Святы і абрады беларусаў
Васіль Ліцьвінка
Выдавец: Беларусь
Памер: 190с.
Мінск 1998
Трэба зазначыць, што свята Вялічкі, у першую чаргу як самабытна-нацыянальная прыгожая святочна-песенная культура, як вынік шматвяковай дэнацыяналізацыі беларусаў, амаль забыта. Але ў апошні час ёсць абнадзейваючыя ўзрастаючыя цікавасць і цяга да валачобніцтва. Яму трэба надаць дадатковы хтуршок, падтрымаць на дзяржаўным узроўні.
Літаратура
Антонов К. "Вялікдзень" на Полесье//Сов.Белоруссня. 1991. 6 апр.
Валачобныя песні. Мн., 1980.
Васілевіч I. Вялікдзень//Салон. 1991. № 3.
Вялікдзень у Свіслачы//ЛіМ. 1991. 26 крас.
Гурскі А. Калі ажываюць прырода і памяць (Аб старажытных святах Вялікадня і Радаўніцы)//Вяч.Мінск. 1990. 13 крас.
Коваль У. Вялікдзень//Работніца і сялянка. 1991. № 4.
Крук I. Усе пачынаецца з яйка (Аб свяце Пасхі на Беларусі)//3вязда. 1992. 15 мая.
Кузьміч Т. Ці можна свята павялічыць?//Віцеб. рабочы. 1991. 6 крас.
Кухаронак Т. Вялікдзень//3вязда. 1991. 5 крас.
Ліс A. С. Валачобныя песні. Мн., 1989.
Мінько Л. Вялікдзень//Настаўн. газ. 1993. 17 крас.
Мыцько С. Вялікдзень — свята земляроба//Л1М. 1989. 28 крас.
Пінчук Н. Вялікдзень і Радаўніца//Чырв. змена. 1993. 14 крас.
Палаз М., Сарокін Л. На Вялікдзень: Сцэнарыі//Культура. 1993. 5 крас.
Прйходько В. Мы празднуем Пасху//Ступенн. 1992. № 3.
Пятроўская Г. Вясна, вясна, ты з чым прыйшла?! (Вялікдзень)//Беларус. ніва. 1991. 15 мая.
Салавей Л. Вялікдзень, Вялікадне, Светлае Вялічка: Народныя традыцыі//3вязда. 1990. 13 крас.
Східан В. Вялікдзень; Гуканне вясны (Народныя святы)//Пралеска. 1992. № 3.
Хатэнха А. Узыдзе сонца веры вясной (Вялікдзень)//Чырв. змена. 1990. 14 крас.
Юдо П. Святыя званы дзяцінства (Пасха)//Настаўн. газ. 1992. 5 крас.
НАЎСКІ ВЯЛІКДЗЕНЬ
Свята адзначалася ў чысты чацвер на велікодным тыдні як частка агульнакаляндарнай традыцыі ўшанавання дзядоў. Больш вядома яно ў сучаснай святочнай культуры, нават як дзяржаўнае свята, пад назвай Радаўніцы (у аўторак на паслявелікодным тыдні), на якую — "да абеда аруць, у абед плачуць, a пасля абеду скачуць". Калі ўлічыць факты святкавання Наўскага вялікадня' на старажытнаплемянных беларускіх тэрыторыях, а Радуніцы — на сумежжы з рэгіёнамі Расіі, асаблівае месца велікоднага тыдня ў календары беларусаў, чацвярга, як "чыстага" дня, то трэба прызнаць самабытна беларускім іменна Наўскі вялікдзень.
Ёсць шмат сведчанняў, што гэта было свята ўшанавання памерлых у апошні час, нават у апошні год аб чым сведчьіць і сама сутнасць "наўскіх" рытуалаў з абавязковым частаваннем дзядоў велікоднымі яйкамі. Гэта такія каляндарныя Дзяды, калі рыхтавалі адпаведныя стравы і куццю і неслі іх на могілкі, там елі, пілі самі і частавалі памерлых, а на іншыя дзядоўскія святы іх душы запрашаліся ў хату. Гэты абрад народжаны сямейна-родавай традыцыяй ушанаваць і ўлагодзіць душы продкаў, якія, адпаведна
* Назва “наўскі” палодаіць ад старажытнаславянскага “наўе” — дух нябожчыка. У некаторых мясцінах “наўцамі” называлі нябожчыкаў апошняга года.
сакральным звычаям яшчэ матрыярхальнага ладу, могуць уплываць на лёс сваіх кроўных нашчадкаў.
