Тадэвуш Касцюшка ў дыскурсе 200-гадовай прасторы памяці
Матэрыялы канферэнцыі
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 162с.
Мінск 2018
Polski malarz, Franciszek Smuglewicz (1745-1807) wyszedl nieco ponad schemat proponowany przez Grassiego. Jego zaginiony obraz Polska w kajdanach stal si? memento przypominajqcym upadek Ojczyzny w 1795 roku. Polonia w bialej szacie siedziala w majestatycznej pozie, w kajdanach na r?kach. Przed niq stal Kosciuszko w zbroi z szabl^ w dloni, z odkryt$ glowq i wysoko uniesionym czolem. Trzy postaci, uosabiaj^ce szlachcica, mieszczanina i chlopa, symbolizowaly historycznQ zgod? stanow funkcjonuj^cq podczas Insurekcji. „Malowidlo przedstawialo Poloni? w bieli, niczym antyczna westalk?, u stop ktorej Naczelnik skladal przysieg?, w asyscie trzech stanow”.101 Jego inny obraz Kosciuszko pod Maciejdwicami jest mniej znany.
Przysi^ga Kosciuszki na Rynku w Krakowie (1797) Smuglewicza posiada liczne kopie [il. 7]102. Oryginal znajduje si? w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Reprodukowany byl on powszechnie na pocztowkach patriotycznych na przelomie XIX i XX wieku. Obraz staje si? tez inspiracjq do wielu pozniejszych reprodukcji, w tym kopii malarskich.
101 H. Widacka, Alegoria upadku ojczyzny po trzecim rozbiorze. http://www.wilanowpalac.pl/alegoria_upadku_ojczyzny_po_trzecim_rozbiorze.html [dostep wszystkich materialow elektronicznych 7 marca 2017].
102 F. Smuglewicz, Przysi^ga Kosciuszki na Rynku Krakowskim [pocztowka patriotyczna, reprodukcja obrazu olejnego], Salon Malarzy Polskich, Krakow 1906, karton barwny, wymiary 9 x 13,6 cm: MHPRL 7753.
Podobne w tytule i tresci jest dzielo Michala Stachowicza (1768-1935)103, owoczesnym zwyczajem posiadajqce rowniez wiele autokopii i reprodukcji [il. 8]104. W Muzeum Narodowym w Krakowie znajduje si? obraz olejny (wymiary 120 x 179), jedna z licznych replik, namalowany na zamdwienie rajcow miasta Krakowa w 1821 roku.
II. 8.
Przysi?g? Kosciuszki przedstawil tez Wojciech Kossak (1857-1942) w obrazie olejnym (wymiary 147 x 195 cm) z 1911 roku znajduj^cym si? w Muzeum Tadeusza Kosciuszki w szwajcarskiej Solurze105. Bardzo popularna byla i jest reprodukcja tego obrazu na pocztowkach [II. 9]. Warto dodac, ze tworca ten, znany przede wszystkim z pomyslu i ekspresowej realizacji zbiorowego dziela pn. Panorama Raclawicka (1893-1894), ma
103 Z. Michalczyk, Michal Stachowicz (1768-1825). Krakowski malarz mi^dzy barokiem a romantyzmem, T. 1, 2, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2011. Autor dowodzi, ze Stachowicz byl pierwszym tworc^ si^gaj^cym po temat przysi^gi Kosciuszki, zas Smuglewicz byl jego nasi ado wcq i artystycznym kontynuatorem. Zob. Idem, Wczesna ikonografia Tadeusza Kosciuszki i jej spoieczny kontekst w Krakowie przelomu XVI11 i XIX w.: Franciszek Smuglewicz a Michal Stachowicz, [w:] Зосіаііпіц tapatumif reprezentacijos Lietuvos Didziosios Kunigaikstystes vizualineje kultiiroje, Vilnius 2010, s. 517-531.
104 M. Stachowicz (1768-1825), Przysi^ga Kosciuszki na Rynku Krakowskim (1794-1800), gwasz na szkicu lowkowym, wymiary 47,2 x 67,9 cm; MNW Rys.Pol 709.
105 W. Kossak, Przysi^ga Kosciuszki na Rynku krakowskim 24 marca 1794, Salon Malarzy Polskich, Krakow 1917, pocztowka barwna, wymiary 9 x 14,1 cm; MN P-2108.
ponadto w swoim dorobku obraz olejny, o wymiarach 71 x 97 cm, Jan
Kilinski prowadzqcy jencow rosyjskich po ulicach Warszawy (1908) znajdujqcy si$ w Muzeum Slqska Opolskiego.106 Obraz ten rowniez byl wielokrotnie reprodukowany na kartach pocztowych [II. 10],
11.9.
II. 10.
106 Wi^cej zob. T. Skoczek, Wprowadzenie, [w:] Wojciech Kossak, seria „Skarby Kultury i Literatury Polskiej”, Tom 19. Muzeum Niepodleglosci, Warszawa 2013. Tam tez szersza literatura przedmiotu.
