Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
* Літаральна «Велізарны камень».
** Віцэ-султан Егіпта ў 1867-1914 гадах.
Эюп, маленькая цудоўная вёсачка ў самым канцы Залатога Рога, куды завёз мяне параход «Каджаташ», здаецца мне нерэальнай і вельмі падобнай на мрою. Эюп — настолькі дасканалае ўвасабленне вобразу «Усходу», замкнёнага, таямнічага, рэлігійнага, каларытнага і містычнага, што здаецца мне «ўсходнім» вобразам Стамбула, прыпісаным яму нейкім чужынцам, гэткім турэцкаўсходнемусульманскім Дыснейлэндам. А можа, прычына ў тым, што ён размешчаны за гарадскімі мурамі, і таму тут не адчуваецца візантыйскага ўплыву, а таксама няма таго шматслойнага гармідару, так уласцівага Стамбулу? Ці ў тым, што прыгожыя могілкі, дрэвы і дамы зліваюцца тут у адно цэлае? У тым, што ад навакольных высокіх пагоркаў тут раней настае вечар? Або ў тым, што ўсё тут трымаецца на рэлігійнай і прымхлівай сціпласці архітэктурных формаў, і яна трымае Эюп далей ад велічы Стамбула, ад яго магутнай энергічнай стракатасці — ад бруду, іржы, дыму, абломкаў, расколін, адкідаў і руін, ад моцы, што прыводзіць да паскудства? Сваёй прывабнасцю для ўсіх, хто прыязджае сюды ў пошуках «рамантычнага» Усходу, Эюп абавязаны сваёй аддаленасці ад цэнтра Стамбула, дзе няспынна ідзе еўрапеізацыя і абнаўленне з дапамогай еўрапейскіх сродкаў, ад бюракратыі, дзяржаўных органаў і адміністрацыйных будынкаў. Гэтая несапсаванасць так спадабалася П’еру Лаці, што ён купіў дом і пасяліўся тут, але мяне гэтая цудоўная ўсходняя мроя заўсёды адштурхоўвала ад сябе менавіта сваёй несапсаванай дасканаласцю. Таму, як толькі я дабраўся да Эюпа, ад смутку, які я з радасцю адчуваў у той дзень сярод руін і гістарычных краявідаў Залатога Рога, не засталося і следу. Паступова я разумеў, што люблю Стамбул за яго руіны, за ягоны смутак і за тое, што некалі належала яму і што цяпер ён страціў. Я пакінуў Эюп і выправіўся ў іншыя месцы, каб набыць іншыя рэчы і ўбачыць руіны, якія зробяць мяне шчаслівым.
37. Размова з мамай:
цярпенне, разважлівасць, майстэрства
Доўгія гады мама вечарамі сядзела ў гасцёўні адна і чакала тату. Тата па вечарах звычайна адпраўляўся ў брыдж-клуб, а потым яшчэ куды-небудзь, і дамоў ён звычайна вяртаўся глыбока за поўнач, калі мама стамлялася яго чакаць і засынала. Мы з мамай вячэралі ўдваіх («Я вельмі заняты, прыехаць не змагу, вячэрайце без мяне», — казаў тата па тэлефоне), а потым яна слала на стале крэмавы абрус і брала вялікую калоду картаў. Мэтай яе занятку, правіламі падобнага да гульні, дзе адну за адной пераварочваюць карты з дзвюх калод па пяцьдзясят дзве ў кожнай, раскладваючы іх паводле старшынства і паводле масці, была не столькі варажба на будучыню, калі па значках на картах чытаюць, якім будзе тваё жыццё, — у значна большай ступені ён трэніраваў цярплівасць. Таму кожны раз, калі я заходзіў у гасцёўню падчас гэтага пасьянса (patience — «цярплівасць») і пытаўся, што кажуць карты, яна заўжды адказвала:
«Я не варажу — раскладваю, каб заняць чым-небудзь час. Колькі цяпер часу? Давай-тка раскладу яшчэ разок і пайду спаць».
Яна казала так і кідала позірк на чорна-белы тэлевізар, тады ён у Турцыі быў яшчэ ў навіну, дзе паказвалі які-небудзь стары фільм або гутарку аб традыцыях Рамазана
(адзіны канал трансляваў дзяржаўны пункт гледжання), і дадавала:
«Я не гляджу, калі хочаш, выключы».
