Тадэвуш Касцюшка ў дыскурсе 200-гадовай прасторы памяці
Матэрыялы канферэнцыі
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 162с.
Мінск 2018
Z 4-letniej edukacji w Szkole Rycerskiej, z panujqcej tarn atmosfery patriotyzmu i nowoczesnosci. wyniosl Kosciuszko umilowanie porzqdku i wolnosci, zdecydowanq niech?c do przesqdow, przychylnosc i wyrozumialosc dla wszystkich, bez roznicy, ludzi.
Dalsze studia odbywal we Francji, zyjacej wowczas w wielkiej epoce Encyklopedystow. Duzy wplyw wywarly na nim poglqdy liberalizmu gospodarczego, gloszqce ekonomiczne i polityczne wyzwolenie chlopa. Dlatego w Paryzu, rownolegle ze sztukami pi?knymi i inzynieriq, studiowal wi?c filozofi? i problematyk? spolecznq francuskich fizjokratow. Zdobyta wiedza rodzila w nim wol? calkowitego wyzwolenia duchowego, rodzila reakcj? przeciwko dawnej wladzy.
Paryz to znaczqcy etap w formowaniu i radykalizowaniu si? umyslowosci mlodego Kosciuszki. Najbardziej z francuskich myslicieli cenil J. J. Rousseau, a z jego dzielami nie rozstawal si? do kohca zycia.
Jad^c za ocean Kosciuszko by! swiadomy, ze tarn wlasnie urzeczywistniano idealy' wolnosci i rownosci, w Europie dopiero postulowane. W Ameryce przyszly Naczelnik Polakow umocnil w sobie zasady tolerancji i sprawiedliwosci spolecznej. Umocnila si? jeszcze jego wiara w oswieceniowq wielkosc rozumu, w sit? spoleczenstwa, ktore zrzucilo z siebie krolewskq tyrani? i rozpocz?lo samodzielne zycie.
Mozna powiedziec zasadnie, iz owe doswiadczenia rewolucji amerykahskiej legly tworczo u podstaw ideowych zalozen polskiego roku 1794’
Mozna stwierdzic bardzo ogolnie, iz Rewolucja Francuska utrwalila juz tylko lub tez pomogla zweryfikowac republikanskie i demokratyczne przekonania Kosciuszki.
Kosciuszko, pot?piajqc polityk? wojen religijnych w Europie, podkresla wyraznie, ze „przeciw Polsce wojny religii podniesc nie mozna”. Wyznajqc ide? rownouprawnienia wyznari bez nacjonalizmu poucza: „Wytykajmy nasze bl?dy, ale umiejmy szanowac i oddac sprawiedliwosc, gdy na niq zaslugujemy”. Podkreslamy, iz haslo rownouprawnienia wyznari jedno z naczelnych hasel wiekunie bylo dla naszego bohatera jedynie zawolaniem retorycznym, lecz takze praktyczno-politycznym.
W rozporzQdzeniach Kosciuszki wszystkie religie traktowane byty jednakowo, mialy zagwarantowanq „opiek? rzqdowq, prawnq i obywatelskq”. Polityce wyznaniowej przywodca Insurekcji sporo uwagi poswi?cil podczas rozmowy z biskupem unickim Porfiriuszem Wazyriskim: „Wzywam Ciebie, biskupie mowil Kosciuszko abys na milosc ludu, cel nasz tlumaczyl tak, aby kazdy czlowiek pojql, ze wojna terazniejsza zacz?ta jest o dobro, o interes, o szcz?sliwosc kazdego, ze chcemy, aby nikt nikogo ciemi?zyc nie mogl. Biskupie, Twoj charakter daje Ci przyst?p do serca ludu, ucz go nienawidzic tyranow”.
W czasie Insurekcji 1794 r. byl zwolennikiem aktywizacji duchowieristwa w dziedzinie propagandy powstariczej, ale takze przej?cia cz?sci zasobow kosciola z przeznaczeniem na cele powstania.
Rowniez w trakcie Insurekcji bral w obron? mniej liczne wyznania. Tak to na jego polecenie zostaje przywrocona hierarchia i administracja kosciola grecko-orientalnego ludnosci nieunickiej, a majatek cerkiewny nie podlegal sekwestrowi. Na uwag? w tym wzgl?dzie zasluguje odezwa (15 V 1794) Kosciuszki „Do obywateli brzeskich i kobrynskich”, wskazujgca zasad?, na ktorej winien bye oparty stosunek z miejseowym spoleczenstwem. Komisja Porz^dkowa tamtego regionu, powolala do swego grona osiem osob wyznania prawoslawnego i fakt ten spowodowal wielkie zadowolenie Kosciuszki, ze pisal we wspomnianej odezwie: „Wybor od Was uczyniony okazuje si? jak z duchem obywatelstwa zdrowq polityk? Iqczyc umiecie... Zapoznajcie wszystkich grecko-orientalnych imieniem moim, ze wszelkie swobody, ktorymi wolnosc dozwala cieszyc si? ludziom, b?dq miec wspolnie z nami”.