Звычайна на Наўскі вялікдзень перад абедам усе кроўныя, па-велікоднаму святочна апранутыя, з фарбаванымі яйкамі і асвечанымі стравамі ішлі на могілкі. Старэйшыя і дзеці моўчкі рассаджваліся вакол белага абруса, які слалі на папярэдне старанна дагледжаную магілку апошняга нябожчыка ў родзе. На абрус клалі куццю, яйкі, вялічку, мяса, хрэн, рыбу, пітво, "грыбкі"—тоўстыя бліны. Усе стравы абавязкова адкладваліся ці адліваліся для нябожчыка і астаўляліся на магіле пасля наўскага пачастунку. Ён прадаўжаўся доўга, а пачынаўся звычайна гаспадаром, які звяртаўся з наступнай прамовай-рацэяй:
Святыя дзяды,
Што ад нас паляцелі, Хадзіце да нас, Будзем есці, што Бог паслаў!
Далей ішло ўшанаванне памерлага: успаміналі яго лепшыя якасці, рабілі дзеянні, якія маглі зрабіць нябожчыку прыемнае. Таму гэты дзень і названы "вялікім днём" для продкаў. Абавязковым было плачгалашэнне, якое прызначалася непасрэдна да гэтага родзіча. Але ёсць і унікальныя галашэнні, дзе праглядваецца сувязь з Вялікаднем: "Сонейка яснае на небе, узыдзі ў іх непрагляднай цямніцы хоць адною лучынкаю светлаю, хоць адным тоненькім валаском залаценькім, кропелькаю расы гаручаю, тваім святым агнём, хоць чарвячком купельным..." У галашэнняхзваротах вылівалі ўсе свае крыўды, скаргі, гора.
Пасля абеду рэшткі ежы аддаваліся жабракам, асабліва тым, якія спявалі старэцкія песні і ў гэты дзень прыходзілі на могілкі. Доўга развітваліся з родзічамі, звярталіся да іх з пажаданнямі "лёгкага спачываннейка, вечнага аддыханнейка". Некаторыя няўцешныя ў горы маглі затрымацца ля магіл да вечара, што гучыць нават у адной з сучасных песень:
— Чаго, дзеўка, позна ходзіш, He баішся мерцвякоў?
— Ой, чаго ж мне баяціся, Тут мой мілы схаранён. На ім памятнік цяжэнькі,
Тамара Ліхадзіеўская выконвае песню сваёй маці «На вялікае свята — Наўскі вялікдзень»
Дзевяноста сем пудоў, На ім крыжык залаценькі, Увесь абліты серабром.
На могілках качалі велікодныя яйкі — сімвал BenHara жыцця ў прыродзе і яго штогадовага адраджэння, адно з якіх абавязкова пакідалі на магіле. Увогуле, Наўскі вялікдзень быў вельмі сходны з сапраўдным Вялікаднем, бо ўжо ў нядзелю дзе-нідзе сіраты-валачобнікі на могілках спявалі валачобныя песні — звароты да памерлых бацькоў.
Пасля могілак па дарозе дадому моладзь і дзеці вадзілі некаторыя магічныя веснавыя карагоды ("Пасеялі дзеўкі лён" — каб лён добры вырас). Застолле часцей за ўсё прадаўжалася і дома, але ўжо ў больш вясёлай форме, са спевамі, танцамі, гульнямі ("па абедзе скачуць"), адбываліся кірмашы, але гэта не было святатацтвам, а мела рытуальнае значэнне — пераадолець смерць, не дапусціць страху перад ёй у душы людзей, сцвердзіць жыццёвы аптымізм.
У свяце Наўскага вялікадня яскрава ўвасобіўся гуманістычны дух нашага народа, які выяўляецца ў
Па шляху да дзядоў
вельмі ёмістым і глыбокім паняцці "Дзяды". У іх беларусы бачылі свае жыццёвыя карані, моц традыцыі, значыць, і народа, аснову выхавання новага пакалення праз адбор лепшага ад мінулага, павагі да бацькімаці, дзеда-бабулі, настаўніка, старэйшага чалавека.
Таму так старанна дбаў народ пра падрыхтоўку да Дзядоў, адкладваючы ўсё лепшае на "прыход продкаў". He дзіўна, што яшчэ сто гадоў тадгу была адзначана гэта светлая рыса беларуса: “Варта запытацца, дзе болып павагі і любові да памерлых родных і продкаў, дзе больш разумення духоўных зносін з імі, дзе, нарэшце, болып паэзіі: ці ў людзях адукаваных, якія спачатку паплачуць, потым памоляцца і хоць зрэдку ўспомняць, але якія б прыйшлі ў жах, калі б хто з мерцвякоў задумаў бы да іх з'явіцца; ці ў гэтым народзе, які ўсёй дуіпой іх заклікае, верыць, што яны прыходзяць, і лічаць гэта за шчасце. Так званы "просты народ" зразумеў і пачуў патрэбу ісці па слядах продкаў, і для гэтага неабходна пастаяннае адзінства з імі". Гэта пацвярджае і яшчэ адна назва свята: Стары вялікдзень. Лічылася, што ў гэты дзень нябожчыкі з'яўляюцца хрыстосавацца са сваімі сваякамі.
