Сучасная літаратура
каардынаты ідэйна-мастацкага пошуку
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 286с.
Мінск 2008
Няхай паўзуць па Беларусі чуткі, што помнік маю, як і маю мець: ня чэлес, пругкі і зусім ня гнуткі (зь ім побач Аляксандраў слуп — малюткі!), ня біцэпсы трывалыя, як медзь, ня кудзеры, ня вочы і ня персі — штось іншае дае натхненьню рух!
He! Толькі дух мяне трымае ўверсе, магутны дух, непераможны дух!
[57, с. 25]
Заўважым, што ў гэтых строфах ёсць адсылка не толькі да Пушкіна і Гарацыя, але і Бродскага з Мінскевічам, у якіх помнікі «набываюць выразныя антрапаморфныя рысы» [52].
Трэці складнік гарацыеўскага «алгарытма» — пералік магутных сіл, што не здольныя разбурыць помнік, — у інтэрпрэтацыі Хадановіча перагукаецца з пушкінскім: «Ня зьнішчыць сьцежкі да яго дзірван!» [57, с. 25]. Аб вершы рускага паэта, канечне ж, згадваеш і тады, калі чытаеш
наступныя радкі: «Пакуль жывем пад месяцам і сонцам // я ўсім вам буду ксёндз, імам, равін // (ці, можа, рабін?) — усё адно ўлюбёнцам!» [57, с. 25], дзе закадаваны сімвал «існага стану рэчаў, які супастаўны сваёй трываласьцю з неўміручаю славай паэта» [52], Аднак тут жа ўжо закладзена і антыімперская сутнасць Хадановічавага «манумента», якая асабліва выяўляецца пры акрэсліванні таго арэала, дзе будуць шанаваць паэта (чарговы складнік, што выкарыстоўваецца пры распрацоўцы топаса помніка):
Мяне ўсялякі існы тут ліцьвін пазнае й будзе шанаваць: вялікай малаліцьвін, белаліцьвін і дзікі габрэй, балотаў сябра — паляшук, і сябра бульбы — калярадзкі жук...
[57, с. 25-26]
Апошні структурны кампанент згаданага топаса, а менавіта фінальнае слова да музы, Хадановічам трансфармуецца радыкальна. Форма і адрасат звароту — добра вядомыя па школьнай праграме з рускай літаратуры (дакладна пададзеная цытата): «Дык слухайце, таварышы нашчадкі...» [57, с. 26], I ўрэшце сам змест паслання: «Я ўжо не чалавек — сучасны міт!» [57, с. 26] — такая вось своеасаблівая «смерць аўтара», абсалютна заканамерная ў межах пазначанага на самым пачатку твора постмадэрнісцкага дыскурсу.
Заўважым, што пры сваёй распрацоўцы топаса помніка Хадановіч пакідае па-за ўвагай (здаецца, нават на ўзроўні ўсемагчымых намёкаў і цытавання) апошнюю з разгледжаных ім у артыкуле «Заспетыя на Гарацыі» стратэгію «будаўніцтва» манумента паэтычнай славы, а менавіта бадлераўскую. Французскі паэт, як адзначае Хадановіч, «у paMax акрэсьленага топасу можа мысьліць сябе асобна ад сваёй дзяржавы, суадносячы й атаесамляючы свой «помнік», сваю паэтычную спадчыну й будучую славу не з краінаю, нацыяю, эпохаю (як і з знакам «плюс», так і з знакам «мінус»), а з пачуцьцём глыбока інтымным, з сваім пакутлівым каханьнем да жанчыны...» [52],
Каханне — яшчэ адна вечная для творцы тэма. Аднак, як піша Г. Кісліцына ў «паслямове» да зборніка «Форму154
ла кахання», не для беларускай творчай генерацыі канца дзевяностых. «Гэтае пакаленьне сёньня трыццацігадовых — з выняткам некалькіх жаночых імёнаў — так баялася праяўленьня пачуцьцяў, што, па сутнасьці, вывела любоўную лірыку са сфэры літаратурнага ўжытку» [31, с. 179], — адзначае даследчыца. I ўсё ж, канстатуе Кісліцына: «Наймаладзейшыя яе вярнулі. Яны не хаваюцца за маскі, ня туляцца за чужыя цытаты, не баяцца прапусьціць чарговы «ізм» [31, с. 179]. А таксама, дадамо мы, не баяцца быць банальнымі, шчыра выяўляючы свае пачуцці ў такіх вось, напрыклад, простых словах, як Вольга Анікіевіч у вершы «Крок за крокам»:
сонца сонцам шчасьце шчасьцем неба небам
я кахаю.
