Традыцыйная культура і побыт беларусаў
6+
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 180с.
Мінск 2021
ХАТА
Жылая сялянская пабудова, зрубленая з бярвення; асобны сялянскі двор, гаспадарка; асобная сям’я.
На тэрыторыі Беларусі быў распаўсюджаны дом зрубавай канструкцыі з адным пакоем. 3 цягам часу планіроўка хаты ўскладнілася: узнікла двухі трохпакаёвае жытло. Для будаўніцтва хаты часцей выкарыстоўвалі хвою і елку, дах па-
крывалі саломай, чаротам, дранкай, гонтай, чарапіцай.
Часткі інтэр’ера маюць сімвалічнае значэнне — печ, парог, покуць (самае пачэснае месца ў хаце, дзе стаялі абразы), падлога, якая ўяўлялася як зямля (глеба); на вяселле, напрыклад, былатрадыцыя пасыпацьяезернем. Лічылася, што праз вокны хаты могуць завітаць душы памерлых продкаў, таму на Дзяды рытуальны пачастунак ставілі на падаконнік.
У беларускім фальклоры, прыказках і прымаўках хата ўяўляецца як вялікая каштоўнасць для чалавека: «Свая хатка як родная матка», «Няма лепшай хаткі, як у роднай маткі»; атаясамліваецца з сям’ёй і радзімай: «Не да Каляды, калі поўна хата бяды», «Лепш у сваёй хатцы, як у чужым палацы».
ХЎТАР
Адасоблены сялянскі зямельны ўчастак разам з сядзібай уладальніка; від сельскага населенага пункта невялікага памеру.
Сялянскія хутары натэрыторыі Беларусі з’явіліся ў другой палове XIX стагоддзя з развіццём капіталізму і пашырыліся ў гады правядзення Сталыпінскай аграрнай рэформы. Палітыка хутарызацыі — перасяленне сялян з вёсак на хутары — актыўна праводзілася ў 1920-я гады.
Пашырэнне аграэкатурызму ў краіне надало новы імпульс развіццю хута-
роў. Гаспадары аграсядзіб актыўна выкарыстоўваюць слова «хутар» у назвах («Хутар Дудара», «Вясёлы хутар»).
На хутарах адбываліся падзеі многіх твораў беларускай літаратуры (апавяданне «Літоўскі хутарок» Максіма Гарэцкага, паэма «Ягадны хутар» Яўгеніі Янішчыц, кніга «Крык на хутары» Георгія Марчука).
ВАКОЛ ХАТЫ
БУСЛЯНКА
Гняздо бусла.
Удыялектнай мове сустракаюцца назвы бусліна, бусленіца, буслаўка. Буслянка з’яўляецца неад’емным атрыбутам краявіду беларускай традыцыйнай вёскі. Здаўна лічылася, што калі на будынку ці на дрэве каля хаты бусел зробіць сабе гняздо, то гэтаму дому будзе шанцаваць. У вершы «Зямля бацькоў» Пімена Панчанкі ёсць радкі:
Пад навальнічны подых рэзкі я пад буслянкаю стаю і ў ціхай вёсачцы палескай сябе малога пазнаю.
ДАМАВІК, Дамавы, Хатнік, Гаспадар, Падпечнік, Хоплік.
У славянскіх народаў, у тым ліку ў беларусаў, — хатні дух, міфічны гаспадар і заступнік хаты, які забяспечвае здароўе людзей і жывёл, багаты ўраджай.
У беларускай міфалогіі ён звычайна падобны на невялічкага чалавечка, старэнькага дзядка з сівой барадой, апранутага ў белую кашулю і падпяразанага лыкам. У народных казках дамавік жыў у хаце (за печчу ці пад печчу). Ён дапамагаў той гаспадарцы, дзе жыве дружная сям’я, дзе падтрымліваецца чысціня і парадак, пільнуюцца традыцыі і звычаі. Крыўду і помслівасць дамавіка выклікаюць сямейныя сваркі, брыдкаслоўе, неахайнасцьу гаспадарцы. Жарты яго бяскрыўдныя. Калі добра сцямнее, дамавік пачынае сваволіць: стукаць у сцяну, ляскаць дзвярыма, тушыць агонь, сцягваць з сонных коўдру.
Асаблівую актыўнасць дамавік праяўляе ў дні шанавання продкаў, а таксама на Каляды і Купалле. Пакідаючы ежу дамавіку, абавязкова прыгаворвалі прыблізна так: «Гаспадар-бацюхна, захавай маю хацінку і маю скацінку», «Гаспадарушка, бацюхна, хлеб-соль прымі, скацінку вадзі». Пры пераездзе ў новую хату яго запрашалі з сабой: «Дамавік, дамавік, не заставайся тут, а ідзі з нашай сям’ёй».
