Тадэвуш Касцюшка ў дыскурсе 200-гадовай прасторы памяці
Матэрыялы канферэнцыі
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 162с.
Мінск 2018
Tadeusz Kosciuszko dla wielu pokoleri byl i jest nadal wzorcem osobowym, wskazuj^cym drog? do godnego zycia. O tym, ze tradycja kosciuszkowska jest wci^z zywa, swiadcz^ wspolczesne srodowiska kosciuszkowskie (w Polsce, na Bialorusi, w Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych czy w Australii), ktore z wielkq pasjq, oddaniem kultywuja pami?c o Naczelniku Insurekcji 1794 r., nadaj^c jej wymiar aktualnosci w swej oryginalnej formie i tresci.
Do cennych refleksji dotyczqcych polemik wokol Kosciuszki nalezy zaliczyc prorocze wr?cz przekonanie Karola Wojdy o ponadczasowej idei Kosciuszki: Wnuki go b^dq blogoslawic, a Izy wdzi^cznosci i uszanowania nieprzestannie na jego popiofy pfynqc b^dq. Szcz^sliwa przyszlosci, szanujqc cnotq i prawosc, b^dzie ci wolno jawnie czcic i glosno je chwalic, kiedy nam teraz zaledwie pozwolono powiedziec, ze Kosciuszko byl 90 rycerzem .
90 Karol Wojda, O re-wolucji w 1794 r„ Poznan, 1867, s. 134.
Skoczek Tadeusz (Warszawa)
INSUREKCJA KOSCIUSZKOWSKA W SZTUCE I W LEGENDZIE
Wprowadzenie
Dzieje militame Insurekcji Kosciuszkowskiej zostaty juz wielokrotnie, wszechstronnie opisane. Warto si? nimi zajmowac, ale niewiele nowych tresci przynios^ nam kolejne badania naukowe. Niewielkie jest rowniez prawdopodobienstwo, ze pojawiq si? jakies nowe fakty, raporty, wspomnienia, pami?tniki, ktore rzucq nowe swiatlo na cafy ten. penetrowany od lat, teren badawczy. Moze w archiwach rosyjskich znajdziemyjeszcze jakies rewelacje, inne zespoty sq jednak wszechstronnie przebadane i powszechnie znane. Wielka zashtg? ma w publikowaniu zasobow archiwow francuskich, niemieckich i austriackich Henryk Kocoj91, a w upowszechnianiu dorobku pami?tnikarskiego historiograficznego i literackiego Marian Marek Drozdowski92. Bardzo aktywny w badaniach obiektow sztuki zwiqzanych z Insurekcji Kosciuszkowskq jest Janusz Polaczek, pracownik naukowy Zakladu Kulturoznawstwa Uniwersytetu Rzeszowskiego, zwiqzany rownoczesnie z Przemyskim Centrum Kultury i Nauki ZAMEK, oraz redaktor „Rocznika Przemyskiego” , autor szeregu znakomitych prac analitycznych93.
91 Jego najnowsze dzielo: H. Kocoj, Dyplomaci sascy wobec powstania kosciuszkowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloiiskiego, Krakow 2013. Sq to depesze publikowane w j?zykach oryginalnych, poprzedzone obszernym wst?pem.
92 M. M. Drozdowski (wybor i opracowanie), Szturm i rzei Pragi 1794. Antologia tekstow historycznych i literackich, Oficyna Typografika, Warszawa 1994; Idem, Maciejowice 1794. Ostatnia bitwa Tadeusza Kosciuszki. Antologia tekstow historycznych, Oficyna Typografika, Warszawa 1997; Idem, Bitwa Warszawska 17-18 kwietnia 1794. Antologia tekstow historycznych i literackich, Oficyna Typografika, Warszawa 2004.
