Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
У першыя дні, калі я зразумеў, што маёй мадэлі, за якой я бегаў па пятах у жаданні намаляваць, больш няма са мной, сярод вельмі частых цяпер уцёкаў з заняткаў, у часе адной пешай выправы я зведаў нешта, вельмі адпа-
веднае маім навязлівым ідэям, якія ў будучыні ўварвуцца ў мае сны банальнымі і збітымі вобразамі (аблічча поўні ператвараецца ў цыферблат гадзінніка). Аднойчы сакавіцкім днём 1972 года я сеў на маршрутку ля плошчы Таксім (гэтаксама мы рабілі з маёй чорнай ружай) і, паводле завядзёнкі таго часу, выйшаў там, дзе захацеў, — на Галацкім мосце. Нада мной вісела нізкае, змрочнае, лілова-шэрае неба. Здавалася, вось-вось пойдзе снег, і ходнікі на мосце былі абсалютна пустыя. Я заўважыў драўляную лесвіцу, якая вяла з моста проста да Залатога рога, і спусціўся ўніз.
Тут мне на вочы трапіўся маленькі параходзік гарадскіх ліній, што стаяў каля прычала. Капітан, машыніст, матрос — усе сабраліся на маленькай прыстані ля месца швартавання, нібы экіпаж акіянскага лайнера, які вітае кожнага пасажыра ля трапа, яны папівалі гарбату, курылі і гутарылі між сабой. Я падняўся на борт і, як яны са мной, прывітаўся з імі — тут, на караблі, у чаканні адплыву, сярод стомленых людзей, апранутых у збляклыя палітоны, у цюбяцейках, хустках, з кашамі ў руках я адчуў сябе так.
нібы даўным-даўно знаёмы з імі, нібы мы кожны дзень разам садзімся на гэты параход і ідзём па Залатым Рогу. Калі параход бязгучна адчаліў, пачуццё супольнасці, адчуванне ўласнай злучнасці з душою горада так моцна ахапіла мяне, што я адчуў яшчэ нешта іншае: там, наверсе, на мосце, сярод рэкламы банкаў і тралейбусных «вусоў», на галоўных гарадскіх магістралях быў сакавік 1972 года, а ў нас, унізе, — зусім іншы, старажытны, неабсяжны і павольны час. Спусціўшыся на прыстань па выпадкова заўважаных прыступках, я нібы перанёсся на трыццаць гадоў назад, у дні, калі Стамбул быў значна больш адарваным ад свету, бедным і значна больш смутным горадам.
За дрыготкім шклом задняга салона ніжняй палубы паволі паплылі прыстані Залатога Рога, усеяныя драўлянымі дамамі пагоркі старога Стамбула, парослыя кіпарысамі могілкі: трубы незлічоных маленькіх фабрык і майстэрняў, тытунёвыя склады, руіны візантыйскіх цэркваў, велічныя асманскія мячэці над вузкімі беднымі
ўзбярэжнымі вулкамі, цёмныя пагоркі, верфі, іржавыя парэшткі караблёў, бедныя кварталы... Царква Хрыста Уседзяржыцеля ў Зейрэку, велізарныя тытунёвыя склады ў Джыбалі, нават цень мячэці Фаціх за імі скрозь брудныя дрыготкія вокны парахода выглядалі як стамбульскія краявіды са старога фільма, так, нібы бачыш іх ноччу, толькі сярод яснага дня.
Калі параход прычальваў да чарговай прыстані, шум яго рухавіка, падобны на стракатанне мамінай швейнай машынкі, цішэў, і шкло пераставала дрыжэць, а спакойныя воды Залатога Рога, цётачкі, якія падымаліся на борт з прыстані Фенэра з курамі і пеўнямі ў кошыках, вузкія вулкі старога грэчаскага квартала за імі, майстэрні, склады, бочкі, старыя аўтамабільныя шыны, у той час яшчэ прывычныя на гарадскіх вуліцах гужавыя павозкі выглядалі як на выразных, з простымі лініямі, чорна-белых паштоўках стогадовай даўніны. Параход адчальвае зноў і кіруецца да супрацьлеглага берага Залатога Рога, пакрытага могіл-
камі; шкло зноў пачынае бразгатаць, і за густой заслонай чорнага дыму з параходнай трубы краявід глядзіцца яшчэ болып смутна, быццам намаляваны. Часам неба робіцца вугальна-чорным, і на ягоным фоне, як метка ў кадры старога фільма, успыхвае халоднае полымя снегу.
