КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Самотная постаць нашага сучасніка — ізгоя ў горадзе, блуднага сына на Бацькаўшчыне, напэўна, не такая ўжо і бяскрыўдная, як можа здавацца на першы погляд. Гэта, як правіла, чалавек без моцнай прывязкі да зямлі, да сваіх родавых каранёў, а разам з тым і без цвёрдых маральнапсіхалагічных перакананняў. Яго лёгка схіліць як да дабратворных, так і да антыграмадскіх учынкаў. Тып сучаснага маргінала, паводле трапнага вызначэння А. Дуброўскага, — гэта чалавек «паміж небам і багнаю», той, хто знаходзіцца ў бязважкім стане і не мае цвёрдага грунту пад нагамі. Пра такіх кажуць: ад зямлі адарваўся і неба не дастаў. У вершы «Я ў горадзе — гаротны, як ізгой...» Л. Галубовіч выразна акрэсліў падобную постаць маргінала, бяздзейнага, пасіўнага, які ўсю сваю энергію скіроўвае на аплакванне ўласнага лёсу, але не ўдарыць пальцам аб палец, каб нешта змяніць у сваіх паводзінах, удасканаліць, палепшыць свой побыт: Я ў горадзе — гаротны, як ізгой. Я камянею сам на тратуарах, He чуючы жывога пад нагой, Імгненнае чытаючы на тварах. [16, с. 213] Тут напрошваецца непазбежнае пытанне: а чаму б і не вярнуцца назад, у вёску, да зямлі? Чаму б і не завесці ўласную гаспадарку? Але, нягледзячы на пастаянныя скаргі, ніхто не спяшаецца гэта рабіць. Падобны ізгой, індыферэнтны, часта інфантыльны, не адмаўляецца аднак ад перыядычнага наведвання бацькоўскага кута, дзе нарадзіўся і вырас, дзе можна падмацаваць свой матэрыяльны дастатак. Але свае наезды ў вёску блудны сын, гэты вечны Агасфер, разглядае перш за ўсё як своеасаблівы катарсіс, ачышчэнне душы, знявечанай і стомленай пакутамі, шукае сапраўдных лекаў сярод знаёмых з маленства і непаўгорных сельскіх краявідаў: 3 ласінага следу нап’юся, Да роднай сасны прытулюся, Паслухаю бор векавы. Мядовыя слёзы жывіцы, Карэнне, трава і грыбніцы На вернасць сцвярджаюць правы. Мая баравая краіна, Прымі свайго блуднага сына, Як роўнага тут прапішы Да соснаў сваіх вечаровых, Да сцежак грыбных, верасовых, Дзе ў полі снуюць мурашы... I наледзь адтае ў душы! [36, с. 93-94] Але што рабіць з наледдзю ў душы тым, у каго (па ўласнай або не па ўласнай волі) сувязь з родным домам абарвалася? У жыцці, як і ў мастацтве, ёсць неабходная прага гарманічнай завершанасці як сродку ўзнаўлення душэўнай раўнавагі. У сучасным горадзе, як і ў часы А. Блока або М. Багдановіча, не толькі пакутуюць, смяюцца, плачуць і спяваюць, але яшчэ і кахаюць, моцна, па-сапраўднаму. Т. Мушынская вырасла на гарадскім асфальце. Горад ёй 44 не чужы, і яе прысутнасць у гарадской прасторы сагрэта вялікімі пачуццямі. Для яе не проста горад, а «Горад на дваіх» (назва верша): Ў зіхаценні вясновага дня I у пошуме стылай завеі Гэты горад — нібыта надзея — Дараваны адзін на дваіх. [39, с. 29] Каханне — вельмі добры знак. He знікае каханне — значыць, ёсць і вера, што спраўдзяцца самыя лепшыя, светлыя спадзяванні. 