамбул не быў такі праўдападобны, як мне хацелася. Магчыма, мне трэба было кінуць звычку глядзець на Стамбул як на карціну, як на краявід.
У шаснаццаць-васямнаццаць гадоў я, з аднаго боку, хацеў, падобна да радыкальных прыхільнікаў еўрапейскага шляху развіцця, каб і горад, і я сам цалкам еўрапеізаваліся; з іншага боку, мне інстынктыўна хацелася быць часткай майго любімага Стамбула, з якім мяне звязвалі звычкі і ўспаміны. У дзяцінстве гэтыя два жаданні (дзіця з лёгкасцю можа хацець адначасова стаць і вандроўным басяком, і вялікім навукоўцам) мне нейкім чынам удавалася захоўваць у двух розных кутках свядомасці, але з гадамі я страціў такую здольнасць і пакрысе пачаў пе-
ратварацца ў смутнага дарослага чалавека. Можна сказаць, што я з роспаччу разумеў, што Стамбул не такі ўжо і сучасны горад, што яму трэба вельмі шмат часу, каб выратавацца з беднасці і галечы, пазбавіцца паўсюднага пачуцця паразы, і я смуткаваў па ўласным жыцці і па сваім горадзе. Калі я пасталеў, смутак з пакорнасцю, але і з гонарам, прыняты Стамбулам, пранік і ў маю душу. Але ці быў гэта той самы смутак — можа, гэта толькі «смутак» ад таго, што Стамбул скарыўся перад сваім смуткам?
Можа быць, яго прычынай была не галеча Стамбула і не смутак, які ён цягне на сабе непад’ёмным грузам. Часамі мне хацелася — так паранены звер паўзе паміраць — схавацца ў цёмны куток, і гэтае жаданне, з кожным днём усё больш моцнае, прыходзіла не звонку, а, падобна, узнімалася з глыбіняў душы. Што ж гэта была за страта, па якой я так смуткаваў? Ад разлукі з чым, з кім я быў такі маркотны?
35. Першае каханне
Я не буду называць яе імя, бо гэта ўсё ж кніга ўспамінаў, — як прыдворны паэт я толькі дам намёк на сваю таемную каханую, але павінен вас папярэдзіць: ён можа аказацца падманлівым, як і ўся гісторыя кахання, якую я збіраюся расказаць. У перакладзе з фарсі яе імя значыла «чорная ружа», але мне здавалася, што гэтага не ведалі ні тыя, хто разам з ёй скакаў з пірсаў у марскія хвалі, ні яе аднакласніцы з французскага ліцэя. Яе доўгія бліскучыя валасы былі не чорныя, а каштанавыя, а вочы — крыху цямнейшыя за карыя. Калі я з разумным выглядам расказаў ёй пра гэта, яна ссунула бровы — яна заўжды так рабіла, калі раптам рабілася вельмі сур’ёзнай, — крыху выцягнула губкі-вішанькі і сказала, што, вядома ж, яна ведае гэта і што так звалі яе албанскую бабулю, маміну маці, і таму па жаночай лініі імя дасталася ёй самой.
Мяркуючы па расказах маёй маці, «гэтая жанчына» (то бок маці чорнай ружы), бадай што, выйшла замуж вельмі рана, бо, калі мама зімовымі ранкамі вадзіла нас на шпацыр з Нішанташы да парку ў Мачцы, брату было пяць, а мне — тры, то бачыла яе, «яшчэ зусім маладую дзяўчыну», з велізарнай дзіцячай каляскай, у якой яна закалыхвала дзіця. Аднойчы мама намякнула, што тая албанская бабуля выйшла з гарэма аднаго пашы, які ці то здзейсніў нейкае злачынства ў дні акупацыі Стамбула, ці то выступаў супраць Атацюрка — словам, зганьбіў сваё
імя, але падрабязнасцей я ўжо не памятаю, бо ў той час я зусім не цікавіўся палаючымі асманскімі асабнякамі і гісторыямі з жыцця старых стамбульскіх сем’яў. Тата, у сваю чаргу, расказваў — зрэшты, зусім не варожым тонам, — што бацька маленькай чорнай ружы неўзабаве пасля Другой сусветнай вайны па пратэкцыі кагосьці са знаёмых уплывовых чыноўнікаў стаў прадстаўніком некаторых амерыканскіх і галандскіх кампаній у Турцыі і вокамгненна разбагацеў.
