Трэба ўявіць Сізіфа шчаслівым
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 405с.
Мінск 2023
Калі я атрымаў прапанову паўдзельнічаць у гэтым праекце, то мне моцна пашанцавала: на выбар заставалася адно кніга “У войны не женское лйцо”. А яна для мяне і сёння самая любая кніга Святланы Алексіевіч. А можа, і адзіна любая. Паколькі ўсе астатнія толькі яе дублявалі, хаця два разы — удала дублявалі (“Чарнобыльская малітва” і “Час сэканд-хэнд”).
Да гэтага я шмат перакладаў з рускай мовы, хаця ў пераважнай бальшыні гэта былі філасофскія тэксты. А тут цэлая кніга мастацкай літаратуры, ды яшчэ нобелеўскай лаўрэаткі! Гэта быў сур’ёзны выклік. Мяркуючы паводле водгукаў, я з ім управіўся (што праўда, не без дапамогі рэдактара Андрэя Хадановіча).
Толькі зусім не пра тэхнічныя праблемы хацелася б сказаць яшчэ колькі словаў. Ладную частку кнігі я перакладаў з пігулкамі валідолу пад языком. Гэта мяне дзівіла, бо калі шмат гадоў таму чытаў яе ўпершыню, то ў грудзях вярэдзіла,
аднак не ціснула. Відаць, сэрца з гадамі моцна знасілася, — думаў. Хаця больш верагодна іншае. Старонняму чытачу можна мімаходзь праслізгваць ужо зусім гіблыя мясціны балючага аповеду, а перакладчыку кожнае слоўца неабходна мацаць-перамацваць. I ніводнага енку не абмінеш.
Нейкая фабрыка болю, — буркатаў спачатку. Аднак пазней сфармулявалася іншае. Тое, што я ведаў і раней, але аб чым не здумляўся.
Яшчэ на пачатку кнігі аўтарка піша:
“Услухоўваюсяўболь... Больяксведчанне прамінулагажыцця. Іншых сведчанняўдля мяне няма, бо я не маю да іх даверу. Словы не аднойчы ўводзілі ў зман.
Думаю пра пакуты як самую ёмістую форму інфармацыі, якая наўпрост злучае з таямніцай. 3 таемствам жыцця”.
Ёсць здавён вядомая максіма адносна сутвы пісьменніцкага кону: “Мы не дактары, мы — боль”. У Святланы Алексіевіч боль дамінуе татальна. Без яго аўтар разгублена азіраецца. “В болм есть всё: н мрак, н торжество”, — скажа яна потым.
Апошнія словы — урачысты гімн болю! I Святлана Алексіевіч спявае яго ўсё творчае жыццё. Яна яго жрыца. 3 роздуму над гэтым унікальным феноменам і ўзнікла не агучаная мною назва гэтага фрагмента: “Храм болю і зачараваная смерцю весталка”. (Можа, хто не ведае: весталка — жрыца багіні Весты ў старажытных рымлян, бадай, найлепш апісаная Плутархам.)
★ ★★
Кніга “Чарнобыльская малітва” была надрукаваная ў 1997 годзе. Недзе ў тую пару Святлана Алексіевіч запрасіла мяне ў госці. Тады я ўжо быў трохі вядомы праз кнігу “Мяне няма. Роздумы на руінах чалавека” як беларускі філосаф, і яна нават падрыхтавала мне невялічкі стос твораў знакамітых еўрапейскіх
інтэлектуалаў (у памяці засталіся Хабермас і Попер). ‘Тэта не мая філасофія”, — патлумачыла абыякава.
Магла і не тлумачыць. Я ўжо даволі начытаўся кніг Святланы, каб ясна ўсведамляць, што яе рэфлексіўны далягляд заблытаўся ў маральнай этыцы другой паловы дзевятнаццатага стагоддзя і сацыяльна карэляваўся з расійскім народніцтвам.
Мы пілі гарбату, размаўлялі пра жыццё, беларускую літаратуру і філасофію быцця як вышэйшую праяву літаратуры. Відавочна, цяпер яе найбольш займала апошняе, сведчаннем чаго былі шматлікія філасофскія пасажы ў “Чарнобыльскай малітве”. Толькі найбольш мне запомнілася, як Святлана літаральна накінулася на мяне за тое, што беларускія філосафы не скарыстоўваюць у практыках свайго мыслення падзею Чарнобыля. “Вы ж маеце такі неверагодны шанец праз Чарнобыль звярнуць на сябе ўвагу ўсёй інтэлектуальнай Еўропы”, — ятрылася яна.
