Сучасная літаратура
каардынаты ідэйна-мастацкага пошуку
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 286с.
Мінск 2008
Сфармуляваная аўтарамі творчая задача сведчыць пра выразную сацыяльную накіраванасць аповесці. У кампазі215
цыйнай будове шырока выкарыстаны магчымасці дакументальна-мастацкіх жанраў: рэпартаж, эпісталярый, хроніка, магнітафонныя запісы размоў, копіі афіцыйных дакументаў, каментарыі, статыстычныя і даведачныя дадзеныя, фрагменты публікацый, цытаты — усё гэта пераканаўча выяўляе сур’ёзную фактаграфічную аснову твора. Такі шлях мастацкага асэнсавання пераконвае ў тым, што аўтары імкнуцца даследаваць праблему не столькі праз лёсы і гісторыі асобных людзей, колькі праз уздзеянне яе на грамадскі арганізм у цэлым, праз такія маштабныя групы фактараў, як эканамічныя, сацыяльныя, экалагічныя, здароўя і бяспекі насельніцтва, стан грамадскай думкі і г. д.
Паслядоўна і карпатліва адбываецца ўзнаўленне падзей першых паслячарнобыльскіх дзён — дакументы, факты, інтэрв’ю, занатоўкі прыватных размоў... I праз усё — неадступная думка-запытанне: як магло здарыцца такое — у канцы XX стагоддзя — у цывілізаваным свеце — у самым цэнтры Еўропы? I нават калі здарылася, чаму наймагутнейшы інстынкт самазахавання не спрацаваў, адступіў перад інерцыяй адміністрацыйна-каманднай сістэмы?
Асэнсаванне ролі і месца грамадска-палітычных сувязей у жыцці постчарнобыльскага свету — з’іначанага, знявечанага, агаломшанага веданнем пра тое, што адбылося, і здагадкай пра тое, што яшчэ адбудзецца, — вось ідэйны стрыжань аповесці «Сталі воды горкія».
3 іншага боку падышла да разгляду гэтай праблематыкі С. Алексіевіч. У сваёй «Чарнобыльскай малітве» яна засяроджваецца на псіхалогіі асобнага чалавека, гісторыі канкрэтных лёсаў, адчуванняў і эмоцый. Яе Чарнобыль — гэта зноў дзесяткі галасоў-споведзей, спачатку запісаных на магнітафонную стужку, пасля — пераўвасобленых у тэкст. «ТТТто ж такое Чарнобыль? — задае пытанне С. Алексіевіч. — Нейкі знак? Ці ўсё ж такі гіганцкая тэхналагічная катастрофа, не параўнальная ні з чым, што здаралася раней? Гэта болей, чым катастрофа... Акурат спроба паставіць Чарнобыль у шэраг самых вядомых катастроф і замінае нам яго асэнсаваць. Мы быццам бы ўвесь час ідзем у падманным кірунку. Стары вопыт тут відавочна недастатковы. Пас216
ля Чарнобыля жывём у іншым свеце, ранейшага свету няма» [3, с. 24].
«Новы вопыт» Святланы Алексіевіч прымушае задумацца пра магчымасці дакументальнай літаратуры ў паказе жыццёвых з’яў, актуалізуе праблему эстэтыкі факта, суадносін праўды жыццёвай і праўды мастацкай, творчай арганізацыі і адбору матэрыялу. Асноўнай «адзінкай» свайго твора аўтар робіць пачуццё, эмоцыю. Разгортванне падзей падаецца праз асэнсаванне і псіхалагічную матывацыю саміх удзельнікаў і сведкаў гэтых падзей.
У сувязі з гэтым зноў паўстае непазбежнае пытанне пра функцыю і спосаб існавання дакумента ў літаратуры. Факт заўсёды стаіць на службе дакладнага ўзнаўлення падзеі, аднак як быць з «рэканструкцыяй пачуцця», ці з’яўляецца яно фактам — фактам псіхалагічным? Пісьменнікі-дакументалісты, па ўсім відаць, сёння ўсур’ёз задумваюцца над гэтым пытаннем. Вось і С. Алексіевіч разважае: «Што ж такое тады дакумент? Сведчанне? Пэўна, нашы адносіны з часам. Тады зноў жа пытанне: што застаецца пад выглядам дакумента, што мае сэнс застацца? He важна, не так ужо і важна, не на першым месцы — «як гэта было», але — што чалавек перажыў, адчуў, зразумеў пра самога сябе, дастаў з самога сябе ў час вайны, разлому, распаду. Мой факт не падзея, а пачуццё, а сюжэт — жыццё. Я пішу гісторыю пачуццяў са спадзяваннем, што чалавек заўсёды хоча прачытаць пра іншага чалавека, а не пра вайну і Чарнобыль. Я збіраю доказы не таго, што мы былі, а хутчэй, як мы былі. Якія. I як адказвалі на пытанне, дзеля чаго мы былі» [14, с. 37].
