Святы і абрады беларусаў
Васіль Ліцьвінка
Выдавец: Беларусь
Памер: 190с.
Мінск 1998
Няма сумнення, іпто выдатная эстэтыка Зялёных святак па сваёй тэатралізаванасці не ўступае Зімовым святкам, свайму адпаведніку сонцавароту зімой, але ў нейкім сэнсе з'яўляецца ягонай супрацьлегласцю. Калі там у цэнтры татэмныя жывёлы-продкі ў вобразах Мядзведзя, Казы, Коніка, Жорава, Бусла, то тут непаздзельна пануе Дрэва Сусвету — усеагульнае міфалагічнае ўяўленне аб космасе і чалавеку, у якое ўкладваюцца нашы прадстаўленні аб навакольным свеце.
У нашай свядомасці ўяўленне аб Зялёных святках перш за ўсё звязана з хрысціянскай Тройцай (трыядай Бог-Бацька, Бог-Сын, Бог-Дух Святы). Але ёсць болып старажытная пёршааснова ў індыйскіх Ведах гэтага міфа, дзе Бог—Стааральнік—Сонца, Сын Яго Адзінародны, свет ад свету — Агонь, народжаны Майяй (сімвалам стваральнай сілы прыроды).
Трыяда Дрэва Сусвету (голле, ствол, карэнні ў агульначалавечым вымярэнні) — гэта космас, атмасфера і зямля, у чалавечым — галава, тулава, ногі, у
Выдатны выканаўца працяжных песень, нашчадак беларусаўперасяленцаў з Сібіры Міхась Басякоў
традыцыйнай культуры — мінулае, сучаснае і будучае, у мастацтве — ад утылітарна-практычнага пачатку да фантастыкі, а ад яе — да рэалізму. Гэтая трыяда пранізвае ўсё традьіцыйнае мастацтва (тройчы паўтараюцца рытуалы і замовы, трыяда рухае сюжэты казак і эпічных песень, асобныя матывы, ляжыць у аснове абрадавых дзеянняў, магіі лічбаў і мн. інш.).
Трыяда (Каляда — Вялікдзень — Дзяды) складае аснову беларускага святочнага календара — адпаведна абуджэнне, найвышэйшая кропка і смерць прыроды.
Цікава, пгго менавіта з Тройцай злучалася выключная для захавання нацыянальнай самабытнасці беларусаў вера ў Дзядоў, якія, па дахрысціянскіх уяўленнях, маглі ўплываць на жыццё жывых родзічаў. Стаўроўскія Дзяды (у суботу перад Сёмухай на Духаў дзень) адзін раз на год мелі магчымасць выйсці на свет (таму ў гэты дзень абмяталіся магілы), каб паглядзець, як нашчадкі захоўваюць традыцыю, вядуць гаспадарку. Таму ад беларуса можна пачуць: "Яны ўсё бачаць, яны ўсё чуюць". У адрозненне ад стаўроўскіх наступныя, зьмітраўскія Дзяды сімвалізуюць не толькі смерць прыроды, але і заканчэнне жыццёвага шляху чалавека, таму што асноўнае на іх святкаванні — позірк у мінулае, на пройдзены шлях.
Ужо на пачатку Сёмухі людзі пачыналі "прыпадаць да Майі": збіралі травы, упрыгожвалі пабудовы зелянінай, сцежку да дома папарна абстаўлялі бярозкамі, паддогу ў хаце і сцежкі ля дома, ганак усцілалі "панамі" — аерам, "шаўковай травой", плялі вянкі і пускалі іх на ваду, праз сплецены з клёну вянок даставалі з калодзежа ваду і палівалі грушы, вішанькі і яблыні, рабілі мноства іншых магічных дзеянняў. Яны павінны былі, кажучы па-сучаснаму, перанесці біяэнергію расліннасці на людзей, пазбавіць невылечных хвароб, даць моц, сілу, здароўе перад цяжкай летняй працай, выклікаць дождж і хуткі рост раслін.
Песні, карагоды пачыналіся на Семік — у чысты чацвер. Дзяўчаты, як сімвалы чысціні, ііплі ў гэты дзень у лес, "завівалі вянкі на ўсе святкі", плялі іх з галінак бярозы, якая лічылася сімвалам дзявоцкасці. Прыгожа спявалі багатыя па мелодыцы сёмуіпныя песні:
Пойдзем, дзеванькі, мы ў гай гуляць, Да вянкі заўём, да на ўсе святкі, На духаўскія, на пятроўскія.
Ой, што дух-тройца — то ізбор дзеўкам.
Ай, не радуйся, зялёны дуб, He к табе ідзём вянкі віць, Ай, узрадуйся, бяроза белая, Мы к табе ідзём вянкі завіваць.
Дзяўчаты-сяброўкі ў гэты дзень “куміліся" (цалаваліся пад аркай звязаных уверсе бярозак), пасля чаго павінны былі спрыяць адна адной да наступнай Сёмухі.
