Тадэвуш Касцюшка ў дыскурсе 200-гадовай прасторы памяці
Матэрыялы канферэнцыі
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 162с.
Мінск 2018
Асноўная маса канфіскаваных зямельных валоданняў была выкарыстана Кацярынай II для адорвання асоб, набліжаных да прастола. Расійская імператрыца распачала раздаваць маёнткі на далучаных пасля другога падзелу землях ужо 2 верасня 1793 г., калі сейм у Гародні яшчэ канчаткова не зацвердзіў новы падзел Рэчы Паспалітай. Такая паспешлівасць, на думку рускага гісторыка Васіля Сямеўскага, пры хуткай змене палітычных абставін магла б паставіць урад у цяжкае становішча?4. Няпэўнасць маёмасных правоў новых уладальнікаў пацвердзіла нацыянальна-вызваленчае паўстанне, якое на два гады адцягнула канчатковае вырашэнне гэтага пытання.
Згодна з традыцыяй, прэтэндэнты напярэдадні праяўлення чарговай “вышэйшай ласкі” самі падавалі імператрыцы пісьмовыя “заявы”, дзе паведамлялі, якую колькасці душ яны хацелі б атрымаць. Далейшае размеркаванне будучых адорванняў не абыходзілася без інтрыг на самым вышэйшым узроўні, у якіх апошняе слова звычайна заставала-
53 Zytkowicz L. Rz^dy Repnina... S. 349-356.
54 Семевскмй B. Раздача населенных нменнй в царствованне Екатервны ІІ-й // Отечественные запнскн. 1877, № 8. С. 208.
ся за фаварытам Кацярыны II графам Платонам Зубавым. Канчатковае падараванне адбывалася ў форме асабістага ўказа імператрыцы, у якім адзначалася каму і за якія заслугі надаецца тая ці іншая колькасць сялян, пры гэтым дакладнае месца валодання ўказвалася не заўсёды. У такім выпадку пошукамі і вызначэннем канкрэтнага месцазнаходжання маёнтка займалася мясцовае начальства. I на губернскім узроўні не абыходзілася без барацьбы за лепшы кавалак. Як правіла, прасіцелі не вельмі цырымоніліся. Так, А. Безбародка праз Рыгора Міларадавіча “па-сяброўску” прасіў выбраць яму “тысячы 3-4 душ, каб яны былі значныя, а не кепскія, не далёкія...” і г. д.”. Найболыв яскравым прыкладам тут можа служыць перапіска П. Румянцава-Задунайскага з М. Рапніным. Атрымаўшы з Брэсцкай эканоміі ў сваё валоданне Пружанскі ключ, П. Румянцаў усімі магчымымі сродкамі намагаўся далучыць да гэтых уладанняў частку Белавежскай пушчы. у якой існавалі дзіўныя для Расіі “дзікія каровы”. Урэшце-рэшт яго ўпартасць і настойлівасць узялі верх і да яго асноўных валоданняў быў прыпісаны кавалак брэсцкага лясніцтва, дзе вадзіліся зубры.
Падчас ўступлення ў свае правы новыя ўладары падараванага маёнтка павінны былі выплачваць казне некаторую грашовую суму, велічыня якой залежала ад колькасці сялян. Напрыклад, у беларускіх і ўкраінскіх губернях да 1794 г. за адну душу ўносілася 15 капеек (у той час як у іншых рэгіёнах імперыі 25 капеек). Указам імператрыцы ад 23 чэрвеня 1794 г. расцэнкі на падараваных сялян не залежна ад месца іх знаходжання павышаліся да 50 капеек за душу36.
Усяго ў часы Кацярыны II за кошт прыватнаўласніцкіх, старасцінскіх, манастырскіх і епіскапскіх земляў у Мінскай губерні былі адораны 42 асобы, агульная лічба раздадзеных сялян склала звыш 38 тысяч душ37. 3 іх каля 45% сялян паходзіла з канфіскаваных спадчынных ці старасцінскіх маёнткаў. Большасць з гэтых наданняў каля 90 %, прыпадае на 18 жніўня 1795 г. У гэты дзень расійская імператрыца падпісала ўказы аб узнагароджанні зямельнай маёмасцю 70-ці асоб, якія атрымалі ў сваё валоданне ў “губернях ад Польшчы далучаных” каля 104 тысяч душ’8. Буйныя зямельныя падараванні адбываліся і ў наступным годзе. Сярод маёмасці, якая канчаткова
55 Сборннк нмператорского Русского... Т. 29. — С. 249.
56 НГАБ. Ф. 333, воп. 1, спр. 126. арк. 100.