У беларускай мове захаваліся прыказкі: «Без дамавіка хата трымацца не будзе», «Дамавік ад чорта адстаў, а да людзей не прыстаў».
Сёння слова «дамавік» выкарыстоўваецца ў назвах тавараў, напрыклад: «Шпаркі дамавік» — інтэрнэт-правайдар, «Дамавік» — абутковая касметыка.
ДРЭВА
Шматгадовая расліна з цвёрдым ствалом і галінамі, якія ўтвараюць крону.
У беларускай народнай культуры дрэва мае сімвалічнае значэнне. Яно можа выступаць як сродак далучэння да свету продкаў — Дрэва жыцця. Дрэва выступае як сімвал памяці пра мінулае, вобраз самой вечнасці. Асабліва цесная сувязь у чалавека з пладовымі дрэвамі. Сыравіна з дрэва называецца драўнінай. Драўлянае дойлідства — від мастацтва, пашыраны ў Беларусі.
У беларускіх прыказках і прымаўках дрэва нярэдка ўвасабляе чалавечыя якасці, напрыклад: «Ад крывога дрэва не бывае прамога ценю», «Скрыпучае дрэва жывучае», «Крывое дрэва ў сук не расце».
ЖОРНЫ
Ручны каменны ці драўляны млын, пры дапамозе якога пераціралі зерне на муку.
Каменныя жорны складаліся з двух каменных дыскаў, пастаўленых у скрынку ці станок. Драўляныя рабілі з дубовых калодак, на рабочую частку якіх набівалі кавалачкі чыгуну або жалеза. У сучаснай хатняй гаспадарцы амаль не выкарыстоўваюцца.
Вобраз жорнаў сустракаецца ў беларускай мастацкай літаратуры. Ужываецца выраз «жорны лёсу» як сінонім «перыпетыяў лёсу»; фразеалагізм «трапіць у жорны» абазначае ‘трапіць у складанае становішча’.
Узоры разнастайных жорнаў сустракаюцца амаль на ўсіх этнаграфічных выставах у беларускіх музеях. Слова выкарыстоўваецца ў назвах брэндаў, напрыклад: «ZORNY. Штукарская пякарня і цукерня».
КАЛОДЗЕЖ, Студня
Збудаванне ў выглядзе вузкай глыбокай ямы, умацаванай ад абвалаў зрубам, трубамі для здабывання вады з ваданосных слаёў зямлі.
Беларусы верылі, што калодзеж можа выконваць жаданні, вылечваць ад хваробаў. Многія беларускія казкі пачынаюцца з таго, што дачка (дзяўчына, падчарка) выпускае з рук рэч, спускаецца ў калодзеж шукаць яе і аказваецца ў іншым свеце. Пры будаўніцтве калодзежа ўлічваўся шэраг фактараў, і перш за ўсё «ўдалы час» (на маладзік месяц, які расце).
У народнай культуры калодзежы і вада ў іх заўсёды надзяляліся святасцю: «Не плюй у калодзеж, бо прыйдзецца адтуль ваду піць». Нашы продкі лічылі, што воды рэк, азёр, калодзежаў у падземным свеце выцякаюць з адной крыніцы, таму нярэдка калодзежы станавіліся цэнтральным аб’ектам некаторых абрадаў, напрыклад выклікання дажджу. У беларускай мове існуе выраз «невычарпальны калодзеж», што азначае вялікую колькасць чаго-небудзь: «Нашы лясы — гэта нашых даброт і багацця невычарпальны калодзеж» (Мікола Гусоўскі. «Песня пра зубра»).
ЛАЗНЯ
Спецыяльнае памяшканне з печчу, дзе мыюцца і парацца; у пераносным, размоўным сэнсе — наганяй, праборка.
Лазня будавалася звычайна без падмурка, першы вянок мог класціся на зямлю або на камяні па вуглах. Знізу зруб абсыпалі зямлёй. Столь рабілі з дошак або абчэсаных жэрдак і засыпалі зверху лісцем або кастрыцай, а вышэй пяском ці глінай. Падлога рабілася драўляная. Печ стаяла ля ўваходу і магла тапіцца «па-чорнаму» (калі ў печы не было дымахода), а ўздоўж сцен стаялі нізкія лавы. Лазні маглі мець таксама прылазнік (або прымыльнік), які не меў столі або падлогі, у ім стаялі некалькі лавак.
Па беларускіх павер’ях, у лазні жыве міфічная істота — лазнік.
