Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Увогуле ж мы прыходзілі ў гэтыя залі, якія калісьці былі пакоямі наследных прынцаў у палацы Далмабахчэ — ад адной толькі думкі, што мы цалуемся за два крокі ад пакоя, дзе памёр Атацюрк, па скуры беглі мурашкі, — не толькі таму, што там было пуста і выгодна, і не толькі дзеля раскошы позняй Асманскай імперыі побач са стомнай стамбульскай галечай: высокіх столяў, цудоўных балконных кратаў і высокіх вокнаў, від на Басфор з якіх быў значна прыгажэйшы за многія развешаныя побач на сценах малюнкі; мы прыходзілі дзеля нашай любімай карціны.
Гэта было палатно Халіла-пашы з назвай «Жанчына
на канапе».
У тую нашу першую пасля размовы ў холе «Хілтана» сустрэчу мы хутка, без намёку на забавы, прайшлі праз увесь музей і спыніліся перад гэтай карцінай: маладая жанчына прылегла на сіняй канапе, скінуўшы туфлі, — мая палкая мадэль здзівіла мяне, бо некалі гэтаксама скінула туфлі, нібы бачыла гэтую карціну раней; журботна гледзячы на мастака (свайго мужа?), яна паклала
галаву на руку, як на падушку, і гэтаксама ўвесь час рабіла мая каханая. Нас цягнула да гэтай карціны не толькі дзіўнае падабенства паміж мадэллю мастака і маёй ма-
дэллю — падчас нашых першых візітаў у маленькай ба-
кавой залі, дзе выстаўлялася карціна, было вельмі добра цалавацца. Мы ведалі ўсе дэталі карціны, бо калі рыпенне і стогн паркету ў суседняй залі выдавалі набліжэнне аднаго са старых цікаўных дазорцаў, мы пераставалі цалавацца і з вельмі сур’ёзным выглядам абмяркоўвалі яе. Пазней я дадаваў у гэтыя абмеркаванні некаторыя звесткі аб Халілу-пашы, знойдзеныя ў энцыклапедыях.
«Думаю, калі пахаладала, у дзяўчыны замерзлі ногі», — сказаўя.
«У мяне іншыя дрэнныя навіны, — адгукнулася мая каханая, чым больш я глядзеў на карціну, тым больш упэўніваўся, што яна падобная на мадэль Халіла-пашы. — Мама хоча паказаць мяне сватам».
«I ты пакажашся ім?»
«Смешна. Гэта сын невядома каго, які вучыўся ў Амерыцы», — і яна з пагардай прашаптала ягонае прозвішча.
«Твой бацька багацейшы ў дзесяць разоў».
«Ты не разумееш? Яны хочуць уратаваць мяне ад цябе».
«Ты пакажашся сватам і прапануеш каву?»
«Гэта няважна. Я не хачу, каб дома былі праблемы».
«Давай паедзем у Джыхангір, — сказаў я. — Я зноў хачу цябе намаляваць як "Жанчыну на канапе”. Хачу ўволю цалаваць цябе».
Замест адказу на апошнюю прапанову мая прыгажуня, якая пакрысе спазнавала мае навязлівыя ідэі і пужалася іх, вярнулася да адказу на галоўнае пытанне, што непакоіла нас абаіх.
«Тваё жаданне стаць мастаком вельмі не падабаецца майму тату, — сказала яна. — Ты станеш п’яным і бедным мастаком, а я — тваёй голай натуршчыцай... Вось чаго ён баіцца».
Яна паспрабавала ўсміхнуцца, але не змагла. Павольнае цяжкае рыпенне паркету сказал а нам пра набліжэнне дазорцы, хоць мы і не цалаваліся, але па звычцы павярнуліся да «Жанчыны на канапе» і змянілі тэму. А між тым я хацеў спытаць у яе: «Хіба твой бацька абавязкова мусіць ведаць, чым займаецца кожны "спадарожнік” (тады гэтае слова ў такім сэнсе толькі-толькі ўваходзіла ў моду) яго дачкі і калі ён ажэніцца з ёй?» (Праўда, я і сам ужо, як некаторыя мае сябры, якія ўлюбляліся ў кожную дзяўчыну, з якой танцавалі, у думках строіў вясельныя планы.) А яшчэ я хацеў дадаць: «Скажы свайму бацьку, што я вучуся на архітэктара!» (Але гэта было б і спробай даць дастатковы для яе бацькі адказ, і, разам з тым, азначала маю згоду быць з гэтага часу «мастаком па выходных».) Кожны раз, калі я атрымліваў адмоўны адказ на маю просьбу паехаць са мной у Джыхангір — а гэта працягвалася ўжо многія тыдні, — я на імгненне страчваў вытрымку і здольнасць рацыянальна разважаць, та-
* Звычай на турэцкіх заручынах: дзяўчына, калі яна згодная пайсці за хлопца, частуе сватоў уласнаручна зваранай кавай.