Kolejnym portrecistq Tadeusza Kosciuszki byl Kazimierz Wojniakowski (1771-1912) znany dzis przede wszystkim jako autor obrazu olejnego Uchwalenie Koustytucji 3 Maja 1791 (powstaly w 1806), znajdujqcego si? w Muzeum Narodowym w Warszawie (wym. 123,5 x 127,9, sygn. MNW M 5211). Marian Gumowski podaje, ze mlody artysta malowal naczelnika na tie szancow, wsrod dymu armat. Wyliczyl tez, ze roznych portretow Kosciuszki namalowal Wojniakowski kilkanascie, daj^c wspolczesnym i potomnym doskonaly material ikonograficzny do kopiowania. „Zapewne z jego obrazu jest niemiecki sztych, przedstawiajqcy naczelnika ubranego w czamar?, stojqcego przy armacie na tie kraj obrazu i inny, litografia kolorowa angielska, A. Girarda, ubranego w niebiesk^ czapk? z кіЦ.”107
Kosciuszko pokonany
Bitwa pod Maciejowicami (10 pazdziemika 1794) przyniosla kl?sk? wojskom polskim. „Naczelnik uchodzil z pola bitwy wraz z grupQ uciekaj^cych w kierunku Laskarzewa, probujqc ominqc jazd? rosyjsk^ i w tym celu skr?cajqc w bagniste Iqki. Kozacy, zwabieni bogatymi szamerunkami polskich kawalerzystow, puscili si? za nimi w pogon. Przeskakujqc row w poblizu folwarku Kr?pa kon Kosciuszki potknql si?, zrzucajqc jezdzca na muraw?. Naczelnik, widzqc nadjezdzaj^cych Kozakow i nie chcqc wpasc zywym w ich r?ce, wlozyl krucic? w usta i pociagn^l za spust, lecz pistolet nie wypalil. W tym momencie dosi?gly go spisy kozackie. Wrogowie, nie wiedzqc, ze majQ do czynienia z Naczelnikiem, obrabowali go doszcz?tnie, a w trakcie tych czynnosci nadjezdzajqcy komet charkowskiego pulku lekkokonnego Fiedor Lysenko ciql bezbronnego jenca w glow? palaszem. Kosciuszko po tym ciosie stracil przytomnosc”108.
Ta tragiczna chwila miala liczne odwzorowania w literaturze i w sztuce. Jozef Ryszkiewicz (ojciec) pozostawil potomnym swoje wyobrazenie tamtej sytuacji w obrazie Wzi^cie do niewoli Tadeusza Kosciuszki pod Maciejowicami znanym, jak wiele innych dziel dziewi?tnastowiecznych, z reprodukcji na kartach pocztowych [11. 11].
107 M. Gumowski, op. cit, s. 14.
108 A. Widacka, Finis Poloniae. Kosciuszko w niewoli, http://wilanowpalac.pl/finis_poloniae_kosciuszko_w_mewoli.html.
r. 1794. Wt$de do niewolf Tadeusz! Kdtduszki pod Maciejowicami d. 10 Pazdziemika.
II. 11.
Takze miejsce gdzie padl naczelnik dzialalo na wyobrazni^ potomnych. Ludwik Stasiak (1858-1924), malarz i pisarz, charyzmatyczny publicysta i wytrawny historyk sztuki, wydal dwie pocztowki w krakowskim Salonie Malarzy Polskich pod wspolnym tytulem Pobojowisko Maciejowickie: rysunek zatytulowany Miejsce gdzie ranny Kosciuszko dostal si? do mewoli oraz rysunek przedstawiajqcy Groby poleglych podczas nieszcz^snej bitwy, lesny i bagienny krajobraz z wizerunkiem Kosciuszki wkomponowanym w obraz [II. 12 i 13], Oglaszajqc glosny manifest w obronie naturalnych perelek kultury i sztuki, jakimi byly kapliczki i krzyze przydrozne sam rysowal te obiekty i wydawal w wlasnym Wydawnictwie Obrazow Tresci Religijnej. Dwa omawiane motywy z maciejowickiej bitwy sq znakomitq ilustracjq teoretycznych tresci. Przeksztalcaj^c w roku 1899 swojq oficyn^ w Wydawnictwo Dziel Sztuki Stella (w Bochni) pozostal wiemy swojej dewizie rezygnacji z upowszechniania obcych, zwlaszcza niemieckich, motywow w sztuce. Holdowal tradycji, pisal o bogactwie polskiej sztuki sredniowiecznej, propagowal rodzimosc, polskosc. Wydawal tylko naszych arty stow, zwalczajac w publicystyce niemieckq i austriackq mod^, w tym modemizm, secesj^ i inne nowe kierunki. Jego dzialalnosc nieslusznie zapomniana wymaga zbadania i upowszechnienia11’9. Podobnie jak temat Insurekcji Kosciuszkowskiej w jego tworczosci.