93 Polaczek J., Kosciuszko. Historia-mit-sztuka. Z problematyki badan nad ikonografiq historycznq. „Zeszyty Naukowe Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Rzeszowie. Historia”, z. 6 (1997), s. 107-120; Idem, „Sieniawski" portret Tadeusza Kosciuszki roboty Grassiego i poczqtki polskiej ikonografii bohaterow walk o wolnosc, „Zeszyty Muzealne”, Jaroslaw 1977, z. 2 s. 41-55; Idem, „Machabeusz” — portret Kosciuszki z szablq. Przyczynek do dziejdw kosciuszkowskiej propagandy plastycznej, „Zeszyty Naukowe Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Rzeszowie. Historia”,z. 8 (1999), s. 73-87; Idem, Pokonany wodz. cierpiqcy bohater — Kosciuszko po insurekcji. Poczqtki romantycznej ikonografii Naczelnika, „Almanach Muzealny”, t. 2, 1999, s. 151-165, Idem, Kosynierzy i ich wodz. O tradycyjnych tematach historycznych w malarstwie realizmu socjalistycznego w Polsce, „Limes”, nr 2, Rzeszow 2001 s. 41-60. Idem. Sztuka jako forma propagandy patriotycznej w powstaniu kosciuszkowskim, „Zeszyty Naukowe Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Rzeszowie. Historia”, 2001. s. 130-144: Idem. Sztuka a Jnsurekcja Kosciuszkowska. Kronika 87
Ikonografia Kosciuszki i Insurekcji, choc stosunkowo niezle obecna w swiadomosci zbiorowej wymaga ciqglego przypominania, moze tez systematyki. Zalozeniem tego tekstu nie jest jednak wypelnianie luki w powszechnej znajomosci uporzqdkowanych artefaktow, jedynie przypomnienie i w niektorych przypadkach zaprezentowanie najciekawszych i malo znanych zbiorow Muzeum Niepodleglosci w Warszawie94.
Polskie srodowiska patriotyczne wykorzystywaly wizerunek Kosciuszki w przeroznych formach i na rozne sposoby. Motywy inicjowane w okresie patriotycznych uniesien zwi^zanych z obradami Sejmu Wielkiego (1788-1792), Konstytucj^ 3 Maja 1791, wojn$ polsko-rosyjskq (1792), drugim (1793) i trzeci (1795) rozbiorem Polski, Insurekcjq Kosciuszkowskq (1794) kontynuowany byly i powielane przez nast?pne dwa wieki.
Wczesna ikonografia Tadeusza Kosciuszki
Tadeusz Kosciuszko (1746 1817) i jego przyjaciele juz pod koniec XVIII wieku znali znaczenie mitologii w tworzeniu oczekiwanej spolecznej aktywnosci. Szybko nauczyli si? tez wykorzystywac dorobek owczesnej sztuki w tworzeniu i propagowaniu owej mitologii. Znany jest przekaz93 jak to w roku 1793 Tadeusz Kosciuszko i Tadeusz Mostowski odwiedzili w Paryzu „artyst? sztycharza”, ktory wyryl ich podobizny. Poniewaz Kosciuszko konspirowal i byl szykowany na jednego z dowodcow powstania przyjaciel zaproponowal, aby do wizerunku dolozyc szabl?. W ten sposob powstal najbardziej znany i najcz?sciej powielany motyw ikonografii naczelnika powstania. Znalazl si? ten wizerunek natychmiast na
■wydarzeh, „Rocznik Przemyski”, t. 46, z. 1 (2010), s. 115-143; Idem, Kosciuszko rewolucjonista. Wspolczesna ikonografia wodza insurekcji 1974 i poczqtki jego „legendy demokratycznej”, „Limes”, nr 3-4, Rzeszow 2010—2011, Idem, U zrodel roznorodnosci ideowej ■wyobrazen artystycznych Tadeusza Kosciuszki. Wizerunki rycerskie, generalskie oraz chiopskie autorstwa Jozefa Grassiego i ich pochodne, „Rocznik Przemyski”, t. 47, z. 1, s. 41-68; Idem, Tadeusz KosciuszkoCyncynat i Piast. Od rzymskiego archetypu do stereotypu wyobrazeniowego polskiego powstahca, „Limes”, nr 5, Rzeszow 2013, s. 60-90; Idem, ..Bohater najpierwszy posrod bohatery, sukmany i kosy posrod skrzydel husarskich i szyszakow ”. Kosciuszko i jego insurekcja w cyklach ikonograficznych z historii Polski doby klasycyzmu i romantyzmu, „Limes”, Rzeszow 2013, nr 6, s. 39-80; Idem, Najwczesniejsze ■wizerunki Tadeusza Kosciuszki, „Limes”, Rzeszow 2014, nr 7, s. 87-103
94 Skoczek T. (wst?p i redakcja), Insurekcja Kosciuszkowska. The Kosciuszko uprisiung, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Prowincjonalna Oficyna Wydawnicza, Warszawa-Bochnia 2014.