Tradycyjna polska tolerancja w oswieceniowej armii insurekcyjnej znajdowala peine zastosowanie. W wojsku przywrocono, usuni?tych w 1793 r., kapelanow wojskowych i sposrod nizszego duchowieristwa zakonnego powolano kapelanow czasowych (obozowych); niezaleznie od
dzialalnosci duszpasterskiej mieli oni uswiadamiac patriotycznie chlopowzotnierzy. Kosciuszko w ,.Przepisie dla kapelanow obozowych” z 30 VIII 1794 r. zalecal traktowac powstancow jako obywateli i obroricow ojczyzny. ,,We wszystkich naukach podkreslal w koncowym akapicie „Przepisu...” niech b?d^ zolnierze oswieceni, ze w oczach Boga i swiata, w duchu religii i obywatelstwa, najznakomitszq jest zaslugq bic si? za ojczyzny, bronic jej i zycie niesc dlajej dobra”.
Idea tolerancji i rownouprawnienia kultow religijnych stanowila podstaw? wydanej 7 X 1794 pod Polancem odezwy „Do duchowienstwa polskiego, grecko-orientalnego, nieunickiego tak zakonnego, jak i swieckiego”. W odezwie tej pisal m.in.: „Tak jest kaplani! Jestescie z calym ludem niewolnikami moskiewskimi, z nami b?dziecie kaplanami szanowanymi, wasz obrzqdek, wlasnosc wasza w tej samej u nas sq cenie, w jakiej naszych wlasnych kaplanow. Nie trwozcie si?, aby roznice opinii i obrzqdku przeszkadzala nam kochac was jak braci i wspolrodakow i owszem, glownQ sobie przypisujemy powinnosc, dac want czuc roznic? panowania twardego i niesprawiedliwego, pod ktorym jestesmy, z panowaniem prawa wolnosci do ktorych was wzywamy. Bog upokorzy zuchwalstwo tych, ktorzy dla swojej dumy i ambicji zapominajq oj?zyku i n?dzy, o niewoli ludu nieszcz?sliwego”.
Kosciuszko glosil wszem i wobec, ze „nie masz takiej wiary, ktora by czlowiekowi bye wolnym zabraniala”. Jego troska o warstwy biedniejsze obejmowala ogol mieszkancow kraju, bez wzgl?du na stan i wyznanie. Kosciuszko walczyl wi?c w imi? w'ielkich ogolnoludzkich idealow swobody i rownosci, ktore kazaty mu uwazac za braci wszystkich ludzi, a wi?c rownie dobrze innowiercow polskich, jak moskiewskich zolnierzy. Naczelnik pozostawil wi?c wszystkim religiom swobod? wyznania swoich kultow pod jednym wszakze warunkiem ..aby tylko posluszne byty prawom ustanowionym przez Narod”.
Literatura:
1. Korzon T. Tadeusz Kosciuszko biografia z dokumentow wysnuta, Krakow: Nakl. Muzeum Narodowego w Rapperswylu, 1894.
2. Pisma T. Kosciuszki / opr. H. Moscicki. Warszaw'a, 1947.
3. Pawlikowski J. Czy Polacy mogq si? wybic na niepodleglosc / wyd. II. Warszawa, reedyeja: Warszawa MCMLXVII, 1831.
Аніпяркоў В. В. (Мінск)
НЯЎДАЛАЯ СПРОБА ПЕРАВОДУ ТАДЭВУША КАСЦЮШКІ Ў ВОЙСКА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА
IЯЕ АДЛЮСТРАВАННЕ Ў СОЙМІКАВЫХ ІНСТРУКЦЫЯХ ЗА 1788 і 1790 ГАДЫ1
У 1784 г. генерал амерыканскіх войск Тадэвуш Касцюшка вярнуўся на Радзіму. Адукацыя2, вядомасць і выбітны досвед, атрыманыя Касцюшкам на вайне за незалежнасць Злучаных Штатаў Амерыкі, не дапамаглі яму ўладкавацца ў мясцовае войска, колькасць якога ў тыя часы было моцна абмежавана: да 14 тысяч у Польскай Кароне і 4,8 тысяч -у Вялікім Княстве Літоўскім [1, s. 207].
Вайсковай кар'еры Касцюшкі дадаткова заміналі яго даўнія сувязі з Пулавамі (акурат у тыя часы Адам Казімір Чартарыскі абвастрыў адносіны са Станіславам Аўгустам з-за т. зв. аферы Дагрумовай) [2, s. 37-66], Таксама сказваўся недахоп сродкаў: нешматлікія афіцэрскія у тым ліку генеральскія рангі ў войску маглі афіцыйна выкупацца ў іх даўніх уладальнікаў, аднак Касцюшку на гэта банальна не ставала грошай. У выніку, не знайшоўшы прымянення сваім вайсковым талентам, ён асеў у родных Сяхновічах, часова ператварыўшыся ў звычайнага земляўласніка.