109 J. Czemecki (wst?p i oprac.), Ludwik Stasiak. Album, Seria: „Wspolczesne Malarstwo Polskie”, z. 7, Krakow 1913; B. Lopatkowna, Ludwik Stasiak. Zarys monograjtczny, Prace naukowe WSP, Katowice 1965: J. Flasza (wst^p i red.), Na granicy epok. Ludwik Stasiak
96
Miejsce gdzie ranny Tadeusz Kosciuszko dostal siq do niewoli
j?obojoirieho ^uactejouiichie
II. 12.
Ry». Ludwik Su»iak, Muuvjowice Groby pdqjych ^obojoioisho JUuciejOwiChic
II. 13.
Tadeusz Kosciuszko ranny pod Maciejowicami, osadzony zostal w ci^zkim wi^zieniu Twierdzy Pietropawlowskiej. Zle znosil rany i odosobnienie, nie byl nawykly do trudow przesluchan w warunkach wi^ziennych. Przezyl prawdopodobnie zalamanie nerwowe, „melancholia” -jak okreslali wspolczesni.110
Wielu sqdzilo, ze nast^puje juz koniec Polski. Propaganda pruska zacz^la tworzyc czarnq legend^, jakoby Tadeusz Kosciuszko padaj^c pod Maciejowicami krzyknql Finis Poloniae. Obalil ten mit dopiero Jozef
(1858-1924), Katalog wystawy w Muzeum Stanislawa Fischera w Bochni (27 marca19 czerwca 1994), Bochnia 1994; T. Linkner, Literacki obraz misji sw. Wojciecha z Gdanskiem w tie w powiesciach Ludwika Stasiaka i Stefana Zeromskiego, „Studia Europejskie”, t. 2, Gdynia 1997, s. 267-285; J. Flasza. Przydal kolorytu Krakowowi i Bochni. roeznik „Malopolska”, t. 10, Krakow 2008, s. 163-176.
110 J. Pachonski, Kosciuszko w niewoli carskiej 1794-1796, Wydawnictwo Glownego Komitetu Kosciuszkowskiego, Krakow 1947, passim; Idem, Kosciuszko po insurekeji 17941817, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1986. passim.
Tretiak w 1921 roku"1. Upadek wodza i wyobrazenie momenta wzi?cia go do niewoli wplynql jednak na wyobrazni? artystow. Powstalo kilka dziel o powyzszym tytule: Dietricha Montena (1799-1843) niemieckiego malarza i litografa obraz olejny z 1831 roku, ilustruj^cy przekroczenie granicy Polski z Prusami przez rozbite wojska powstancze, [II. 14], rysunki Michala Stachowicza, Jana Piotra Norblina, Jana Krzysztofa Damela, staloryt Johanesa Zumpe (z ok. 1830), grawera francuskiego Victora Adama (1801-1967).
Wizerunek Tadeusza Kosciuszki zmienial sie w czasie. Jako pokonany, ale nie zwyci?zony, bohater walki o „wolnosc, niepodleglosc i calosc”112 stawal si? symbolem d^zen i marzen wielu Polakow pozbawionych wlasnej
II. 14.
111 J. Tretiak, Finis Poloniae. Historia Legendy Maciejowickiej i jej rozwiqzanie, Krakowska Sp61ka Wydawnicza, Krakow 1921. Pozycja dost^pna rowniez elektronicznie, zob. http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=51177&s=l.
112 To dewiza Insurekcji Kosciuszkowskiej obecna na sztandarach. w poezji, w drukach ulotnych.
Крывуць В. I. (Баранавічы)
ПОСТАЦЬ ТАДЭВУША КАСЦЮШКІ Ў АФІЦЫЙНАЙ ВЫХАВАЎЧАЙ ПАЛІТЫЦЫ НА ТЭРЫТОРЫІ ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Ў МІЖВАЕННЫ ПЕРЫЯД
У міжваенны перыяд кіруючыя колы польскай дзяржавы надавалі шмат увагі выхаванню маладога пакалення краіны, у тым ліку і на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Асабліва яскрава гэта прасочвалася пасля ўсталявання ў 1926 г. “санацыйнага” рэжыма. Славамір Чэрвінскі, міністр асветы ў 1929 1931 гг., заяўляў, што выхаваўчым ідэалам павінен стаць тып такога чалавека, які б адначасова быў бы байцом і працаўніком. Адроджанай польскай дзяржаве патрабаваўся грамадзянін, які б “мужнай паўсядзённай працай, а пры неабходнасці і свяшчэнным запалам барацьбы даказваў свой актыўны, шчыры патрыятызм" [1, с. 208].
КНІГІ ОНЛАЙН