95 L. Chodzko. Tadeusz Kosciuszko. seria „Zywoty narodowe ostatnich stu lat”, Paryz 1859.
kolorowych miniaturach, w roznego rodzaju formach grafiki, na pocztowkach wreszcie, reprodukowanych do czasow nam wspolczesnych [il. I]96. „Kosciuszko to postac dla kazdego najsympatyczniejsza ze wszystkich bohaterow polskich pisal Marian Gumowski. Pociqga on nas nie tylko Ц wielkq ide^, za ktora walczyl, ceiami, do ktorych d^zyl, ale takze pi^knosciq charakteru i szlachetnosciQ serca, ktora mu jednala wsz^dzie gorqcych wielbicieli. Mi^dzy szeregiem bohaterskich partyzantow konfederacji barskiej, a zwartq kolumn^ pi^knych rycerzy, owianych legendowym urokiem epopei napoleoriskiej, stoi Kosciuszko, w niczym do jednych lub drugich niepodobny. Stoi on na przelomie dwoch epok, biorqcych si^ pot^znie za bary i pragnqcych zwyci^stwa za kazda
II. 1. I12-
M. Gumowski ustalil, ze pierwszy portret Kosciuszki powstal w roku 1790. Byl to pastel przechowywany w Bibliotece Ossoliiiskich we Lwowie. Portret ten jest znany z litograficznej kopii wydanej przez Witolda Kumatowskiego w Poznaniu (1845). Oto jego opis: „Pierwszy portret
96 Jeden z znacz^cych przykladow: Johann Friedrich Schroter (1770-1836), Kosciuszko, miedzioryt punktowany, datowany 1794, wymiary 10 x 6,5 cm, Biblioteka Narodowa G.275/Sz.6.
97 M. Gumowski. Portrety Kosciuszki, Lwow 1917, s. 3.
Kosciuszki nie odbiegal od gustu swojej epoki. Na twarzy widzimy taki sam wyraz slodki i wdzi?czny, jaki cechuje portrety Bacciarellego, Grassiego, Lampiego i innych. Takie samo staranie w ulozeniu wlosow w loki i zabotow na szyi, nadto ch?c nadania twarzy jak najprzyjemniejszego wyrazu i zatarcia owej nieregulamosci rysow i zadartego nosa, ktory zawsze byl i jest powodem klopotow artystow(...). Uniknql zr?cznie portrecista, rysuj^c twarz prawie wprost, podobnie jak pozniej robi Grassi, z tych samych zapewnie powodow”.98
Powodem, dla ktorego zajmujemy si? tym nieznanym obecnie portretem jest teza wyrazona przez Gumowskiego, ze od tego konterfektu zaczynaj^ si? mnozyc portrety Kosciuszki, chociaz uzasadnienie tej niespotykanej aktywnosci tworczej, wytqcznie okolicznosciami finansowym wydaje si? niezbyt trafne.
W 1790 roku przybyl do Warszawy z Wiednia Jozef Maria Grassi (1757-1838). Ten malarz austriacki, syn wloskiego zlotnika, podpisywal si? tez imieniem Giuseppe wprowadzajqc biografom pewnego rodzaju zamieszanie. Sklocony ze srodowiskiem wiedenskiej Akademii Sztuk Pi?knych przenidsl sie do Warszawy (1791-1794), stat si? tu znanym i wzi?tym portrecist^. Zaliczany do tworcow klasycystycznych znany jest, jako autor portretow polskiej i rosyjskiej arystokracji. Malowal tez ks. Jozefa Poniatowskiego (1763-1913), bratanka krola, uczestnika wojny polski-rosyjskiej w roku 1792 oraz Insurekcji Kosciuszkowskiej 1794. To slynne uj?cie zolnierza opierajqcego si? na szabli [il. 2]" . Malowal tez Tadeusza Kosciuszk? (wiele roznych motywow), dajgc material do licznych kopii litograficznych i sztychow zamieszczanych w czasopismach [il. 3, 4, 5, 6]100.
98 Op. cit. s. 9.
99 J. Grassi (1757-1838), Ksiqzq Jozef Poniatowski (1763-1813), [miejsce powstania nieznane], datowane, 1870-1900. papier albuminowy, wymiary 9,4 x 6.2 cm: MN F-7401.
100 [autor nieznany], Portret Tadeusza Kosciuszki [kopia obrazu Jozefa Grassiego (17571838), wg rysunku Tauberta], datowany po 1794, olej na plotnie, wymiary 31 x 23 cm; MN M.238; J. Grassi, Tadeusz Kosciuszko 1746-1817 [fotografia wg portretu w mundurze], miejsce powstania nieznane. datowanie: 1880-1900. papier albuminowy, wymiary 10 x 6.2; MN F-6666; J. Grassi, Kosciuszko [fotografia wg portretu w sukmanie z orderem Orla Bialego], miejsce powstania nieznane, datowanie: 1880-1900, papier albuminowy, wymiary 10 x 6,2; MN F-6667; J. Grassi, Tadeusz Kosciuszko [portret w owalu], Krakow 1917, druk na kartonie, wymiary 14,3 x 8,9; MN P-2569.
КНІГІ ОНЛАЙН