2 Паколькі хаокасмічная гармонія ўключае ў сябе не толькі паняцці высокае красы, поўнай згарманізаванасці чалавека і навакольнага асяроддзя, але і праявы канфліктнасці, дэтэрмінаваныя недасканаласцю нашага існавання, то ў гэтым раздзеле бачыцца лагічным звярнуцца да трагедыйнай тэматыкі ў беларускай паэзіі, у якой найбольш выразна адлюстравана барацьба супрацьлегласцей — вечны рухавік жыцця. Постчарнобыльская эра ўнесла непрадказальныя змены ў грамадскую свядомасць, прымусіла задумацца і пераканацца, што пісаць так, як раней, не пажадана. Ці можна пасля Чарнобыля ўвогуле займацца вершатворчасцю, марыць пра высокія матэрыі? Ці не будзе гэта блюзнерствам? Над падобнымі пытаннямі задумваліся многія, асабліва ў першыя гады пасля аварыі. Адназначнага адказу быць не магло. Зразумела адно: усялякая патэтыка, напышлівыя і прыгожыя словы выглядалі б, нібы на хаўтурах, недарэчнымі і нават непрыстойнымі. Паэтычнае ўвасабленне трагедыйнасці лёсу беларускага народа прымушае напружана шукаць новыя вобразна-інтанацыйныя формулы і сюжэтныя хады. Час катаклізмаў неспрыяльны для любых відаў мастацтва, аднак асабліва няўтульна і няўпэўнена пачувае сябе паэзія. Невыпадкова паэты скардзяцца на адсутнасць творчага натхнення: He пішуцца вершы. Мо словаў бракуе? А мо мае думкі — не ў ладзе з душой? Ці ўсё, што займела на гэтым вяку я, у несамавіты скруціла сувой? Ці так, ці інакш, але плёскатам гукаў не будзіць мяне заапоўначны госць, самотна яму ў цішыні гэтай гулкай, няўсцешаны ўжо адляцеў да кагось. [3, с. 59] А. Пісьмянкоў, як і А. Аксак, таксама наракаў, што драматызм часу, адчуванне духоўнага тупіка не толькі не спрыяе творчаму натхненню, але і ўплывае не лепшым чынам на эмацыйны лад вершаў і іх настрой: Нават у мройныя зорныя ночы светлыя вершы прыходзіць не хочуць. Ім не хапае чыстае веры. Ім не хапае ўзнёслых намераў. Ім не хапае белага снегу. Ім не хапае звонкага смеху. Ім не хапае гаючага ветру. Ім не хапае, бывае, паветра. Вось і сённяшняй зорнаю ноччу верш нараджаецца змрочны. ]45, с. 36] Характарыстыка творчага працэсу, дадзеная ў вершы паэта, перарастае рамкі прыватнага выпадку і стасуецца да агульнага стану сучаснай літаратуры. Супярэчнасці паміж запраграміраванасцю пэўных эстэтычных установак і іх нязбытнасцю, немагчымасцю рэалізацыі з’яўляюцца рухавіком літаратурнага развіцця. I зусім заканамерна, што ў светлыя колеры мастакоўскай палітры дамешваецца ўсё 46 больш цёмных, шэрых, змрочных і нават чорных. Каб пераканацца ў правамернасці сказанага, варта пагартаць, напрыклад, кнігі: «Споведзь бяссоннай душы» (1989) Л. Галубовіча, «Паміж небам і багнаю» (1997) А. Дуброўскага, «Чарнобыльскі вецер» (2006) А. Зэкава, «Летазлічэнне» (1999) А. Канапелькі, «Асенні мёд» (1999) Г. Каржанеўскай, «Настальгія» (1995) М. Касцюкевіча, «Начное сонца» (1994) В. Курганіч, «Расколіна» (1991) А. Мінкіна, «Чорнае святло» (1998) Л. Неўдаха, «Замак месячнага сяйва» (1992) Л. Рублеўскай, «Пан Лес» (1989) А. Сыса, «Пад высокай лагодай нябёс» (1995) С. Шах, «На рэштках Храма» (1994) В. Шніпа, «Чорна-белы свет» (1995) П. Шруба. У беларускай паэзіі дакладна зафіксаваны яшчэ адзін «дагератып» канца XX стагоддзя, узноўлены з натуры: трагічная постаць блуднага сына — вымушанага перасяленца з чарнобыльскай зоны, які таксама пакутліва шукае і не можа знайсці ратавальныя лекі для душы. Наведванне родных мясцін не столькі заспакойвае, колькі развярэджвае балючыя раны. XX стагоддзе называюць стагоддзем выгнаннікаў. Акрамя чалавека «паміж небам і багнаю», а таксама чалавека «між берагамі» (Н. Арсеннева), тып якога выразна акрэсліўся ў літаратуры беларускага замежжа (той, хто адарваўся ад родных берагоў, але і да чужых не прырос), канец мінулага стагоддзя «падкінуў» у літаратуру яшчэ адзін аб’ект для роздуму — «чалавека з зоны», перасяленца, душа якога непрыкметнай зданню блукае