Беднасць побач з велічнай гісторыяй, замкнёнае жыццё супольнасці кварталаў як сакрэт, схаваны за адкрытасцю вонкавым уплывам, нікчэмнае штодзённае жыццё за знадворнай прыгажосцю помнікаў і прыроды — гэта і ёсць таямніца Стамбула, яго выратавальны сродак для разбітых сэрцаў? Але што б ні сказалі мы пра горад, пра яго якасці, дух і стаўленне да самога сябе — усё гэта зноў вернецца да тэмы нашага жыцця, дакладней, нашага ўласнага душэўнага стану. У горада няма іншага цэнтра, акрамя нас саміх.
Што азначала тое маё суцэльнае атаясамленне самога сябе са стамбульцамі на старым параходзе, што ішоў па Залатым Рогу ў Эюп тым сакавіцкім днём 1972 года? Можа быць, я хацеў пераканаць сябе ў тым, што гісторыя майго няшчаснага кахання і знікненне асалоды малявання, якому я збіраўся прысвяціць усё жыццё, зусім не важныя побач са смуткам цэлага горада. Можна сказаць, я хацеў забыць уласны боль, гледзячы на горад, яшчэ больш растаптаны, раструшчаны і журботны, чым я сам. Аднак, у адрозненне ад герояў турэцкіх меладрам, ад пачатку атручаных смуткам і таму асуджаных на паразу «ў каханні і ў жыцці», я не лічыў гарадскі смутак прычынай уласнага смутку. Мой выпадак быў асаблівы, і я ні з кім не жадаў дзяліцца сваім болем. Вось ён, мой «асаблівы выпадак»: ніхто ў сям’і ці ў блізкім атачэнні ніколі не прымаў усур’ёз жаданне быць мастаком ці паэтам. А самі стамбульскія мастакі і паэты настолькі ўзіраліся на Захад, што не бачылі свой родны горад: яны з усяе сілы імкнуліся адпавядаць новаму веку тралейбусаў і банкаўскай рэкламы на Галацкім мосце. Цаной за магчымасць бачыць горад такім, які ён ёсць, быў
смутак, але я не прывык да яго, можа быць, я нават быў найменш смутным чалавекам ва ўсім Стамбуле, бо ў душы заставаўся шчаслівым дзіцем; я не хацеў прызвычайвацца да гэтага пачуцця, не прымаў яго, калі адчуваў ягоную прысутнасць, гнаны душэўным неспакоем, я спрабаваў знайсці прытулак выключна ў «прыгажосцях» Стамбула. Але чаму прыгажосць, багатая гісторыя і таямнічая атмасфера горада павінны быць лекам ад душэўных пакут? Можа быць, і свой горад, як сваю сям’ю, мы любім таму, што нам болып нічога не застаецца! Але нам неабходна зразумець, што менавіта і чаму мы любім у іх.
На борце парахода, які па Залатым Рогу набліжаўся да Хаскёя, я, нягледзячы на ўсю разгубленасць і смутак, адчуў, што Стамбул дае мне болып глыбокія веды і суцяшэнне, чым я мог атрымаць на занятках, і таму я так прывязаны да яго. За дрыготкімі вокнамі парахода праглядалі паўразбураныя старыя дамы, грэчаскія кварталы Фенэра, амаль занядбаныя насельнікамі з прычыны няспыннага прыгнёту з боку дзяржавы, палац Топкапы, Сулейманіе і стамбульскія пагоркі, значна болып таямнічыя на фоне чорных хмар і руін драўляных дамоў, сілуэт горада, створаны абрысамі цэркваў і мячэцяў. Аскепкі гэтай адмысловай даўняй культуры, дзе сярод дрэва і камянёў руіны спляталіся з гісторыяй, жыццё — з руінамі, а гісторыя — з жыццём, асалода знікнення ў гэтых далёкіх кварталах, здавалася, былі гатовыя вось-вось заняць месца майго «другога свету» і асалоды малявання, ад вычарпання якой я страціў душэўную раўнавагу. Як я хацеў апынуцца ў гэтай нядбайнай паэтычнай блытаніне! Таксама як у дзяцінстве, калі я ўцякаў у свет сваёй фантазіі ад нуды ў бабуліным доме або на школьных уроках, цяпер ад нуднага вывучэння архітэктуры я губляўся ў глыбінях Стамбула. Можна сказаць, я хацеў прыняць смутак як непазбежную плату за жыццё ў гэтым горадзе, як лёс — знайсці і супакоіцца.