I ўсё ж такі: што, уласна кажучы, можна без аглядкі, з поўнай упэўненасцю назваць дакументальным літаратурным матэрыялам (дакументалістыкай)? Фатаграфічны адбітак падзеі, сітуацыі, увасоблены ў слове? Так, бясспрэчна. А як быць, напрыклад, з падрабязна-пратакольным, дакладным апісаннем пачуцця, эмоцыі, думкі? У ім таксама нічога не прыдумана: праўда жыцця, праўда адчування. Ці можна з поўным правам назваць дакументальнай, напрыклад, мініяцюру француза Філіпа Дэлерма «Яблычны водар», дзе ён з ювелірнай дакладнасцю імкнецца перадаць кожны рух эмоцыі, думкі, асацыяцыі:
«Спускаешся ў скляпенне. I раптам... Гэта пахнуць яблыкі, раскладзеныя для прасушкі на перакуленых скрынках для садавіны. Ты захоплены знянацку. He чакаў і не прасіў, каб гэтак апякло душу. Аднак позна. Яблычны водар, як хваля, накрыў з галавой. I ўжо не зразумела, як ты мог жыць без гэтага саладкавата-корсткага напаміну пра дзяцінства?
Няма нічога смачнейшага за гэтыя ашэрхлыя кавалачкі: на першы погляд сухія корачкі, аднак кожная адтулінка набрыняла згушчанай слодыччу. Але есці іх не хочацца. Каб няўлоўная стыхія паху не пераўтварылася ў лёгка пазнавальны смак. Сказаць, што патыхае вельмі прыемна ці вельмі адчувальна? He ў гэтым справа. А ў адчуванні ўнутраным — гэта пах шчаслівай пары. У ім школьная восень. Вось ты схіліўся над сшыткам і фіялетавым чарнілам выводзіш літары. Дождж барабаніць у шкло, наступіў доўгі вечар.
Аднак яблычны водар не толькі памяць аб мінулым. Ён будзіць думкі пра былы росквіт, свежасць, пра прапахлае салетрай скляпенне ці цёмнае гарышча. I перажыць, захаваць гэта трэба тут і цяпер. Засталіся ззаду высокая трава і вільготнае паветра сада, наперадзе гарачы смерч, які імкнецца ў чарнату. Гэты пах увабраў у сябе ўсе чырвоныя, карычневыя адценні, усю кіслату зялёных. У ім выцяжка з далікатнай і крыху ашэрхлай скуркі. Як перасохла ў горле, аднак гэтай смагі — ты ж ведаеш — не спатоліць. Нават калі ўпіцца зубамі ў белую мякаць яблыка. Трэба было б самому стацца кастрычнікам, земляным долам і нізкімі зводамі скляпення, дажджом, чаканнем. Boflap яблыкаў пакутлівы. Пах і смак сапраўднага жыцця, той няспешлівасці, якой мы ўжо не вартыя» [11, с. 177—178].
Праўда адчування — гэта, безумоўна, таксама факт, пры гэтым факт неапасродкаваны, вольны ад асаблівасцей адстароненай інтэрпрэтацыі, праяўлены ў тэксце ў гранічным адзінстве суб’ектна-аб’ектных адносін. Той, хто адчувае, і той, хто перадае, апісвае гэта адчуванне, супадаюць у адной асобе, удзельнік і назіральнік не аддзелены адзін ад аднаго дыстанцыяй адрознення ацэначных крытэрыяў. Роля інтэрпрэтатара тут зводзіцца да мінімуму. 218
Увага сканцэнтравана на дакладнай перадачы асацыятыўна-падзейнага плана, і ў дадзеным выпадку вартае захаплення ўмельства аўтара адчуць і перадаць энергетыку моманту — «згустка жыцця», скандэнсаванага ў адным імгненні. He кожнаму гэта пад сілу, і тут сапраўды патрэбны талент абвострана-пільнага погляду на жыццё, псіхалагічна-вытанчанай нюансіроўкі прозы. «Я глыбока захапляюся, — пісаў Дж. Фаулз з падобнай нагоды, — <.„> амаль метафізічнай здольнасцю выказаць тое, што абазначаецца паняццем «тут і цяпер», надзвычай важнай здольнасцю перадаць імгненнасць і рэальнасць цяперашняга» [25, с. 258], * ‘
Думаецца (тут я зноў вяртаюся да дакументалістыкі С. Алексіевіч), што аўтару было істотна менавіта гэта: праз сведчанні «галасоў» спыніць імгненне, не даць адысці ў мінулае жывому чалавечаму пачуццю. Гэта так. Але вось пра што думаеш, чытаючы «Чарнобыльскую малітву»: ці патрэбны ўсе шматлікія, часам залішне разгалінаваныя і паглыбленыя падрабязнасці, старанна захаваныя ў тэксце? Ці не патрабуе гэты матэрыял больш строгай і пільнай аўтарскай працы па адборы і арганізацыі? Калісьці ж А. Адамовіч і Д. Гранін, працуючы над «Блакаднай кнігай», спыніліся, адчулі мяжу, за якой факт ператвараецца ў антымастацкую з’яву. Est modus in rebus [12], Магчыма, залішняя дэталізацыя замінае цэласнаму бачанню: гэтаксама, як пільнае разгляданне кожнай зморшчынкі і плямкі разбурае гармонію ўспрымання прыгожага твару.