ды, ахоплены ўнутраным канфліктам, я хацеў крыкнуць ёй: «Няўжо гэта дрэнна — быць мастаком?» Але пустата раскошна-паказных залаў «Першага турэцкага музея жывапісу і скульптуры», размешчанага ў самым прыгожым месцы Стамбула, і трагічнае ўбоства развешаных на яго сценах карцін былі вычарпальным адказам на гэтае пытанне. Незадоўга да гэтага я прачытаў, што Халілпаша ў старасці не мог прадаць ніводнай сваёй карціны і разам са сваёй смутнай жонкай (яна была і ягонай мадэллю) жыўу вайсковых казармах, перабіваючыся з хлеба на ваду.
Наступны раз, у шчырым жаданні яе павесяліць, я паказаў сваёй мадэлі сур’ёзныя палотны прынца АбдулМеджыда: «Гётэ ў гарэме» і «Бетховен у гарэме», каб яна хоць крыху пасмяялася.
«Паедзем у Джыхангір?» — раптам спытаў я. Між тым я даваў сабе зарок больш ніколі не задаваць такое пытанне. Мы доўга маўчалі, трымаючыся за рукі.
«Можа, трэба, каб я цябе скраў?» — спытаўя тонам героя падлеткавай драмы.
Пры чарговай сустрэчы — а прызначаць іх стала вельмі складана, бо гаварыць па тэлефоне мы маглі ўсё менш — перад «Жанчынай на канапе» мая прыгожая смутная мадэль сказала мне, што яе бацька, з аднаго боку, жорстка б’е яе братоў, а з іншага — можна сказаць, «шалёна» любіць сваю дачку, што ён раўнуе яе да ўсяго, што яна баіцца яго, — і слёзы каціліся ў яе па шчоках. Пры гэтым яна таксама вельмі яго любіла. Але цяпер яна ведала, што мяне любіць больш, і ў апошнія сем секундаў, пакуль крокі нашага старога музейнага дазорцы набліжаліся з калідора да нашых дзвярэй, мы адчайна, з невядомым раней запалам цалаваліся. I пакуль мы цалаваліся, трымалі твары адно аднаго нібы самы крохкі фарфор.
А пасля павярнуліся да жонкі Халіла-пашы, якая ўвесь гэты час са смуткам назірала за намі са сваёй раскошнай
рамы. Калі дазорца з’явіўся ля дзвярэй, мая прыгажуня сказала: «Скрадзі мяне».
«Добра».
У мяне быў банкаўскі рахунак, на якім я збіраў грошы, падораныя мне бабуляй; я валодаў чвэрцю крамы на праспекце Румелі, яе аформілі на мяне пасля чарговай сваркі паміж бацькамі, і пакетам акцый, хоць і не ведаў, дзе яны. А калі я за два тыдні перакладу на турэцкую мову адзін з даўніх раманаў Грэма Грына і аддам яго выдаўцу, знаёмаму Нуры, які ўжо не хаваўся ад паліцыі, то на атрыманыя грошы, паводле маіх падлікаў, я мог зняць на два месяцы кватэру накшталт маёй студыі ў Джыхангіры. А калі я насамрэч скраду яе, то ці дазволіць нам мая мама — а яна ўсё пыталася, чаму я такі засмучаны апошнімі днямі, — жыць у нашай кватэры?
Праз тыдзень, цягам якога я абдумваў свой план, крыху больш рэалістычны за жаданне малога ў будучыні стаць пажарным, яна ўпершыню не прыйшла на Таксім, дзе была прызначана сустрэча, і я прачакаў яе на холадзе паўтары гадзіны. Тым вечарам я адчуў, што звар’яцею, калі не раскрыю каму-небудзь душу, і патэлефанаваўсваім сябрам з Роберт-каледжа, якім даўно ўжо не званіў. Яны знайшлі мяне ў зюзю п’янага ў нейкай карчме ў Беяглу, і гэта іх няблага насмяшыла, ім было прыемна бачыць мяне закаханага, спакутаванага, у безвыходным становішчы, яны нагадалі, што, калі я ажанюся з маладой сямнаццацігадовай дзяўчынай без дазволу яе бацькі, нават калі буду проста жыць з ёй пад адным дахам, то мяне ўпякуць у турму, у адказ на мае п’яныя выдумкі яны, без асаблівага жалю да мяне, спыталіся, як я збіраюся стаць мастаком, калі кіну ўніверсітэт і буду зарабляць на жыццё, а потым па-сяброўску ўперлі мне ў руку ключы ад кватэры, дзе я мог бы ў любы час сустракацца з «дзяўчынай на канапе».