[2, с. 14]
Хаця, безумоўна, атрыбуты і прыкметы новага часу ўваходзяць у мастацкую прастору твораў маладых паэтаў, спалучаючыся з традыцыйнымі для інтымнай лірыкі вобразамі. Так, лірычны герой знаёмага нам па пагер-вершах Глеба Лабадзенкі дасылае свае пасланні — прызнанні ў каханні — з дапамогай яшчэ болып сучасных сродкаў сувязі, чым пэйджэр:
на вагоне ляціць сьвітаньне назіраецца пэўны прагрэс прызнаюся табе ў каханьні па тарыфе Velcom МТС.
[36. с, 125]
Увогуле цікава прасачыць, як трансфармуецца менавіта традыцыйная вобразнасць у вершах паэтаў наймалодшага пакалення. Напрыклад, звыклы паэтычны прыём — параўнанне каханай з пэўнымі прыроднымі рэаліямі для таго, каб падкрэсліць яе прыгажосць і выключнасць, — скарыстоўваецца Уладзімірам Лянкевічам, можна сказаць, з адваротнай мэтай:
Твой твар нібы месяц?
Твае вочы што зоры?
Вусны — кветак пялёсткі?
Сьвежыя травы — твае валасы?
Сапраўды?
Нашто ж ты такая?
Ты глядзелася v люстра?
ТЫ НЯЎДАЛАЯ КОПІЯ СЬВЕТУ.
[39, с. 129]
Лірычны герой верша — сучасны малады чалавек — бачыць побач з сабой толькі непаўторную, выключную, гранічна індывідуалізаваную спадарожніцу: «I спадзяюся ты іншая будзеш каля, // што ні з чым параўнаць немагчыма. // Hi на што, ні на што ня будзеш падобная. // Выключная да вар’яцтва. Жанчына» [39, с. 130],
А што, цікава, на падобныя да гэтых запатрабаванні адказваюць сучасныя маладыя жанчыны-паэткі? Фармулюючы пытанне такім чынам, можна, безумоўна, павесці гаворку ў рэчышчы надзвычай папулярных цяпер гендэрных даследаванняў, якія прадстаўлены і ў беларускім літаратуразнаўстве (працы С. Калядкі, Т. Фіцнер). Але мы не маем гэтага на мэце і хацелі б адзначыць толькі тое, што ў бясспрэчна галоўнай для беларускай «жаночай паэзіі» тэме кахання дзякуючы маладым аўтаркам сёння з’явіліся новыя аспекты.
Зрэшты, светаадчуванне, самавыяўленне і погляды на стасункі і, галоўнае, ролі мужчыны і жанчыны ў многіх паэтэс могуць быць абсалютна традыцыйнымі, што выдатна ілюструюць наступныя радкі Таццяны Будовіч:
Схаваюся ад жыцця... на цёплых тваіх грудзях. I хай яно без мяне наперад ляціць, імкне. Бязмежнасць цяпла твайго... I болей няма таго, што раніць і што было ў мінулым — усё сплыло.
[8, с. 181]
Дэклараваныя ж намі новыя аспекты ў распрацоўцы тэмы кахання датычацца ў першую чаргу з’яўлення неха156
рактэрнай раней для «жаночай паэзіі» іранічнай інтанацыі, якая абумоўлена асаблівасцямі светапогляду — адпаведна іранічнаму стаўленню да сябе і акаляючай рэчаіснасці. Названая інтанацыя ўласцівая, напрыклад, творам такіх у многім розных аўтараў, як Марына Гарэлава (вершы «Ён нястомна спяшаўся наперад...», «Ён часта глядзеў на неба...», «Поўня на зорным небе...», «Ён разблытваў вузлы дарог...») і Вальжына Морт (зборнік «Я тоненькая як твае вейкі»). Гранічнае ж сваё выяўленне яна атрымлівае ў «правакатыўнай» [30, с. 140] творчасці ўжо памянёнай вышэй Джэці (Веры Бурлак).
Заўважым, што кампазіцыйныя асаблівасці шмат якіх вершаў Джэці суадносяцца з распрацаванымі некалі Генрыхам Гейнэ (адным з самых іранічных паэтаў у еўрапейскай традыцыі) законамі пабудовы мастацкага тэксту, што вылучаюцца, па словах расійскага даследчыка Ю. Борава, «зусім асаблівай тэхнікай іроніі» [7, с. 157], «У творах нямецкага паэта, — піша даследчык, — звычайна ёсць лірычная тэма, якая глыбока і сур’ёзна распрацоўваецца, аднак нечакана ён ламае гэты сентыментальны эмацыянальны лад твора і ў канцы ставіць іранічную кропку» [7, с. 157], Яскравы прыклад такой пабудовы мастацкага тэксту — верш Джэці «Я заблукала ў кніжнай краме»:
Я заблукала ў кніжнай краме Паміж паліц са старадрукамі. Я зачапілася рукамі За крылы вокладак, цьвікамі Гатычных літар да радку Мяне прыбіў анёл зь віньеткі.