Тут ёсць пра што задумацца: пытанне эстэтыкі факта няпростае — вось дзе менш за ўсё прыдатныя меркаванні катэгарычныя і безадносныя. У чым, напрыклад, прычына абсалютна рознага ўспрымання «Чарнобыльскай малітвы» чытачом айчынным і заходнееўрапейскім? Чаму наша свядомасць супраціўляецца і абараняецца там, дзе англічанін, француз ці швед выказваюць зацікаўленасць і падтрымку? Каб знайсці адказ на пытанне, трэба ўлічыць усё: розныя пункты адліку, нацыянальны «вобраз свету», тып «рэгіянальнай логікі», сістэму светапоглядных і культурных каардынат — адным словам, той канкрэтны вопыт, з меркамі якога канкрэтная асоба падыходзіць да канкрэтнай з’явы.
Мы, беларусы, воляй лёсу апынуліся ў эпіцэнтры татальнай катастрофы. Нам баліць. Таму любымі сродкамі свядомасць абараняецца ад напаміну пра страшную чарнобыльскую рэальнасць, ад пытанняў і адказаў. Адзін з «галасоў» С. Алексіевіч расказвае: «Я задумаўся: чаму пра Чарнобыль мала пішуць? Нашы пісьменнікі працягваюць пісаць пра вайну, пра сталінскія лагеры, а тут маўчаць. <...> Думаеце, выпадковасць? Падзея яшчэ да гэтай пары па-за культурай. Траўма культуры. I адзіны наш адказ — маўчанне. Заплюшчваем вочы, як маленькія дзеці, і думаем: «Мы схаваліся, нас абміне». 3 будучыні выглядвае нешта, яно несувымернае нашым пачуццям. Здольнасцям перажываць» [3].
Сапраўды, упоравень з культурай перажывання прагматычнай заходнееўрапейскай асобы ідзе культура «збалансаванага» ўчынку і дзеяння. А што рабіць у гэтай сітуацыі ўсходнеславянскаму чалавеку — з яго нераспрацаваным ментальным алгарытмам рацыянальнага выхаду з тупіка? Ён разгублены, ён хаваецца ад напаміну пра тое, што вярэдзіць раны, ён абураецца: «неэстэтычна, натуралістычна, неэтычна...» А пытанне па-ранейшаму толькі ў адным: дзеля чаго пісьменнік расказвае пра Чарнобыль і чаго, уласна кажучы, хочам мы самі? Што важнейшае: адкрыць свету праўду пра Чарнобыль і дачакацца дапамогі ці «эстэтычна» і пакорліва сысці ў нябыт як нацыя, як цэлы народ?
Помніць ці не помніць, пісаць ці не пісаць? А калі помніць і пісаць, дык як і пра што? Чарнобыльская рэальнасць сапраўды жорсткая і пераважна пазбаўлена таго, што мае хаця б невялікае дачыненне да эстэтыкі. Кожны з аўтараў штораз вырашае для сябе нялёгкую задачу: што зрабіць прадметам мастацкага адлюстравання, што абазначыць агульнымі абрысамі, а што наогул пакінуць за кадрам. У «Чарнобыльскім лабірынце» А. Крыгі, напрыклад, у эпізодзе, дзе расказваецца пра неўладкаванае жыццё перасяленцаў, ёсць жудасная па сваім змесце замалёўка пра тое, як пацукі з’елі старую жанчыну. Вытрымліваючы апісанне на выразна трагічнай ноце, аўтар свядома пазбягае фізіялагічных падрабязнасцей, у нейкі момант перапы220
КНІГІ ОНЛАЙН
