Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
У сваіх лістах Флабер, заўжды адкрыты і шчыры, зацікаўлены ўсім дзіўным, страшным, брудным і камічным, расказвае пра «могілкавых прастытутак», якія па начах сустракаюцца на могілках з салдатамі, пра пустыя бусліныя гнёзды, пра ледзяныя чарнаморскія вятры, якія выстуджваюць горад і ператвараюць Стамбул у Сібір, пра вялікія людскія натоўпы на вуліцах. Самыя пранікнёныя
* Слынны дзеяч турэцкай культуры, мовазнаўца, пісьменнік, перакладчык, выдавец. Вядомы апроч іншага тым, што тэрмін «асманская мова» замяніў на «турэцкая мова».
радкі Флабер прысвяціў стамбульскім могілкам, пра якія ўвогуле пісалі абсалютна ўсе, акрамя саміх стамбульцаў. Здаецца, ён першы заўважыў, што ў віры гарадскога жыцця магільныя камяні, нібы ўспаміны пра памерлых, што паступова згасаюць, з цягам часу ўсё глыбей занураюцца ў зямлю і бясследна знікаюць.
32. Штурхатня: брат на брата
Ад маіх шасці гадоў да шаснаццаці мы з братам сварыліся пастаянна, і цягам сталення ён біўся штораз больш жорстка. Брат быў нашмат мацнейшы за мяне. Тады, а можа, і цяпер, у стамбульскіх сем’ях сваркі, валтузня і бойкі паміж братамі з розніцай у год-паўтара лічыліся рэччу звычайнай і нават карыснай, таму ніхто не меў асабліва моцнага жадання пакласці канец маім пакутам. Для мяне пабоі былі вынікам майго асабістага нешанцавання, слабасці і бездапаможнасці, акрамя таго, у першыя гады нашых сутычак часта менавіта я ў хвіліны знявагі і гневу першы з усёй сілы наносіў удар і калінікалі ў глыбіні душы лічыў сябе справядліва пабітым, а таму і не мог знайсці якое-небудзь прынцыповае выйсце, супрацьлеглае гвалту. Калі ўспыхвала бойка, у доме разбіваліся шклянкі і шкло, у мяне паўсюль былі сінякі, але нават калі я быў збіты да крыві, мама прыходзіла на месца падзей і бедавала не ад таго, што мы замоцна надавалі адзін аднаму і я ў выніку пацярпеў, а таму, што ў доме зноў вэрхал, што мы не можам нешта падзяліць і што суседзі зноў будуць скардзіцца на шум.
Калі праз шмат гадоў я нагадаў маме і брату ўсе тыя бойкі і ўвесь той гвалт, яны зрэагавалі на гэта так, нібыта нічога падобнага ніколі не было, а я, каб напісаць нешта цікавае, як заўжды, прыдумляю сабе эфектную меладраматычную мінуласць. Яны былі да такой ступені
шчырымі, што я прызнаў іх рацыю і, як заўсёды, падумаў: уяўленне ўплывае на мяне болын, чым сапраўднае жыццё. Так што няхай чытач, які гартае гэтыя старонкі, мае на ўвазе, што часам я згушчаю фарбы, а часам бываю ў палоне сваіх ілюзій, як няшчасны параноік, які ведае, што хворы, але ніяк не можа пазбавіцца сваёй надумлівасці. Вось жа, для мастака важная не сутнасць рэчаў, а іх форма, для раманіста — не паслядоўнасць падзей, а іх узаемасувязь, для мемуарыста — не гістарычная праўда, а сіметрыя.
Мяркую, чытач, які заўважыў, што я гавару пра Стамбул, калі апавядаю пра сябе, і пра сябе — калі апавядаю пра Стамбул, ужо даўно здагадаўся, што і гэтыя дзіцячыя бязлітасныя бойкі — прадмова да чагосьці іншага. Па сутнасці, у нашых з братам сутычках і сварках не было нічога, акрамя невялічкіх непаразуменняў ды інстынктыўнага дзіцячага жадання на поўным сур’ёзе давесці сваю «натуральную» рацыю. Недзе гадоў у дзесяцьдванаццаць мы з братам стварылі свой замкнёны свет. Сустракаць іншых дзяцей па-за школай нам даводзілася нячаста. Мы былі занятыя шматлікімі гульнямі, значную
іх частку мы прыдумвалі самі або ад кагосьці даведваліся, змянялі правілы і так рабілі іх сваімі. У паўцёмных пакоях нашага дома мы гулялі ў страшылкі, у хованкі, у «вырві хустку», у змейку, у «рыбак-капітан», у класікі, у «адмірал патануў», у «імя-горад-жывёла», у дзевяць камянёў, у шашкі, у шахматы, у мяч (на спецыяльным дзіцячым століку з адкіднымі створкамі), у настольны тэніс (на вялікім абедзенным стале) і ў многія іншыя гульні. 3 чаго заўгодна, нават са змятай газеты, мы майстравалі мячы самага рознага памеру і, пакуль мамы не было, ганялі іх па ўсім доме да поўнай знямогі; часта проста пасярод футбольных сутычак успыхвалі бойкі.
