Тадэвуш Касцюшка ў дыскурсе 200-гадовай прасторы памяці
Матэрыялы канферэнцыі
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 162с.
Мінск 2018
У руках паўстаўшых заставаўся яшчэ абмежаваны гародзенскі рэгіён. Сюды на кароткі час прыбывае Касцюшка для азнаямлення з сітуацыяй у літвінскім войску і арганізацыі адпору расійскаму наступленню на Падляшшы. 30 верасня ў каралеўскім замку ён правёў нараду вышэйшых камандзіраў, раздаў узнагароды, але і сурова ацаніў іх дзеянні. Упэўніўшыся ў немагчымасці адстаяць Гародню, Касцюшка вярнуўся ў Варшаву. Туды ж па яго загадзе адправіліся рэшткі інсургентаў і Цэнтральная дэпутацыя ВКЛ.
3-за неспрыяльнай міжнароднай сітуацыі, пралікаў кіраўніцтва, недахопу сіл нацыянальна-вызваленчае па сутнасці і буржуазна-
дэмакратычнае па змесце паўстанне на землях Рэчы Паспалітай не змагло перамагчы. Але ў памяці людской яно засталося і будзіла да барацьбы наступныя пакаленні шляхецкіх рэвалюцыянераў. “Касцюшка быў мілы Богу..., — сцвярджалася ў беларускіх народных паданнях, — Касцюшка заваяваў бы свет цэлы, каб паны яго слухаць хацелі, але паны як паны: гулялі, банкетавалі, Касцюшкі не слухалі, затым і Польшча прапала. Кажуць, што ў Касцюшкі то быў такі плашч, што кулі яго не прабівалі... Касцюшка быў надта адважны і храбры генерал..
Расійскі імператар Павел I уласнаручна вызваліў Касцюшку, які перанёс двухгадовае зняволенне ў Петрапаўлаўскай крэпасці, і дазволіў выехаць за мяжу, у ЗША, адкуль той вярнуўся на пражыванне ў Францыю, а апошнія два гады жыцця правёў у Швейцарыі. Клапоцячыся, ужо пераважна дыпламатычнымі метадамі, аб аднаўленні страчанай дзяржаўнасці, ён ніколі не забываў пра сваю родную зямлю “Літву”, якой “заслона будучыні пакрывае яшчэ лёсы”. За паўгода да смерці, у красавіку 1817 г. Касцюшка падрыхтаваў дакумент, фактычна апошні зварот да суайчыннікаў, у якім абвясціў: ‘Тлыбока адчуваючы, што прыгонны стан супярэчыць закону прыроды і дабрабыту народаў, я сведчу гэтым, што знішчаю яго цалкам і на вечныя часы ў маім маёнтку Сяхновічы ў БрэстЛітоўскім ваяводстве як ад майго імя, так і ад імя наступных яго ўладальнікаў. Я прызнаю жыхароў вёскі, якія належаць да гэтага маёнтка, вольнымі грамадзянамі і нічым не абмежаванымі ўласнікамі зямель, якімі яны валодаюць. Я звальняю іх ад усіх без выключэння данін, паншчыны і асабістых павіннасцяў, якія яны да гэтага часу абавязаны былі адбываць у адносінах да ўладальнікаў гэтага маёнтка. Я заклікаю іх толькі, каб яны дзеля свайго ўласнага дабра і дзеля карысці краіны паклапаціліся аб наладжванні школ і пашырэнні асветы... Помнікі нашаму вялікаму земляку стаяць у Кракаве (Польшча), Залатурне (ад Беларускага аб’яднання ў Швейцарыі), Вашынгтоне, Чыкага, Кліўлендзе і Мілуокі, яго імем названы горад у штаце Місісіпі, астравы на Алясцы (ЗША), горны пік і нацыянальны парк у штаце Новы Паўднёвы Уэльс (Аўстралія).
Імя і справа Касцюшкі сталі прыкладам і крыніцай натхнення для барацьбітаў за свабоду і незалежнасць у Еўропе і свеце. Паўстанне адкрыла перыяд шляхецкай рэвалюцыйнасці на землях Полыпчы, Літвы, Беларусі і Правабярэжнай Украіны, які працягваўся да сярэдзіны 60-х гадоў наступнага стагоддзя.
Літаратура:
1. Кояловнч, М.й. Чтення по нсторнн западной Росснн / М.Н. Кояловнч. — Мннск : БелЭн, 2006 — 480 с.
2. Ігнатоўскі, У.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі / У.М. Ігнатоўскі ; уступ. арт. А.П. Грыцкевіча ; камент. і заўвагі Э.Н. Гнеўкі. 5-е выд. Мінск : Беларусь, 1991. 190 с.
3. Нсторня БССР: учеб. пособне для вузов / под ред. В.В. Чепко, А.П. йгнатенко. — Ч. 1. Мннск : Нз-во БГУ, 1981, — 328 с.