Праз восем гадоў пасля дзіцячых сустрэч у парку я пачаў зноў бачыць яе падчас веласіпедных прагулак — тады, у 1960-1970-я гады, сярод нуварышаў запанавала кароткая мода на прадмесце Байрамаглу, што месціцца на ўсход ад Стамбула, дзе і мы таксама купілі дом. У тыя блаславёныя часы, калі маленькае прадмесце яшчэ было ціхае і пустыннае, я да пасінення купаўся ў моры, лавіў сеткамі скумбрыю і стаўрыду, гуляў у футбол, а калі мне споўнілася шаснаццаць, летнімі вечарамі хадзіў з дзяўчатамі на танцы. У наступныя гады, пасля ліцэя, у часе навучання на Архітэктурным факультэце, на цокальным паверсе наша дома я пачаў маляваць і чытаць кнігі. Можа, у пэўнай ступені я хацеў трымацца далей ад маіх прыяцеляў з ліку «залатой моладзі», якія кожнага, хто чытае што-небудзь, акрамя школьных падручнікаў, лічылі «інтэлектуалам», а значыць, «закамплексаваным» і падазроным тыпам. «Закамплексаваным» сябры майго дзяцінства называлі кожнага, хто пачуваўся неспакойна ад псіхалагічных ці фінансавых праблем, можа і ад мяне яны ўжо тады адварочвалі нос. Яны мелі на ўвазе, што «інтэлектуал» — а яны празвалі мяне так яшчэ ў дзіцячым узросце — гэта «зацяты вораг багатых», такое становішча засмучала мяне, і я казаў, што Вульф, Фрэйда, Сартра, Мана, Фолкнера чытаю дзеля ўласнай прыемнасці; «А навошта тады ты падкрэсліваеш некаторыя радкі?» — пыталіся яны.
Вось жа мая благая слава аднойчы, напрыканцы лета, прыцягнула да мяне і ўвагу чорнай ружы. Аднак ні тым летам, ні папярэднімі гадамі, калі я часцей бачыўся са сваімі сябрамі, мы практычна не заўважалі адно аднаго. Тады мы завісалі з сябрамі, сярод ночы выпраўляліся на танцы і вярталіся пад раніцу, а па дарозе, на Багдадскім праспекце, што за паўгадзіны язды ад Стамбула, ладзілі гонкі на «мерседэсах», «мустангах» і БМВ (і часам сутыкаліся); на быстраходных катарах імчалі да якоганебудзь пустыннага скалістага берага, дзе стралялі з шыкоўных паляўнічых стрэльбаў па пустых бутэльках ад газіроўкі ці віна — дзяўчаты голасна вішчалі, а мы іх супакойвалі; гулялі ў покер і ў манаполію, слухаючы Боба Дылана і «Бітлз», — і за ўвесь час гэтых сутюльных забаў мы не адчулі ніякай цікавасці адно да аднаго.
У канцы лета наша шумная маладая кампанія пачала паволі радзець, а калі сцішыліся вераснёўскія буры і дажджы, якія кожны год абавязкова разбівалі пару лодак і неслі небяспеку яхтам і быстраходным катарам, да мяне на цокальны паверх, які я пафасна называў «мастацкай студыяй», пачала завітваць сямнаццацігадовая чорная ружа. У гэтым не было нічога надзвычайнага — усе мае сябры час ад часу заходзілі сюды, каб я нешта чыркануў ім на паперы фарбамі і пэндзлямі або каб з падазроным выглядам пагартаць мае кнігі. Акрамя таго, як і ўсім астатнім турэцкім юнакам, бедным і багатым, хлопцам і дзяўчатам, ёй трэба было паразмаўляць з кім-небудзь, абы чымсьці напоўніць дні, неяк прабавіць час.
КНІГІ ОНЛАЙН