паміж былым і цяперашнім, не знаходзячы раўнавагі. Усялякае прымусовае высяленне з наседжаных гнёздаў (вымушаная эміграцыя, гвалтоўная калектывізацыя, раскулачванне і ліквідацыя хутароў, бежанства ў гады вайны, эвакуацыя з чарнобыльскай зоны) пагражае не толькі матэрыяльнымі стратамі, але перш за ўсё жахлівымі духоўна-псіхалагічнымі стрэсамі, знявечанымі і перакрэсленымі лёсамі людзей. Дык ці можна пасля Чарнобыля займацца паэзіяй, пісаць мастацкія творы? Кожны павінен вырашаць для сябе сам. He дзеля красамоўства выплеснулася вялікім усясветным болем трагедыя ўсенароднага бедства ў аповесці В. Быкава «Ваўчыная яма» (1998), у апавяданні I. Пташнікава «Львы» (1987), у паэмах С. Законнікава «Чорная быль» (1989) і М. Башлакова «Лілея на цёмнай вадзе» (1994). Ці мог прамаўчаць М. Мятліцкі, аўтар зборнікаў паэзіі «Палескі смутак» (1991) і «Бабчын» (1996), які паэт назваў кнігай жыцця, а таксама вершаў, уключаных у «Хойніцкі сшытак» (1999)? Паэт разам з землякамі перажыў трагедыю адсялення з радыяцыйнай зоны роднай вёскі Бабчын Хойніцкага раёна. Зафіксаваныя з дакументальнай дакладнасцю ўражанні сведкі і непасрэднага ўдзельніка вялікай міграцыі перарастаюць рамкі асабістай споведзі, набываюць агульначалавечую значнасць. Пранізлівая рэфлексія лірычнага героя, які імкнецца спасцігнуць маштабы духоўных і матэрыяльных страт, звязаных з запусценнем памерлых вёсак, адкрываецца ў многіх вершах М. Мятліцкага («Я зонаю іду...», «Тут мёртва ўсё...», «Хаты пустыя... Яблынь сям’я...» і інш.): Тут мёртва ўсё... Спалошлівы прывід Астатняе выгнанніцы — вясны. У дзікарослых травах краявід. Стаю, Жыццё, каля тваёй труны. Запаліць вечар свечкі дрогкіх зор, Тугой жалобнай загалосіць ноч. Мярлінны смутак крылы распасцёр, Ступае смерць абсягамі наўзбоч. А я стаю над колішнім жытлом, Нязгодны з чорнай явай небыцця. I сцены хаты дыхаюць цяплом — Астачаю мной знанага жыцця. [40, с. 49] Пачуцці, выплеснутыя ў стане надзвычай моцнай узрушанасці, нібыта перапыняюць дыханне, таму так многа недагаворанасці: «Хустка... маці ля парога // Размаўляе з палынамі...»; «Дзень... У ядзерным зіхценні // Свету белага палова...» [40, с. 251] (радкі з верша «Галасы майго былога...»). Нават у непрагляднай цемры, у сапраўдным моры змроку (Mare Tenebrarum), што згусціўся над памерлымі вёска48 мі, чалавек, як і кожная жывая істота, жыве надзеяй на працяг жыцця. Невыпадкова ў вершы «Тут мёртва ўсё...» насуперак трагічнаму разбурэнню («Ступае смерць абсягамі наўзбоч») гучыць голас памяці, ажываюць рамантычна ўзнёслыя, прывабныя малюнкі шчасліва пражытых гадоў. Тады пачынае ўяўляцца, што і сцены пакінутай роднай хаты зноў «дыхаюць цяплом». А яшчэ болып падстаў для аптымізму адкрываецца ў радках верша «Устаў асот, пралез паміж масніц...»: Устаў асот, пралез паміж масніц, Адзін жыхар — суровы і калючы. Яго вітаюць позірк мой балючы I неба у абложжы навальніц. I ластаўка, ўляцеўшы у акно, Яму прыветна ціўкне. I ў закутку Пісклявы хор развее цяжбу смутку — Пяцёра жаўтароцікаў відно. [40, с. 262] Сімвалам жыццесцвярджальнай непераможнасці бачыцца клапатлівая ластаўка, што звіла гняздо пад страхою пакінутай хаты, і ў ім «пісклявы хор» — «пяцёра жаўтароцікаў» вяшчаюць, што, нягледзячы на ўсе грамадскія катаклізмы, жыццё працягваецца. Вось тая неабходная гарманічная завершанасць, патрабаванне якой было абавязковым у антычнай трагедыі.