4. Гісторыя Беларусі: у 6 т. Т.З. : Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII-XVIII стст.) / Ю. Бохан, В. Голубеў, У. Емельянчык і інш. ; рэдкал. : М. Касцюк (гал.рэд.) і інш. Мінск : Экаперспектыва, 2004. 344 с.
5. Лойка, П.А. Гісторыя Беларусі, XVI-XVIII стст.: вучэб. дапам. для 7-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел. і рус. мовамі навучання / П.А. Лойка; пад рэд. П.Ф. Дзмітрачкова, У.А. Сосны. — Мінск : БДУ, 2004. — 191 с.
6. Гісторыя Беларусі : у 2 ч. 4.1 : Са старажытных часоў да канца XVIII ст. : Курс лекцый / І.П. Крэнь, І.І. Коўкель, С.В. Марозава, С.Я. Сяльверстава, І.А. Фёдараў ; рэдкал. : П.І. Брыгадзін і інш. Мінск : РІВШ БДУ, 2000. 656 с.
7. Гісторыя Беларусі: падручнік : у 2 ч. 4.1 : Ад старажытных часоў па люты 1917 г. / Я.К. Новік [і інш.] ; пад рэд. Я.К. Новіка, Г.С. Марцуля. 2-е выд. Мінск : Выш. шк., 2006 -416 с.
8. Латышонак, А., Мірановіч, Я. Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII ст. да пачатку XXI ст. / А. Латышонак, Я. Мірановіч. — Вільня : Інстытут беларусістыкі ; Беласток : Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — 368 с.
9. Латышонак, А. Нацыянальнасьць — Беларус / А. Латышонак ; Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2009. 558 с.
10. Праграмы агульных курсаў : для студэнтаў гіст. фак. спец. 1-21 03 01 “Гісторыя” : у 3 ч. 4.1 / рэд. савет: А.А. Яноўскі, С.М. Ходзін, В.В. Сяргеенкава. Мінск : БДУ, 2005. 403 с.
Трафімчык A В. (Мінск)
ТАДЭВУШ КАСЦЮШКА Ў ПАМЯЦІ БЕЛАРУСКАГА НАРОДА
1. Народная памяць пра Касцюшку паводле фальклору
У беларускай літаратуры не існуе «касцюшкіяны». Хаця тэндэнцыі да гэтага назіраліся. Яшчэ пры жыцці героя ўзнікалі і працяглы час бытавалі ў народным асяродку песні, звязаныя з імем Тадэвуша Касцюшкі. У легендах, паданнях, песнях, як сведчаць зборы Міхала Федароўскага (іл. 1), захаваны светлы ўспамін пра свайго земляказаступніка.
/„ Kusc і uszko. Zab-’’Г kraju.
Sk. ()d Suchotridi. (t'hodoi uirka, PifsictrtiHii
20. H> KilM-iuSzkl, bvl Hlilv B'lgtl. b<> nun p'H'Zol wiijuWiU1. Ht,ii dni puseil i y koseiid.a nnxllil sir. Ai Kasriiiszko zawajewiiyby swiet erlv. zeb pair? jeho sliicliav e.baeudi. ale pany jak pany: hulidi. Imnkietawali. Kaseiiiszki nie slivhali. zatyin i Phlszcza prap;i!a Kazue, Ou u Kaseiiiszki tn byu taki phiszez. <-u kiili jidio nic pralnwab: jAdnaliu razn maskali na jchii z niczcyka nap.di. tak fun nie uspivy tain» plaszcza z(azy<-. tak ydib <-zvst> pasiekli i zabrali. — d) Kaseiiiszk > bvy nadt" adwaznv i ebriibrv gieivral. milj tiitko spiowiitj ah jin t piesniu jaksei
— .Nasz Kaseiiiszk" slaynv I vu. Maskalikoy dubro hiy.
Jak Kasciiiszku zlapali.
Kijam bi*>ki zlatiih"
iile «liilej llir* wirdaju. b<> zabiysir. i.lan lizbzkn).
II . । anki nndt >.
21. Jak Kasciiiszka ziawili. I" z.iraizi pi vw < ii pierail earn, da-j kazitli jcniit. kah pin pr\siahmiu liasii. tak jini skuzau: „Na rzvfuj zirinle staiii. taunt pi", siahtipi i z.a tab" luday pal.izti“ ! A pin upiiTild nahrny ziemli y czbbatv. jak z l'hlsz<-z.v wyp-hdzay i na tiij zienill prvsiahay: "1 i tamii t" jiin ni znie« ii-rvn^e (n k di ehitrv byy da razilllinv 1 I B.-nady k Cziibivlkui.