Гадамі мы ладзілі «шарыкавыя матчы», і ў гэтай гульні былі ўвасобленыя ўсе легенды і пагалоскі мужчынскага футбольнага свету. Мы гулялі нават фішкамі для нардаў і паводле ўсіх футбольных правіл расстаўлялі на полі гульцоў, пераймалі тактыкі нападу і абароны; з цягам часу нашы пальцы рабіліся больш спрытнымі, а сама гульня — больш разумнай і «тактычнай», і таму яна рабілася ўсё болын цікавай. Мы расстаўлялі па адзінаццаць фішак (або шарыкаў) на дывановым полі і паводле шматлікіх правіл, што былі вынікам соцень боек і былі старанна распрацаваныя намі ў пошуках адзінага парадку, спрабавалі забіваць галы ў брамкі з сеткай, адмыслова выразаныя цесляром. У шарыкаў былі імёны тагачасных знакамітых футбалістаў, і мы адрознівалі іх з першага позірку, як гаспадары адрозніваюць сваіх любімых аднолькавых шэра-паласатых катоў. Брат, зусім як Халіт Кыванч, «каментатар трансляцый футбольных матчаў» са стамбульскага радыё, расказваў уяўнаму натоўпу гледачоў пра нашую гульню; а калі забівалі гол, ён, нібы трыбуны заўзятараў, крычаў: «Го-о-ол!» — і перадаваў гудзенне стадыёна на заднім плане. Напрыканцы такога шарыкавага матча, у якім ролі і членаў футбольнай федэрацыі, і футбалістаў, і карэспандэнтаў, і заўзятараў мы выконвалі паспяхова,
а ролю суддзі — зусім наадварот, мы, нібы адчайныя ультрасы, якія забываюцца, што футбол — гэта толькі гульня, і рэжуць адны адных, забываліся на ўласную гульню і развязвалі сапраўдную жорсткую бойку да крыві. Часцей за ўсё пад балючымі ўдарамі адступаў я.
Нашы першыя бойкі ўспыхвалі праз перавагу ў паразах, зайздрасць, парушэнне правілаў ці вельмі крыўдныя кпіны, але вызначала іх, вядома, пачуццё суперніцтва. Гэта былі не столькі спаборніцтвы ў тым, хто з нас больш выхаваны, сціплы або паслухмяны, колькі спрэчкі за перавагу ў спрытнасці, сіле, ведах і кемлівасці. Яны былі афарбаваныя трывогай чалавека, які імкнецца на хвіліну раней за суперніка вывучыць правілы гульні і наогул правілы жыцця, яго жаданнем узяць верх дзякуючы розуму і здольнасцям. У гэтым суперніцтве праглядаліся цені культуры, якую пакрысе перадавалі нам заўсёдныя дзядзькавы галаваломкі і арыфметычныя задачы, або паўсур’ёзныя, паўжартаўлівыя футбольныя сваркі паміж рознымі паверхамі, на кожным з якіх заўзелі за розныя каманды, або школьныя падручнікі, у якіх натхнёна апяваліся ваенныя перамогі туркаў-асманаў, або падораныя нам кнігі, напрыклад, «Энцыклапедыя адкрыццяў і вынаходак».
Вядома, сваю лепту ўносіла і маміна звычка раз-пораз абвяшчаць рознага роду спаборніцтвы з мэтай палегчыць свае штодзённыя клопаты. «Хто хутчэй надзене піжаму і ляжа ў ложак, таму пацалунак», — часам казала мама. «Хто гэтай зімой ні разу не прастудзіцца і не захварэе, тамуя куплю падарунак». «Хто першы з’есць абед і нічога не праліе на сябе, таго я буду любіць яшчэ больш». Зрэшты, гэтыя маміны правакацыі былі скіраваныя перадусім на тое, каб зрабіць абодвух яе сыноў болып «дабрачыннымі», болып «паслухмянымі» і «салідарнымі».