ввйійа
®®вввішнж
У гэтых вандроўках, куды б мяне ні занесла, я заўжды што-небудзь еў, а ў нармальны свет, то бок дадому, вяртаўся і прыносіў якую-небудзь рэч: тэлефонны жэтон з вышчарбленымі бакамі, які выйшаў з ужытку, дзіўны прадмет, які я паказваў сябрам і з усмешкай называў «і абутковы ражок, і адкрывалка для бутэлек», кавалачак цэглы з тысячагадовага муру, банкноты царскай Расіі — у тыя гады ў любога стамбульскага старызніка іх былі цэлыя стосы, кляймо трыццаць гадоў таму збанкрутаванай кампаніі, гіркі ад вагаў і старыя танныя кнігі — амаль заўжды напрыканцы маіх вандровак ногі самі неслі мяне да букіністаў... Я адчуваў, што сутнасць горада схаваная не толькі ў яго матэрыяльных, рэчыўных праявах: камянях, білетах, кнігах, я бачыў яе ў размаітых звестках пра яго з кніг, часопісаў, паперак; я збіраў любыя планы, расклады і нататкі, якія толькі здаваліся цікавымі і «важнымі». У глыбіні душы я разумеў, што не буду захоўваць сабраныя рэчы вечна, што пацешуся-пагуляюся з імі трошкі і неўзабаве забуду пра іх, і таму адчуваў, што мне ніколі не стаць адным з тых апантаных, гатовых на ўсё ка-
лекцыянераў ці кім-небудзь, падобным да Качу. Спачатку я казаў сабе, што аднойчы з майго збору выйдзе які-небудзь вялікі праект — карціна, або серыя карцін, альбо раман накшталт раманаў Талстога, Дастаеўскага і Мана, якія я чытаў тады, альбо яшчэ штосьці вялікае, але пакуль я не ведаў што. У хвіліны, калі я адчуваў непазбежны смутак Стамбула, злучаны з паэтычнай матэрыяй горада, складзенай з размаітых дзіўных і старых рэчаў, з рэштак імперскай велічы і абломкаў гісторыі, здавалася, што мне, толькі мне аднаму, раскрываецца паэзія горада і адмысловы сакрэт яго матэрыі: я прыняў яго смутак і як штосьці чужароднае майму шчасліваму прывілеяванаму жыццю, і як пачуццё, якім я непазбежна заражаюся ад горада, як сваю нядолю, і цяпер я з гонарам казаў сам сабе, што такім, якім ён паўстае перада мной, тут, за вокнамі парахода на Залатым Рогу, яго не зможа ўбачыць ніхто!
У моманты гэткіх паэтычных прасвятленняў любы прадмет, любыя звесткі, звязаныя са Стамбулам, я ўспрымаў з непадробным хваляваннем, як успрымаюць вершы, карціны і іншыя мастацкія творы, як рэдкую музейную каштоўнасць. Пры гэтым усё, што выклікала ў мяне такія пачуцці, і рэчы і звесткі, станавілася для мяне мастацкім творам. 3 тым самым хваляваннем я раскажу пра такую банальную рэч — пра параход з дрыготкімі вокнамі.
Ён называўся «Каджаташ»'. Братоў-блізнят пабудавалі ў 1937 годзе, яны сышлі са стапеляў верфі Хаскёй, што на беразе Залатога Рога. Параходы былі аснашчаныя рухавікамі 1913 года зборкі, знятымі з яхты «Ныметулах», якая належала некалі Хедзіву Абасу Хільмі-пашьГ'. Магчыма, дрыжанне шыб сведчыла аб тым, што рухавік не зусім пасаваў свайму новаму судну? Праз любоў да такога роду падрабязнасцей я адчуваю сябе сапраўдным стамбульцам, але з гэтым пачуццём і мой смутак робіцца глыбейшым, і больш сапраўдным — мой страх перад жыццём. Маленькі «Каджаташ», які высадзіў мяне ў Эюпе, выйшаў на заслужаны адпачынак толькі праз дванаццаць гадоў, у 1984-м.
Рэчы, якія я прыносіў са сваіх бязмэтных вандровак, са сваіх «знікненняў», — некалькі старых кніг, візітныя карткі, старыя паштоўкі, крыніцы звестак пра горад, падобныя на каштоўныя антыкварныя знаходкі, якімі я быў літаральна спавіты, — усё гэта служыла доказам «рэальнасці» маіх блуканняў; я думаў, што з дапамогай гэтага дробнага хламу і яшчэ менш важных звестак спраўдзяцца мае мары, звязаныя з горадам. Нібы герой Колрыджа, які прачнуўся з ружай сваіх сноў у руцэ, я адчуваў, што гэта ўжо не той «другі свет», па якім я блукаў у дзяцінстве і які дарыў мне шчасце, што гэта — тая мара, якая ў хуткім часе здзейсніцца.
КНІГІ ОНЛАЙН