На Сёмуху варажылі пра надвор'е, асвячалі травы, абкурвалі хаты, жывёлу, каб не баялася маланкі. Абавязковай стравай на Сёмуху была яешня: дзяўчаты пяклі яе ў лесе на вогнішчы, і ўсе павінны былі пакаштаваць, бо гэта давала ім здароўе ў будучых дзетках.
Па завітых вянках варажылі: калі вянок не ссохне да часу, як трэба развіваць яго, то гэта добры знак, а калі рана ссохне, то дрэнная прыкмета, Потым зрывалі са сваіх бярозак зялёныя галінкі, рабілі з іх вянкі і спявалі:
А мы вяночкі завілі, Беразовік палілі I яешаньку паелі.
Вянкі гэтыя дзяўчаты ўскладалі сабе на галовы і, несучы іх такім чынам да рэчкі, спявалі:
За рэчкаю, за быстраю чатыры дваркі, А ў тых дварках — чатыры кумы.
Вы, кумачкі, галубачкі, куміцеся, любіцеся, Куміцеся, любіцеся — любіце і мяне.
Пойдзеце вы ў зялёны лес — вазьміце й мяне; Сашчыпіце па кветачцы, сашчыпіце й мяне. Саўеце вы па вяночку, завіце і мяне.
Панясеце на ціхі Дунай, вазьміце вы й мой. Кінеце свае вяночкі — кіньце вы і мой. А ўсе вянкі паверх плывуць, а мой патануў. А ўсе дружкі з паходу йдуць, а майго няма.
Калі падыходзілі да рэчкі, усе кідалі свае вянкі на ваду і па іх варажылі на будучы лёс. Потым спявалі:
Выхвалялася бяроза, Што ў яе лісточак зялёненек, Што ў яе вецейкі да долу. Як пачуў, пачуў шэры дуб: — He хваліся, — кажа бярозе, He сама бяроза расцілася, Расціў бярозу Гасподзь Бог, Зеляніў лісточкі дожджычкам. Выхвалялася дзевачка, Што ў яе спадніца да долу. Як зачуў, зачуў дзяцінка: — He сама, дзевачка, спраўляла, Спраўляла табе мамачка.
Бяроза распускаецца першай з дрэў, сок яе карысны, бярозавыя пупышкі — гаючыя, бярозавыя дровы даюць шмат цяпла, з кары бярозы — бяросты рабілі шмат гаспадарчых прадметаў і нават абутак. Таму іменна бярозавымі венікамі абмяталі магілы.
Рытуал "завівання вянкоў" як водгук старажытных жаночых калектыўных абрадаў у свяшчэнных гаях, калі татэмам жанчыны была бяроза, ператварыўся ў наш час у прыгожую гульню, забаву, карагод. Пры гэтым кумленне ўсё ж захоўвае элементы дзявочых ініцыяцый — прыёму дзяўчат у род, што сведчыла аб іх сталасці і рабіла іх паўнапраўнымі членамі роду. Вось цікавае сведчанне пра кумленне.
...Уласна дзяўчаты кумяцца на Сёмуху, а сумесна з
Дзіцячая група фальклорнага гурта «Неруш»
хлопцамі — на Пятра. Вось чаму духаўскія песні так набліжаюцца да пятроўскіх. Кумаванне ўжо страціла свой абрадавы характар, толькі ў некаторых вёсках працягваюць яшчэ хадзіць у лес і там звіваць вянком дзве галінкі бярозы або галінкі дзвюх суседніх бяроз. Варажба заключаецца ў наступным: звянуць гэтыя дзве галінкі ці застануцца свежымі, калі праз тыдзень прыйдуць іх развіваць. Загадваюць найболып: ці буду я жывая, шчаслівая, здаровая, ці выйду замуж і да т. п. Звычайна кумленне ўяўляе сабой гульню, прычым дзяўчаты гуляюць там, дзе завівалі вянкі, а з хлопцамі — у той хаце, дзе зімой былі вячоркі. У лесе рабілі вогніпгча, ладзілі арэлі, вадзілі карагоды, наладжвалі танцы, гульні, скокі. Калі прыходзілі хлопцы, у іх зрывалі шапкі і кідалі ў вогнішча, дзяўчаты барукаліся з імі.
На кумаванне дзяўчаты прыносяць пачастунак: сыр, масла, малако, яйкі, сала, муку на бліны. Гаспадыня з адной з дзяўчат гатуе ежу, а астатнія спяваюць песні і прыпеўкі, танцуюць пад музыку, якая працягваецца ўсю ноч. Існуе асобны цыкл "кумаўскіх" песень, якія часам называюцца духаўскімі ці пятроўскімі...