Слова выкарыстоўваецца ў складзе фразеалагізмаў: справіць лазню — пакараць, зрабіць вымову; лазні дастаць — атрымаць наганяй, строгую вымову.
млын
Прадпрыемства, будынак з устаноўленымі ў ім прыстасаваннямі для размолу зерня.
Беларусы шырока выкарыстоўвалі энергію ветру і вады, таму млыны былі характэрнай часткай беларускіх краявідаў.
Першыя млыны на тэрыторыі Беларусі былі вадзянымі. Першыя згадкі пра ветраныя млыны адносяцца даХУІ стагоддзя. Для абазначэння ветранога млына выкарыстоўваецца слова «вятрак», якое не мае адпаведнікаў у іншых мовах.
На берагах рэк і азёр будавалі вадзяныя млыны. Узводзіліся яны з дрэва, найбольш актыўна ў XVI—XIX стагоддзях. Такія млыны шырока бытавалі да пачатку XX стагоддзя.
У цяперашні час будынкі млыноў выкарыстоўваюцца як музеі, установы культуры. Напрыклад, Аршанскі этнаграфічны музей «Млын», Дом рамёстваў «Стары млын» (горад Паставы Віцебскай вобласці), вятрак галандскага (ці шатровага) тыпу знаходзіцца ў музейным комплексе старажытных народных рамёстваў і тэхналогій «Дудуткі», млын можна ўбачыць у стылізаванай беларускай этнаграфічнай вёсцы XIX стагоддзя каля горада Магілёва.
Слова «млын» выкарыстоўваецца ў назвах культурных мерапрыемстваў: «Чароўны млын» — выстава аўтарскіх прац у Мінску, «Млын моды» — фестываль-конкурс моды і фота, найбуйнейшы кірмаш майстроў краіны «Млын».
У вядомым беларускім традыцыйным танцы «Млынок» у жвавым тэмпе танцоры імітуюць вярчэнне млынавых жорнаў і работу млынара. Упершыню на сцэне ён быў выкананы ў пачатку XX стагоддзя першай беларускай тэатральнай трупай Ігната Буйніцкага.
У беларускай культуры млыны заўжды лічыліся месцамі таямнічымі і загадкавымі. Нярэдка млынароў лічылі ведзьмакамі, яны быццам прыносілі ахвяру вадзяніку, які жыў пад
колам. Адсюль прыказка «Удзень мелюць млынары, а ўночы — чэрці».
Існуе выраз «ліць ваду на млын» (каго, чый) — ускосным чынам дапамагаць сваімі выказваннямі, справамі.
У ХАЦЕ
ГАСЦІННАСЦЬ
Жаданне, гатоўнасць прыняць гасцей і пачаставаць іх; ветлівасць, сардэчнасць у абыходжанні з гасцямі.
Слова «госць» у даўніну азначала ‘чужынец, магчымы вораг’. Аднак паступова яно стала абазначаць наведвальніка, сябра, а рысу характару чалавека, якому ўласцівы ветлівы прыём, сардэчнасць, пачалі называць гасціннасцю. У сучаснай беларускай мове сінонімам да гэтага слова з’яўляецца «хлебасольства». Шматлікія прыказкі і прымаўкі пра гасціннасць беларусаў можна аб’яднаць у наступныя групы:
• ветлівае стаўленне да госця («Прыглядай гасцей, каб хадзілі часцей», «Госцю трэба дараваць, а гаспадару — прамаўчаць»);
• прыём госця залежыць ад яго асабістых якасцей («Добраму госцю вароты самі расчыняюцца», «Які госць, такое і частаванне»).
Прыказкі рэгламентуюць і паводзіны гасцей. У прыватнасці, не прынята злоўжываць ветлівасцю гаспадароў і гасцяваць залішне доўга: «Добры той госць, які гасцюе нядоўга», «Пара гасцям і меру ведаць», «Госць
першы дзень — золата, другі — серабро, а трэці — медзь, хоць і дадому едзь», «Чым госць радзейшы, тым мілейшы».
Гасціннасць беларусаў адзначаецца ў многіх літаратурных творах, напрыклад: «Ведаючы шчырую беларускую гасціннасць, зварочваю туды на адпачынак» (Ян Баршчэўскі. «Шляхціц Завальня»); «Важны быў гэта народ, і паміж суседзямі меў ён добрую песню і праўдзівае паважанне... Госці ведалі, што народ, да якога ім дарога належала, быў сэрца мяккага, рупны гасцінаю і багаццем асаблівым адзначаўся» (Янка Купала. «Як у казцы...»). У паэме «Новая зямля» Якуба Коласа ёсць радкі:
КНІГІ ОНЛАЙН