57 Жуковнч П. Сословный состав населення ... // Журнал Мнннстерства народного просвешенмя, 1915. №2,-С. 139-142, 145-146.
58 Семевскнй В. Раздача населенных нменнй... С. 208.
паступіла ў казну, падобнага лёсу пазбегла не шмат маёнткаў. Толькі невялікая частка канфіскаванай маёмасці была выкарыстана дзяржавай для уласных інтарэсаў. Так, у скарбовым валоданні ўлады пакінулі частку жылой забудовы Міхала Клеафаса Агінскага, якая знаходзілася ў Вільні і Слоніме, і якая была выкарыстана ўладамі пад губернскія ўстановы .
Падводзячы вынікі рэпрэсіўным захадам царызму падчас і пасля задушэння паўстання 1794 г., неабходна адзначыць, што ў гэты час была закладзена прававая падстава будучага стасавання канфіскацыі на далучаных тэрыторыях. Па-другое, у ходзе правядзення канфіскацый былі акрэслены галоўныя функцыі гэтай меры пакарання (прэвентыўная і рэпрэсіўная). Па-трэцяе, вызначаны асноўны склад злачынстваў, за якія ўжывалася канфіскацыя (дэ-юрэ за непрынясенне ці парушэнне вернападданніцкай прысягі, дэ-факта яшчэ і за ўдзел у нацыянальна-вызваленчым руху), а таксама рэгіён яе стасавання заходнія губерні імперыі. Прымяненне канфіскацый у гэты перыяд прывяло да ўзнікнення на тэрыторыі Беларусі буйнога расійскага землеўладання, скарачэння лічбы дзяржаўных і росту колькасці прыватнаўласніцкіх сялян. Таксама неабходна адзначыць, што значнае месца ў сістэме рэпрэсіўных мер супраць удзельнікаў паўстання адводзілася ссылцы. У дадзеным канкрэктным эпізодзе назіраюцца юрыдычныя падставы будучага выкарыстання гэтай формы рэпрэсій супраць удзельнікаў нацыянальна-вызваленчага руху: стварэнне адмысловай камісіі для разбору іх віны, размеркаванне па некалькіх катэгорыях, а таксама дыферынцыяваныя прававыя падыходы ў вырашэнні лёсу ваеннапалонных паўстанцаў і тых, чые справы разглядаліся судовымі органамі. Акрамя таго, нельга не адзначыць, што пасляпаўстанцкая ссылка 1794-1795 г. адыграла значную ролю ў фарміраванні сібірскага міфу.
”LVIA. F. 378. ар. Lb. 29,1.4.
Гладышчук A.А. (Брэст)
КАСЦЮШКАЎСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1794 ГОДА ВАЧЫМА ЮЛЬЯНА УРСЫН НЯМЦЭВІЧА
У артыкуле прыводзяцца вытрымкі ўпершыню перакладзеннага на беларускую мову, але не выдадзеннага, тэкста аб Касцюшкаўскім паўстанні 1794 года з двух выданняў “Pami^tniki czasow moich” Юльяна Урсын Нямцэвіча, забачыўшых свет адпаведна ў 1848 і 1957 гг. [1; 2]. У працы зроблена спроба аб’яднання тэкстаў гэтых двух выданняў, якія апавядаючы аб адных і тых жа падзеях, адрозніваюцца сваім зместам. Такім чынам беларускае гучанне вядомай падзеі, удзельнікам якой быў Ю. У. Нямцэвіч, набыло змястоўнае ўзбагачэнне.
Юльян Урсын Нямцэвіч нарадзіўся ў Скоках каля Берасця. Ён сам аб гэтым піша: “Нарадзіўся я 16 лютага 1758 года ў Скоках над ракою Лясною, у маёнтку на адлегласці вялікай мілі ад Брэста Літоўскага, ад Марцэля Урсын Нямцэвіча і Ядвігі з Сухадольскіх” [паводле: 3, с. 15].
Калі выбухнула паўстанне ў Польшчы, Ю. У. Нямцэвіч знаходзіўся ў міграцыі ў Італіі. Але пачуўшы пра пачатак паўстання заспяшаўся на радзіму. Яго сустрэча з Тадэвушам Касцюшкам адбылася ў лагеры паўстанцаў пад Рогавым: “Прабіраючыся да Казеніц мужыцкамі падводкамі, даведаўшыся, дзе знаходзіцца Касцюшка, забралі пошту і адправіліся да яго лагера, калі не памыляюся, пад Рогавым, размешчанага сярод цёмнага бору, там і знайшлі яго.