...Гэта было свята ў гонар вясны як апекуна шлюбаў, вясны-нявесты, упрыгожанай зеленню і кветкамі, якая ішла насустрач Сёміку — вясёламу і ласкаваму юнаку, вакол якога жанчыны танцавалі па дарозе ў лес з галінкамі дрэў. Затым збіраліся каля вады і варажылі: глядзелі ў ваду і загадвалі на будучы лёс, пускалі вянкі і назіралі за іх рухам, прамывалі вочы і кідалі ахвяры вадзе. Цікава, іпто вянкі на Сёмуху трэба было кідаць "па старому звычаю" — без дапамогі рук, павярнуўшыся да вады, рухам галавы (аўтар назіраў гэта ў в. Коланск Івацэвіцкага р-на).
Праз тыдзень прыходзілі развіваць вянкі. Ішлі і развівалі бярозкі, сплеценьія ў выглядзе вянка, пры гэтым заўважалі, калі чый вянок не засох — таму доўга жыць. Пры развіванні вянкоў спявалі:
На Тройцу мы вянкі завілі, На Разгары — развілі.
У іншых месцах бярозкі не звязвалі, а вешалі на іх вянкі і спявалі:
Русалачкі, зямляначкі, На дуб лезлі, кару грызлі, Зваліліся, забіліся.
Тройца!
Часам дзяўчына пускала два вянкі і загадвала адзін на сябе, а друті — на хлопца. Але бывала, іпто яна завівала такія вянкі на ўсіх родзічаў. Завіваючы іх, пад акампанемент скрыпкі спявалі песню. У час кумлення дзяўчаты мяняліся пярсцёнкамі. Потым старэйшая з жанчын садзілася на зямлю з хусткай, прывязанай да кія, і выдавала сябе за праллю-драмлівіцу. Дзяўчаты, узяўшыся за рукі, танцавалі вакол яе, спяваючы. Затым жанчына падхоплівалася з зямлі, падскоквала як мага вышэй, рабіла розныя прыкрыя грымасы і біла па руках дзяўчат покрывам...
Калі праз тыдзень развівалі вянкі, спявалі:
Гукала дзевачак бяроза вянкі развіваць: — Хадзіце, дзевачкі, вянкі разбіраць, Прайшлі святкі, разаўём вянкі.
Зязюля перастала кукаваць, Нашу долю сустракаць.
На Сёмуху ўпрыгожваюць дамы, двары, вуліцы зелянінай, бярозкамі, завіваюць бярозы і вянкі, кумяцца, ідуць з упрыгожанай бярозкай і топяць яе, пускаюць вянкі на ваду, частуюць дзяўчат.
Рэгіянальнай разнавіднасцю Тройцы на Цэнтральным Палессі (гістарычная Пініпчына) з'яўляецца свята Куста, зафіксаванае яшчэ ў першай палавіне XIX стагоддзя. Яно адбывалася так: самую прыгожую дзяўчыну выбіралі на ролю Куста, ішлі ў лес і апраналі "яе з ног да галавы ў зелень". Было ўражанне, што рухаецца куст. 3 ім (Кустом) вярталіся ў вёску, наладжвалі ўрачыстае шэсце па вуліцы з песнямі, у якіх ухваляўся куст і “дзявоцкае войска". Там паміж удзельнікамі свята і гаспадарамі дома адбываўся традыцыйны дыялог: “Ці дазволіце спяваці Куста?" — "Яшчэ не выпрэла капуста" і г. д. Атрымаўшы дазвол, “прыпявалначкі" песняй віталі гаспадароў і прасілі ўзнагароду за тое, што “прывялі Куст":
Ой, дзень добры, да наш пане, да хаты, Ой, ці ж вяліш нашаму Кусту стаці, Бочку мядочку прыпявалначкам даці, Нам, маладзенькім, на ганачку стаці.
У большасці песень гучыць просьба “куст падарыці — піці-есці даці", яму патрэбны "крынічная вада", "піражкі ў масле", “панчошкі, чаравічкі", "па залатому".
Старажытную аснову куставых песень складае імкненне выклікаць рост раслін ("дзе Куста ходзіць, там жытачка родзіць"), паўплываць магіяй слова не толькі на ўрадлівасць нівы, але і на лёс чалавека, яго асабістае шчасце і добрую волю.
Вось некаторыя, найбольш цікавыя апісанні Куста.
...На другі дзень Тройцы збіраюцца дзяўчаты з усёй вёскі, выбіраюць самую маладую і прыгожую са свайго гурта і надзяваюць на яе ўбранне, сплеценае з маладых бярозавых і кляновых галінак з лісцем. Прыбраная такім чынам атрымоўвае назву "Куст". Дзяўчаты становяцца парамі па ўзросце: сгарэйшыя ідуць наперадзе, пасля маладзейшыя і нарэшце — дзеці. У такім парадку з Кустом наперадзе абыходзяць хаты і вёскі. Свята гэта выключна дзявоцкае — рэдка ў ім прымаюць удзел замужнія жанчыны ці
КНІГІ ОНЛАЙН