Але раз-пораз я глядзеў кадры знаёмых мне з дзяцінства вуліц на чорна-белым экране або футбольны матч. Мне не столькі хацелася пазабавіцца падзеямі ў тэлевізары, колькі выйсці са свайго пакоя, дзе я сядзеў сам-насам са зблытанымі думкамі, гневам і разгубленасцю, хацелася, як тое заўжды было, крыху пагаварыць з мамай, крыху паспрачацца.
Некаторыя нашы спрэчкі перарасталі ў крыўдныя скандалы. Потым я шкадаваў, што так выйшла, вяртаўся ў свой пакой і чытаў да самай раніцы. Часам пасля сваркі з мамай я выбягаў проста ў халодную стамбульскую ноч і блукаў па ваколіцах Таксіма і Беяглу, паліў цыгарэты адну за адной, цягаўся, аж пакуль не прамярзаў да касцей, і вяртаўся дадому, калі ўвесь горад і мама засыналі. Так у мяне з’явілася звычка класціся пад раніцу, гадзіны ў чатыры, а ўставаць у абед, каля дванаццаці, і так я рабіў наступныя дваццаць гадоў.
У той час тэма ў нашых з мамай спрэчках і сварках — яўная або схаваная — была адна: зімой 1972 года, на другім курсе архітэктурнага факультэта, у самы разгар вучобы, я пачаў прапускаць заняткі. Я наведваў толькі некаторыя, неабходныя для таго, каб мяне не выключылі і не адлічылі, у астатнім рэнесансны будынак Ташкышла, дзе размяшчаўся архітэктурны факультэт, я абмінаў.
Часам я ад безвыходнасці казаў сам сабе, што, калі і не пайду працаваць архітэктарам, у мяне ўсё ж будзе ўніверсітэцкі дыплом — тое самае няспынна паўтаралі мае сябры і тата, а іх словы вельмі шмат значылі для мяне, і таму мама лічыла маё становішча, як мінімум, няпэўным. Тым не менш у глыбіні душы я ведаў, што архітэктарам ужо не стану. Горш за тое, я разумеў, што асалода малявання памерла і пакінула пасля сябе горкую
■
пустэчу. Я адчуваў, што чытанне раманаў да раніцы і начныя прагулкі па Бешыкташы, па вуліцах Таксіма і Беяглу не могуць перамагчы маёй цягі ўцячы ў другі свет, таму ў хвіліны разгубленасці я пачынаў панікаваць — я ўскокваў з месца і спрабаваў пераканаць маму. Я не ведаў, чаму так раблю, і болын за тое — не ведаў, у чым менавіта я хачу яе пераканаць, так што нашы з мамай размовы ператвараліся ў падабенства барацьбы ўсляпую.
«У маладосці я была такая самая, як ты», — казала, напрыклад, мама; пасля я думаў, што так яна хацела панерваваць мяне. «Я, як і ты, хавалася ад жыцця. Mae сёстры хадзілі ва ўніверсітэт, бывалі сярод інтэлектуалаў, забаўляліся на балях і вечарынках, а я заставалася дома і гадзінамі бязглузда гартала стары «Ілюстрасьён», часопіс твайго дзядулі». Яна зацягвалася цыгарэтай, спрабуючы разгледзець, ці зрабілі яе словы ўражанне на мяне. «Сарамлівая была, баялася жыцця».
Калі яна так казала, я зацыкліваўся на выразе «як ты» і закіпаў гневам, тады, каб стрымацца, я паўтараў сабе, што мама кажа гэта толькі таму, што «жадае мне дабра» або думае, што жадае. Але за мамінымі словамі хавалася іншае, больш глыбокае перакананне — мне было крыўдна ад думкі, што мама яго падзяляе, — і, можа быць, таму я спрачаўся і ваяваў з ёй. Я адводзіў позірк ад экрана і паварочваўся да параходаў гарадскіх ліній, якія паволі хадзілі ўверх і ўніз па Басфоры, а сам думаў над гэтай тэмай, якая бясконца злавала мяне.
Меркаванне, якога адкрыта ніколі не выказвала мама, у моманты дзёрзкага песімізму нязменна прамаўлялі лянівыя стамбульскія буржуа і салідарныя з імі газетныя журналісты: «Не будзе тут нічога добрага».
Песімізм гэты быў звязаны са смуткам, які зламаў волю цэлага горада. Толькі вось сам смутак вынікае з пачуцця страты і беднасці, дык чаму стамбульскія багачы так часта паўтараюць гэтую думку? Магчыма, таму, што
іх багацце залежала ад выпадку. Магчыма і таму, што, у надзеі адвесці вочы ад гэтай выпадковасці, яны пераймалі выдатныя дасягненні заходняй цывілізацыі, а стварыць штосьці падобнае самі так і не здолелі і цяпер хацелі разбурыць тую культуру песімізму і смутку, няўдачлівымі стваральнікамі і носьбітамі якой сталі.