Наўскі вялікдзень — свята ўмацавання сям'і, якое выхоўвае ў дзяцей павагу да старэйшых, настаўнікаў,
дзядоў, традыцыі, гісторыі. Акрамя ўспамінаў, зваротаў, галашэнняў тут можна выкарыстаць матэрыял геніяльнай паэмы А. Міцкевіча "Дзяды", якая напісана на беларускім матэрыяле, сіроцкія і велікодныя песні, карагоды. Добра запрасіць на гэтае свята самых старых людзей, ветэранаў працы і вайны, скіраваць увагу на адшуканне сваіх радавых каранёў, сямейных паданняў і ўспамінаў, паходжанне сямейных прозвішчаў і да т.п. Але абавязковым бачыцца, адпаведна мясцовай традыцыі, наведванне і выкананне тых ці іншых рытуалаў непасрэдна на могілках.
ЮР'Я
Напярэдадні Юр'я, 5 траўня, беларусы ўшаноўвалі сімвал парадку, вясны, росквіту прыроды. Дзяўчаты на лузе выбіралі самую прыгожую дзяўчыну, апраналі яе русалкай, упрыгожвалі зеленню, вянком з кветак, вадзілі вакол яе карагоды і спявалі:
Благаславі, маці, Ой, Лада, маці, Вясну заклікаці...
Дзяўчыну саджалі на дзярновую лаўку, на якой з аднаго боку ставілі гладыіп з малаком, слоік са смятанай, клалі масла, яйкі і сыр, а з другога — хлеб. Ля ног дзяўчыны ляжалі некалькі вянкоў з зелені, адпаведна ліку дзяўчат з карагода. Затым, узяўшыся за рукі, карагод дзяўчат скакаў вакол "лялькі" і спяваў у гонар яе песню, якая завяршалася просьбаю:
Дай нам жытцу ды пшаніцу, У агародзе — сенажаць, Поўны грады, роўны зрады.
Напеў песні працяжны. Пасля кожнага двухрадкоўя прыспеўвалі: "Ляля, Ляля, наша Ляля!" Скончыўшы танцы і спевы, карагод размяшчаўся каля ног Лялі і пачынаў зноў:
Наша Ляля, Ляля Нас корміць усім, Каб з вясны да лета
Усё, што тут гэта, Гадавала ўсім.
Ляля, Ляля, Ой, да Ляля, Ляля!
Тут Ляля раздавала ўсім па чарзе малако, масла, сыр, пакуль, урэшце, нічога не заставалася. Пасля гэтага дзяўчаты ўставалі і зноў скакалі вакол яе, прыпяваючы тую ж песню. У час скокаў і песні Ляля брала вянкі і клала на танцуючых. Гэтыя вянкі дзяўчаты бераглі да наступнай вясны, а некаторыя, у выпадку замужжа, і болып, іншы раз усё жыццё, як нешта запаветнае, святое. Па заканчэнні абраду некалькі дзяўчат бралі Лялю пад руку, у суправаджэнні астатніх праводзілі яе з дзярновай лаўкі і, спяваючы ранейшыя песні, вялі дамоў. Сарочку і зелень, у якія была апранута Ляля, хавалі да другой вясны.
"На годзе ёсць два Юр'і, ды абодва дурні: увясну — галодны (6 мая), а ўвосень — халодны (9 снежня)", — гавораць у народзе пра адно з цікавых свят у беларускім народным календары.
Вялікая колькасць прыказак, прыкмет і прымавак пра Юр'я адлюстроўвае яго асаблівасці: “Як дождж на Юр'я, то будзе хлеб і ў дурня"; "Юры сказаў: жыта ўрадку, Мікола (22 траўня) адказаў: пажджы, пагляджу"; "Як на Юр'я пагода, то на грэчку няўрода"; “Калі на Юр'я мароз, дык на балоце авёс"; "Калі прыйдзе Юры, не ўгледзіш у жыце куры"; "Да Юр'я корму і ў дурня"; "Юр'ева раса — не трэба коням аўса". У гісторыю трывала ўвайшла прыказка "Вось табе, бабуля, і Юр'еў дзень" (на восеньскага Юр'я батракам дазвалялася пераходзіць да другога пана).
Хрысціянская назва святога Юр'я ўвабрала ў сябе рысы старажытнага язычніцкага апекуна хатняй жывёлы Велеса, якая пазней была пашырана на ўрадлівасць зямлі, культ продкаў і нават творчую дзейнасць. Сучасныя даследчыкі беларускай міфалогіі схіляюцца да думкі, што Велес быў калі не галоўным, дык важнейшым у беларускім язычніцкім пантэоне. Адсюль і выключная распрацаванасць юр'еўскай святочна-песеннай культуры.
КНІГІ ОНЛАЙН