Тым не менш за нашымі сваркамі стаяла імкненне да поспеху, годнае любога спрачальніка ці спаборніка, імк-
ненне перамагчы і выйграць, уласцівае некаторым героям коміксаў, да якіх мы прыпадабнялі і сябе. Мы цягнулі руку на ўроках, паказвалі, што ведаем усё на свеце, і рабіліся першымі ў класе, і тым самым, здавалася, надзейна аддзялялі сябе ад іншых, «пустагаловых»; гэтак жа, калі мы перамагалі і душылі адзін аднаго ў жаданні перасягнуць суперніка, мы, мабыць, хавалі ў цёмных кутках нашых душ свае мары, якія ўдалося зберагчы ад разбурэння і пачуцця смутку — невылечнага горкага лёсу Стамбула. Бо праз колькі гадоў кожны стамбулец, калі горкі лёс горада пераплятаецца з яго ўласнай доляй, пачынае адчуваць, як воляй самога жыцця смутак чакае яго пад маскай сціпласці, чуллівасці, а часцей за ўсё робіцца яго маленькім шчасцем.
Брат заўсёды вучыўся лепш за мяне. Ён ведаў на памяць усе адрасы, а лічбы, нумары тэлефонаў і матэматычныя формулы гучалі ў яго ў галаве нябачнай музы-
кай (калі мы разам з ім ішлі куды-небудзь, я глядзеў на вітрыны, на неба, на ўсё, за што толькі можна было зачапіцца вокам, а ён — на нумары дамоў і назвы); ён мог з захапленнем сыпаць футбольнымі правіламі, вынікамі матчаў, назвамі сталіц, маркамі аўтамабіляў і рэкордамі ў лёгкай атлетыцы, і праз сорак гадоў з тым самым запалам ён пералічвае вядомыя яму недахопы некаторых прафесараў, сваіх канкурэнтаў, а таксама іх сціплыя месцы ў індэксе цытавання (міжнародным навуковым рэйтынгу). I, вядома ж, сваю лепту ў маю адданасць маляванню, у патрэбу пэўны час заставацца сам-насам з паперай і алоўкам унесла абыякавасць майго старэйшага брата да заняткаў такога роду.
Калі гадзіны малявання не прыносілі мне шуканага шчасця, калі цемра, назапашаная ў доме цяжкімі шторамі і рэчамі, пачынала смуткам прасочвацца ў маю душу, я, як любы стамбулец, які марыць пра шанец на лёгкае здабыццё перамогі ці хаця б пра рызыкоўную гульню замест яго, выпраўляўся на пошукі такой гульні і кругамі хадзіў вакол брата, угаворваючы яго яшчэ разок згуляць
у нешта з таго, што займала нас на той момант, — шарыкавы матч, шахматы або гульню на кемлівасць.
«У цябе, мабыць, зноў скура свярбіць?» — адказваў брат, падымаючы вочы ад кнігі; але ён меў на ўвазе не столькі бойку, якой заканчвалася наша гульня, колькі тое, што я часцей за ўсё прайграваў у любой гульні. «Хоць біты Філон, ды лезе на ражон!» — казаў ён, нагадваючы, што ў апошняй гульні таксама перамог мяне. «Давай я пазаймаюся яшчэ гадзінку, потым паглядзім», — з гэтымі словамі ён вяртаўся да сваёй кнігі.
Як на ягоным пісьмовым стале панаваў ідэальны парадак, так на маім — вэрхал, нібы панарама землятрусу.
У першых дзіцячых бойках, нібы ў гульнях, былі адлюстраваныя правілы жыцця, і так мы засвойвалі іх. Але ж цягам нашага сталення штораз болыная жорсткасць, пабоі і паразы пачалі пакідаць адбіткі ў маёй
душы, і я адчуў, што цяпер правілы жыцця гуляюць намі. Мама імкнулася запоўніць пустату ад частых бацькавых знікненняў з сям’і, яна паводзілася так, быццам гэтай пустэчы не існуе, каб гарадскі смутак не мог пранікнуць у наш дом, а мы з двух братоў, якія жылі пад яе клапатлівым наглядам і разам з тым — пад цэлым вадаспадам яе павучанняў, вырасталі ў двух упартых юнакоў, поўных рашучасці будаваць свой уласны свет. Нормы і правілы, якія мы гадамі распрацоўвалі, каб у гульнях і ў побыце паміж намі не ўспыхвалі сваркі (хто дзе першы сядзе, каму якія паліцы належаць у шафе, дзе чыя кніга, хто і як доўга будзе сядзець у машыне побач з бацькам, хто і з якой прычыны будзе ўвечары, пасля таго як мы разышліся па сваіх ложках, зачыняць дзверы ў нашым пакоі або выключаць святло на кухні, хто першы будзе чытаць свежы нумар часопіса «Гісторыя»), пакрысе зноў станавіліся прычынамі сварак. Крыўды, насмешкі, пагрозы, праблемы, якія не вырашаліся ўсімі гэтымі «не чапай, маё», «глядзі, горш будзе», — заканчваліся выкручваннем рук, кулакамі, пабоямі і гвалтам. Я хапаў першае, што траплялася пад руку, — драўляную вешалку, пячныя шчыпцы, ручку ад швабры — і бараніўся, нібы шабляй.
КНІГІ ОНЛАЙН