Зрэшты, у мамінага песімізму, які цягам жыцця ўвабраў у сябе шмат слоў з разбуральнай і меркантыльнай мовы сярэдняга класа, былі свае ўласныя падставы. Пасля вяселля і нараджэння сыноў мой бацька пачаў бязлітасна крыўдзіць яе. Калі яна выходзіла замуж, то нават і падумаць не магла, што татавы заўсёдныя адлучкі і наша паступовае збядненне змусяць яе няспынна супрацьстаяць новым ударам лёсу. У дзяцінстве, калі мы з мамай і братам хадзілі на рынак, у кіно ці парк або разам гулялі па Беяглу і мама лавіла на сабе позіркі незнаёмых мужчын, на яе твары я адразу заўважаў асцярожны і ўважлівы выраз, поўны рашучасці абараніць сябе і сваю сям’ю ад любой вонкавай небяспекі. А калі мы з братам пачыналі спрачацца і валтузіцца пасярод вуліцы, я бачыў, што яна не толькі раззлаваная і засмучаная, але і поўная рашучасці нас бараніць.
Маміну асцярожнасць я адчуваў і ў яе заўсёдных словах, якія яна казала нам: «Будзьце нармальнымі, будзьце звычайнымі, будзьце як усе». «Ніколі не прыцягвайце да сябе ўвагі». Такі погляд на жыццё, які шмат у чым вынікае з традыцыйнай маралі, з пячаткай суфійскага імкнення быць сціплым і задавольвацца малым, ніяк не дазваляў зразумець, як гэта чалавек проста таму, што ён апантаны нейкай ідэяй, не будзе хадзіць на заняткі і закіне школу. Я не мусіў надаваць такое значэнне ўласнай персоне, мусіў болып сур’ёзна ставіцца да маралі і думак пра духоўнасць, ах, каб жа я быў стрыманым, працавітым і адчуваў вострую патрэбу быць шчырым, добрым, падобным на іншых чалавекам. Сур’ёзны погляд на жывапіс, мастацтва, творчасць і ўсё такое з поўным правам
належыць еўрапейцам, нібы казала мне мама. Мы, насельнікі Стамбула другой паловы XX стагоддзя, — людзі той культуры, якая страціла былое багацце, моц і волю, збяднела і зрабілася апатычнай. «Не будзе тут нічога добрага» — не забывай ніколі, інакш пашкадуеш.
Іншым разам, дзеля грунтоўнага разбору тэмы, мама расказвала, што сама абрала для мяне імя Архан, бо султан Архан падабаўся ёй больш за ўсіх асманскіх манархаў. Падабаўся таму, што султан Архан не рваўся да вялікіх здзяйсненняў, не рабіў таго, што б адразу кідалася ў вочы, не дазваляў сабе нічога празмернага ў сваім простым жыцці — таму падручнікі гісторыі казалі пра другога асманскага султана хоць і мала, але з вялікай пашанай. Мама заўжды хацела, каб я спасціг усю значнасць яе выбару, пра які сама расказвала з усмешкай.
Таму ў кожны з тых вечароў, калі мама чакала татавага вяртання, а я выходзіў са свайго пакоя і завязваў спрэчку з ёй, я ведаў, што не толькі абвяргаю прызначанае мне Стамбулам нікчэмнае, смутнае і сціплае жыццё, але і супрацьстаю маміным планам наконт маёй невыразнай і звычайнай будучыні. Бывала, я запытваў сам сябе: «Навошта я іду і спрачаюся з ёй?» — але дастатковага і праўдзівага адказу знайсці не мог, і тады адчуваў у душы нейкія таемныя сумбурныя працэсы, якія для мяне самога заставаліся загадкай.
«Ты і раней прапускаў заняткі, — казала мама, хутка пераварочваючы карты, — казаў, што хворы, што ў цябе, маўляў, баліць жывот або паднялася тэмпература. Калі мы жылі ў Джыхангіры, гэта ў пэўны момант стала тваёй звычкай. А калі ты чарговы раз сказаў: "Я хворы, у школу не пайду”, — я крыкнула: "Хопіць ужо! Хворы ты ці не, ты зараз жа ўстанеш і пойдзеш у школу! Дома ты мне не патрэбны!”»
КНІГІ ОНЛАЙН