1л 1. Паданні npa Касцюшку з кнігі Міхала Федароўскага (адбішак з нершакрыніцы: Federowski, М. Lud bialoruski na Rusi Litewskiej: materyafy do etnografii slowianskiej zgromadzone w latach 1877-1905 /Federowski M. Krakow, 1903. T. 3, Basnie, przypowiesci i podania Indu z okolic Wolkowyska, Slonima, Lidy i Sokolki. Cz. 2, Tradycye historyczno-miejscowe oraz powiesci obyczajowo-ntoralne. S.ll.).
Найбольш значным фальклорным творам пра Касцюшку з’яўляецца ліра-эпічны сказ, умоўна названы даследчыкамі «Беларускай песняй пра Касцюшку». Твор быў адшуканы і апублікаваны ў другой палове XIX ст. практычна паралельна трыма збіральнікамі фальклорнага багацця: у 1872 г. Пятром Бяссонавым (ён падрыхтаваў і выдаў зборы Пятра Кірыеўскага, які не пазней 1856 г. (год яго смерці) запісаў песні пра Касцюшку ў этнічна беларускім сяле Данькова Смаленскага павета і на землях у глыбі Расіі), у 1874 г. Паўлам Шэйнам (непасрэдна запіс гэтай песні зрабіў пад Барысавам памагаты вядомага даследчыка, падпісаны як «Н.А. Рубековскнй») і ў 1882 г. нейкім Пламеньчыкам (запіс быў зроблены пад Лепелем — іл. 2).
PiBsii bialoniska о Kosciuszce.
Si in no Wilno, йапво Hrodno A «tanniej Warasawa ”)
pan KaAcinnka Мык«й wij^wat, Zaiwiatali koxacxenki**),
Z pounoct na wychodzie Zap!aktU Maruaiedka U swoje iMnyja woozy .Nia jedi. nia jedi pan KiSciuizko Maakwy waiowat, Mukai ailna i wialika A hdziet jaje mala?* .Jotf u korakou koni waranyje, U«iaki*) zalatyje .
Nie placz, nie placz Maruaiefiaa Ja watmu z Baboja, J a ciebie watmu z aaboju Niziwu ilaatroja, Chod siaitroju nia rodnoju Zaunienkoj Zaaoju.
A пзу budnm Maakwu wapwaA Marusia harowit.
A my budzixn miod, wino pit, Marusia lloxki lift.*
Latyt, laiyt pan Kaieiuirk.
Na bielym kimieniu.
Pryazii jaho Marusiedka
Slot mi zaliliBia.
.A ja£ ciapier nieaczaanaia Adua attalaaia'
Czy jat tabie pan Kalduszka Cay jaz me kazala.
Czy jal table pan Ka4ciusrkts
Czy me hawaryla:
Sato nia jedite pan Kakciuazk*
Maakwy wajowad,
Maakwa ailna i wialika
A hddet jaje mala?
Waimi matka piaiku tmieaiu
Fane.; na kamieniu,
Jak hitot piaaok azojdzied
Tak Kalciuazka z wajny prydzieF
Licit piataob czeraz re ku
Piajef kukareku,
Ja niauwitu Kaiciuueczki
Ad wieku da wieku.
Licit woron cxerit more,
A latuezy kractyfi;
A cbtoi majbo Ksteiuizeczki Mabiiku aplacayd?'*
Wajowali. wajowali
KaSciusrku tabili.
Іл. 2. «Беларуская песня npa Касцюшку» з публікацыі Пламеньчыка (адбітак з першакрыніцы: Plontienczyk. Piesn bialoruska о Kosciuszce / Plomieiiczyk//Dziennik poznaiiski. -1882. -23 marca. -S. 1).
Усе тры згаданыя рэгіёны адносяцца да ўсходняй часткі Беларусі. А трохі пазней, у 1903 г., варыяцыі твора былі адсочаны Вячаславам Камінскім у Відзах (Браслаўшчына — Паўночная Беларусь) і
Уладзімірам Дабравольскім (апошні на заключным адрэзку свайго жыцця жыў у вышэйзгаданым сяле Данькова і таксама карыстаўся спадчынай П. Кірыеўскага).
Гэта цікава і ў нейкім сэнсе знамянальна ўжо само па сабе, бо сведчыць пра этнічнае адзінства вялікай беларускай тэрыторыі: як бачна з песні, насельніцтва нават тых земляў, на якіх не вялося ваенных дзеянняў інсурэкцыі 1794 г., усведамляла падзеі паўстання як блізкія ім і ў той жа час, не зважаючы на асіміляцыйную палітыку суседзяў, ясна адрознівала сябе ад палякаў і расейцаў («москалёў»).
Найбольш поўныя варыянты зафіксаваны П. Шэйнам і Пламеньчыкам і маюць 44 і 50 радкоў. Сюжэтна яны падобныя: жаўнер выязджае «Маскву ваёваць», развітваецца з каханай, якая пасля пагібелі героя галосіць па ім. Твор выкананы ў класічных традыцыях гэтага жанру.
КНІГІ ОНЛАЙН