А год праз сто ў тваю руку Я ў выглядзе засохлай кветкі Неспадзяваным падарункам Зьлячу і раптам апяку Цябе балючым пацалункам.
Ты скажаш мацернае слова I я сканаю канчаткова.
[19, с. 51]
Аднак, што цікава, у творах паэткі магчымае і адваротнае разгортванне дзеяння: іранічная, нават блюзнер157
ская танальнасць яе паэтычнага расповеду, што ўзмацняецца ад страфы да страфы, ад радка да радка, раптам кардынальна змяняецца, і верш заканчваецца надзвычай шчымлівым і шчырым акордам, які на хвіліну прыадкрывае сапраўднае «я» лірычнай гераіні, што хаваецца за самымі рознымі маскамі — ад наіўна-інфантыльнай асобы да істэрычна-агрэсіўнай феміністкі:
Як пані ў гістэрыцы — не, лепей, як П’янюга: бутэльку намацаю, Вазьму дый насыплю ў гарэлку мыш’як I выклічу рэанімацыю.
Глыну дый схаваюся ў чамадан. Няхай мяне хопіць кандрашка Ад злосьці за тое, што Вашым рукам Ад цела майго ня цяжка.
[19, с. 11]
У апошніх радках праііытаванага верша Джэці «Феміністка» ўскосна ўзнікае яшчэ адзін новы матыў (зрэшты, не характэрны для яе творчасці), прыўнесены маладымі паэткамі ў беларускую жаночую лірыку кахання.
Сучасныя аўтаркі, у адрозненне ад сваіх папярэдніц, не баяцца не толькі празмернай адкрытасці пачуццяў, шчырага «голасу душы», але і «голасу цела». Эратычныя матывы арганічным складнікам уваходзяць у такія, напрыклад, вершы, як «Музыка саранчы» («I немагчыма заснуць з тым мужчынам // Зь ім цела становіцца ўначы // Музыкай саранчы» [43]), «Ці гэта згублены табою волас» («ці гэта згублены табою волас // пусьціў карэньне // пасьля таго як на пустыню прасьціны // упалі // дажджом доўгачаканым целы» [44]) Вальжыны Морт, «Па-ведамленне» («жанчыны // змываюць штучнасьць // і ў сваіх ложках // чакаюць таго // чаго не адчуюць напэўна й заўтра» [11]) Вольгі Гапеевай. Аднак найбольшую распрацоўку і ўвасабленне яны атрымалі ў паэзіі Валерыі Куставай, творам якой уласцівы «таямнічы эратызм і спавядальная малітоўнасць» [32, с. 88], якія часта спалучаюцца на ўзроўні аднаго верша ці нават вобраза:
У малітоўным суме самахоць, у рабстве палюбоўнага двубою хачу цябе кранаць такой... не тою! — не так, як хтось кранаў цябе стокроць!..
[33, с. 110]
Падсумоўваючы нашы развагі пра тэму кахання ў творчасці паэтаў малодшага пакалення, хочацца звярнуцца да слоў адной з удзельніц конкурсу маладых літаратараў імя Ф. Петраркі. У неаднойчы ўжо згаданым намі зборніку «Формула кахання» ў кароткай анатацыі — прадстаўленні твораў чарговага аўтара Ю. Шастак зрабіла шчырае прызнанне і вельмі слушную заўвагу: «Шчыра кажучы, у кожным з нас недзе глыбока-глыбока ўсё-ткі сядзіць сэнтымэнтальны хлюпік на пару зь летуценным рамантыкам. I гэта вельмі добра, што ў адным і тым жа часавым і прасторавым кантынууме поруч з творамі а-ля «Бумбамліт» можна знайсьці творы а-ля Саня Страказа, дзе галоўную ролю грае якраз рамантыка» [50, с. 35],
Адметна, што гэты часава-прасторавы кантынуум, дакладней яго агульная атмасфера і пэўныя тэндэнцыі развіцця літаратуры могуць паўплываць нават на аўтараў, якія ў свой час уваходзілі ў авангардна-радыкальны рух «Бум-Бам-Літ». Наўрад ці ад прадстаўніка беларускай творчай генерацыі канца дзевяностых, аўтара «Штабкавага тамтама» і «Тамбурнага маскіта» Зміцера Вішнёва можна было раней чакаць наступнага верша, з абсалютна традыцыйнай вобразнасцю, на не менш традыцыйную — вечную — тэму кахання:
КНІГІ ОНЛАЙН