Прыняў мяне як сваяка (!) і сябра, а калі я яго запытаў, куды мне загадае падацца і які вызначыць абавязак:
Застанешся пры мне, сказаў ён, і заменіш Ліноўскага, які вырываецца да Варшавы.
Аляксандр Ліноўскі, чалавек красамоўны, прыдатны, але з высока неабмежаванай фанабэрыяй, ад самага Кракава выконваў пры Касцюшку пасаду як тады гаварылі сакратара дзяржавы і даверанай асобы. Начальнік яго пасаду даверыў мне. Такім чынам, гэтыя знакамітыя абавязкі зваліліся цяпер на мяне і адтуль стала і неразлучна ад Касцюшкі трымаўся я яго верна аж да хвіліны, у якую і ён, і я, цяжка параненымі, дасталіся ў маскоўскія рукі пад Мацяёвіцамі, аж да высадкі потым на беразе Філадэльфіі; не разлучаўся я з ім аж да дня, у якім ён пакінуў Амерыку...” [1, s. 208; 2, s. 85]
I Касцюшкі, і Нямцэвічы адносіліся да берасцейскай шляхты, таму не дзіўна. што праз сумесныя шлюбы яны з’яўляліся сваякамі, хай і
далёкімі, але сваякамі, на што адназначна паказвае сам Ю.У. Нямцэвіч. Гэтая жыццёвая дробязь, а можа і зусім ня дробязь, адыграла важную роллю ў адносінах паміж Тадэвушам і Юльянам на працягу ўсяго паўстання. 3 гэтай нагоды цікава пазнаёміцца са сціплай характэрыстыкай, якую даў Ю.У. Нямцэвіч кіраўніку паўстання: ’’Акрамя заслуг і адвагі, Касцюшка паходзіў, што праўда, са шляхты даўняй, але не маёнтнай. Hi багаццем, ні прагаю прасунуцца, ні нават б'ючым у вочы талентам непадахвочваў ён іншых да няшчаснай злоснасці і зайздрасці. Выхаваны ў рыцарскай школе кадэтаў за кошт князя Адама Чартарыйскага, генерала зямель падольскіх, быў пасланы да Парыжа, каб удасканаліцца там у ваеннай навуцы і інжынерыі. Пасля павароту ў Варшаву, нешчаслівае яго каханне да панны Сасноўскай, дачкі гетмана польнага літоўскага, прымусіла яго пакінуць радзіму. Падаўся ён у Амерыку. дзе ўласна зачалася вайна за незалежнасць тых правінцый. На працягу ўсёй гэтай вайны служыў з вялікаю годнасцю, прымаў удзел у бітвах пад Саратогай, Трэнтонам, Вестпойнтам. Пасля падпісання міра вярнуўся ён на айчыну, дзе пасля павелічэння войска быў узведзены ў званне брыгаднага генерала" [1, s. 198].
He пагружаючыся ў дэталі паўстання, заўважым, што Начальнік паўстання быў часта сур’ёзна заклапочаны тымі падзеямі, якія суправаджвалі само паўстанне. Гэта асабліва яскрава праявілася на рэвалюцыйных падзеях у самой Варшаве. Адсюль няпростыя, a хутчэй, непаразумелыя адносіны паміж ім і адным з лідараў паўстання Гуго Калантаем: “Яшчэ ў Фалентах, ужо пад Варшавай, дашло да Начальніка паведамленне аб вышэй узгадваемых у Варшаве падзеях. Але не скончылася на гэтым. Пад'южваючае асляплёнымі чыннікамі і ўсялякімі паклёпнікамі, што вышэй стаялі ў грамадскай думцы, народжаныя габрэямі, адзін з якіх прыняў імя Дэмбоўскі, а другі Канопка, простанароддзе зачало збірацца натоўпам, абвінавачваючы (хто ж ужо гаварыў бы!) яшчэ нядаўна так любімага Калантая. Ёсць падазронасць, што схілілі да гэтага маскалі, а можа і сам двор, злякаўшыся таго. каб Калантай не натварыў у Варшаве трагічных сцэн Парыжа, таму тую буру і падняслі супраць Калантая.
Як жа! Характар Калантая мог непакоіць многіх. Быў гэта чалавек, які валодаў усімі вартасцямі, што вялі да значнасці і славы. Жадаючы ўлады, скоры да ўнагароджання тых, хто яму сябе слепа ахвяраваў, мсцівы, няўмеючы дараваць крыўды, гатовы ўжыць усялякія спосабы, каб сцерці ў пыл тых, хто яму перашкаджаў. Словам... другі Кромвель альбо Рышэлье.
КНІГІ ОНЛАЙН