Адным снежным днём, пасля дзвюх марных спроб дачакацца яе з натоўпу наводдаль ад дзвярэй «Дам дэ Сіён»,
мне пашчасціла перахапіць маю каханую ліцэістку ля выхаду. Я пераканаў яе паехаць «на кватэру», у якой сам перад гэтым пабываў і якая падалася мне «нармальным» месцам, калі запэўніў, што туды больш ніхто не прыйдзе. Кватэрай, як я даведаўся пазней, карыстаўся не толькі мой міласэрны прыяцель, але і яго бацька, дзе ў таго было, так бы мовіць, «халасцяцкае гняздо»; але гэта было настолькі паскуднае месца, што я адразу зразумеў: маляваць тут маю чорную ружу або рабіць выгляд, што збіраюся маляваць, каб нам абаім было спакайней, не мела ніякага сэнсу. На вялікім ложку ў гэтай кватэры, дзе на сцяне вісеў толькі квартальны каляндар, а на стэлажы стаялі дзве бутэлькі віскі «Джоні Уокер» і пяцьдзясят два тамы энцыклапедыі «Брытаніка», мы тройчы, кожны раз з усё большым смуткам, кахаліся, нібы каралі адно аднаго. Я бачыў, што яна любіць мяне больш, чым я мог сабе ўявіць, пакуль мы кахаліся, яна дрыжала, а раз-пораз я заўважаў слёзы ў яе на вачах, і ад гэтага мне яшчэ мацней балела ў жываце; яна прыціскалася да мяне, і востры боль адступаў, затое адчай рабіўся нясцерпным. Пры кожнай сустрэчы яна так устурбавана і настойліва расказвала мне, што на лютаўскіх канікулах бацька павязе яе ў Швейцарыю, нібыта пакатацца на лыжах, а потым адправіць у прэстыжную школу для дзяцей багатых арабаў і дурнаватых амерыканцаў, што я верыў ёй. У такія хвіліны, каб яна не бедавала так моцна, я мужным тонам героя з турэцкага фільма казаў, што «скраду яе», пры гэтых словах я бачыў на твары маёй прыгажуні ўсмешку і таксама верыў у гэта.
У пачатку лютага, падчас нашага апошняга спаткання перад канікуламі, мы сустрэліся з маім сябрам, які даваў нам ключы ад кватэры, каб падзякаваць яму і заадно выкінуць з галавы думкі пра блізкую катастрофу. Да нас далучыліся іншыя мае ліцэйскія сябры, якія тады ўбачылі маю каханую першы раз, і я зноў падумаў, што інстын-
ктыўна правільна прыняў рашэнне не знаёміць паміж сабой людзей з розных сваіх атачэнняў і ніколі не змешваць кампаніі. Стасункі паміж маёй чорнай ружай і сябрамі з каледжа адразу не заладзіліся. Спачатку, каб стварыць больш вольную атмасферу, мае прыяцелі пачалі злёгку здзекавацца з мяне; у іншым, больш шчаслівым часе (напрыклад, у тыя летнія дні, калі мы з радасцю бясконца скакалі ў мора з пірса...) мая прыгажуня падтрымала б гэтыя жарты, але цяпер без лішніх слоў узялася мяне бараніць. На роспыты аб тым, хто яе бацькі, што робяць і дзе жывуць, наколькі яны багатыя і чым валодаюць, яна адказвала коратка, паказваючы гэтым жэстам сваю пагарду да ўсяго гэтага, рэшту вечара мы правялі ў адным з рэстаранаў Бебека, пазіраючы на Басфор, і, апусціўшы галовы, разважалі пра футбол і пра розныя брэнды — вось і ўся забава; на зваротным шляху мы спынілі машыну ў самым вузкім месцы Басфора, у Ашыяне, і глядзелі, як на супрацьлеглым беразе гарыць чарговы драўляны асабняк.
КНІГІ ОНЛАЙН