Перспектывы ўзнаўлення вайсковай кар'еры для Т. Касцюшкі адкрыліся напярэдадні і пасля пачатку дзейнасці ў Варшаве Чатырохгадовага (1788-1792) сойма. 22 кастрычніка 1788 г. на сойме была прынятая пастанова аб агульным павелічэнні войск Кароны і Вялікага Княства да 100 тысяч чалавек, a 8 кастрычніка 1789 г. паслы зацвердзілі прапанаваны Вайсковай камісіяй Абодвух Народаў новы штат вайскоўцаў, які прадугледжваў у тым ліку з’яўленне дадатковых генеральскіх вакансій [3, s. 52, 112-132], Сярод іншых, іх маглі атрымаць тыя мясцовыя ўраджэнцы, якія дагэтуль служылі ў войсках іншых краін, з магчымасцю захавання за імі здабытых за мяжой рангаў [3, s. 159],
Нягледзячы на тое, што дзейнасць сойма ў цэлым мела нечаканы і малапрагназуемы характар, пра маючае на ім адбыцца павелічэнне
' Падрыхтоўка артыкула ажыццёўлена ў рамках праекта БРФФД № Г17ЛЧТГ-001 ад 22 мая 2017 г. «Парламентарызм ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVIII стагоддзі: інстытуты, парламентарыі, парламенцкая практыка».
2 У 1765-1768 гг. Касцюшка па пратэкцыі «Фаміліі» вучыўся у Рыцарскай (кадэцкай) школе ў Варшаве. а ў 1768-1774 гг. працягваў адукацыю ў Францыі.
колькасці вайскоўцаў у краіне было вядома загадзя ужо перад яго пачаткам (з прычыны выказанага Кацярынай II намера выкарыстаць войскі Рэчы Паспалітай, як саюзныя. у вайне з Турцыяй). 3 улікам гэтага становіцца больш зразумелым уключэнне у змест інструкцыі паслам Брэсцкага ваяводства, абраным на мясцовым сойміку ў жніўні 1788 г., пункта пра абавязак ва ўмовах патрэбы павелічэння войска садзейнічаць прыняццю на службу ў ім “сяхновіцкага” абывацеля Т. Касцюшкі: «W. jm. р. Tadeusz Siechnowicki Kosciuszko, obywatel wojewodztwa naszego kosztem Jego Krolewskiej Mosci i Rzeczypospolitej edukowany, w wojsku amerykanskim zdatnosci^ i odwagq w sluzbie zolnierskiej zaszczycony w randzie generala, gdy do kraju powrociwszy, w zakqcie domowym zostaje, w czasie terazniejszej potrzeby aukcyi wojska azeby byl, jako juz in arte militari peritus, Jego Krolewskiej Mosci panu naszemu milosciwemu i stanom Rzeczypospolitej przez j. oo. i j. ww. poslow naszych zarekomendowanym, usilnie zadamy» (пункт 9-ы інструкцыі) [4, арк. 1047; 5, р. 292],
Спасылаючыся на моц атрыманай інструкцыі, брэсцкі пасол (і маршалак канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага на сойме) Казімір Нестар Сапега, прамаўляючы на сесіі 5 снежня 1788 г., рэкамендаваў да прыняцця ў войска Міхала Забэлу і Т. Касцюшку, адзначаючы атрыманы за мяжой досвед і вайсковую смеласць апошняга (“ma on wielkie osobiste swoje przymioty, i kiedy si? nauczyl krew lac za cudzq Ojczyzn?, zapewne jej oszcz?dzac nie b?dzie za wlasn^”) [6, sesja 30]. Ha іншых сесіях сойма кандыдатуру Касцюшкі — сярод іншага, як аднаго з выхаванцаў варшаўскай Рыцарскай школы, што здабылі вядомасць у Свеце згадвалі ў сваіх прамовах іншыя паслы і сенатары: літоўскі ротмістр Станіслаў Кубліцкі (інфлянскі пасол), каронны рэгент Францішак Шыманоўскі (сахачэўскі пасол), Тадэвуш Матушэвіч (брэсцкі пасол), сакратар вялікі літоўскі Фрыдрых Машыньскі (брацлаўскі пасол) [6, sesja 28]; генерал падольскіх зямель Адам К. Чартарыскі (люблінскі пасол) [6, sesja 29]; стражнік польны каронны Юзаф Войцех Межаеўскі (падольскі пасол) [6. sesja 30]; ленчыцкі кашталян Тадэвуш Ліпскі [sesja 162]; паўторна С. Кубліцкі, К. Н. Сапега; Севярын Патоцкі (брацлаўскі пасол) [6, sesja 163]; Аляксандр Зяліньскі (нурскі пасол) [6, sesja 164], Звяртае на сябе ўвагу тое, што асноўная большасць іх прадстаўляла на сойме не Вялікае Княства Літоўскае, а Польскую Карону. Яшчэ адным і, відаць, не менш дзейсным фактарам рэалізацыі службовых інтарэсаў Т. Касцюшкі была дапамога з боку княгіні Людвікі Любамірскай, з роду
КНІГІ ОНЛАЙН