Я няўпэўнена тлумачыў, што філосафы не журналісты, каб кідацца на выбухі актуальнасці, шукаючы сабе вядомасці. А што да мяне асабіста, то еўрапейская знанасць мне ўвогуле да аднаго месца (гэтаксама і сёння).
Так — не паразумеўшыся, але ветліва — мы разышліся і больш ніколі сам-насам не сустракаліся. Хаця зрэдзьчас сустрэчы здараліся на розных публічных мерапрыемствах, і нават аднойчы мы жарсна палемізавалі міжсобку ў тэлепраграме парталу TUT.by. Здаецца, тэма называлася “Ці патрэбныя нам інтэлектуалы?”.
Дзіва, але, як і ў выпадку з першай кнігай, “Чарнобыльская малітва” Святланы Алексіевіч таксама займела зусім нечаканы для мяне працяг. Да дваццаць пятых угодкаў Чарнобыля адна швейцарская фундацыя запланавала выданне, у якім павінныя былі прысутнічаць самыя розныя аўтары з сваімі рэфлексіямі
наконт чарнобыльскай трагедыі. Натуральна, самай галоўнай гераіняй тут бачылася Святлана Алексіевіч, але і я патрапіў у гэты хаўрус. Мой тэкст называўся “Апокалнпснс, которого не было”. (Адразу заўважу, што пісаць мусова было на рускай мове, — от дзе напакутаваўся!)
Яшчэ адна неабходная заўвага. Мой тэкст пісаўся як схаваная палеміка з пазіцыяй Святланы Алексіевіч (і безлічы падобных да яе інтэрпрэтатараў гэтай падзеі). Колькі важкіх фрагментаў з таго тэксту я тут скарыстаю.
“Безусловно, — пісаў я, — самым значнтельным промзведеннем об ядерной катастрофе является кннга Светланы Алексмевнч “Чернобыльская молнтва”, в которой собраны свндетельства жертв трагедмм. Мменно Светлана Алексмевпч окончательно узаконмла апокалпптнческое впденме этого событня: “Я — свндетель Чернобыля... Самого главного событня двадцатого века, несмотря на страшные войны н революцпм, которымм будет памятен этот век... Я смотрю на Чернобыль как на начало новой мсторпн, он не только знанне, но п предзнанме, потому что человек вступнл в спор с прежннмн представленнямм о себе о ммре. Когда мы говорнм о прошлом млп о будуідем, то вкладываем в этн слова свон представлення о временн, но Чернобыль — это прежде всего катастрофа временн. Радмонуклнды, разбросанные по нашей земле, будут жнть пятьдесят, сто, двестм тысяч лет...”
Гэтая прыгожая філасафема на той час выглядала досыць пераканаўча. Пра што я таксама казаў:
“Погмблн людн, сделалнсь непрнгоднымм для жмзнн человека поля н леса, былн во множестве выселены нз свонх деревень н поселков мх обнтателн, незрммая угроза пронзпла всю ткань нашего суіцествованмя, н даже многме нден покрылнсь чем-то вроде раковых опухолей. Вследствне чего некоторое время после катастрофы мы даже немного чувствовалн себя пнонерамн Апокалмпсмса, которым выпала честь прнсутствовать прн начале его свершення. Соответственно событню, чувства нашн полннлнсь страхом,
растерянностыо й печалью. Лнчно для меня пмком эмоцмонального стресса был слух (сколько пх тогда роплось всякмх!) о том, что разрабатывается план перемеіцення всех 10 мнлляонов жнтелей Беларусп н компактного заселенмя нмм Спбпрп. Тогда я впервые понял, как сйльно люблю эту свою страну, — н заплакал..
Той схоплены містычным жахам час і сфармуе апакаліптычную перспектыву нашай будучыні. Неўзабаве ў мадальнасці гэтай перспектывы будзе напісана мноства артыкулаў, кніг, навуковых і квазінавуковых трактатаў. Амаль на ўсё тое пісанне я даўно забыўся, а вось пазнейшае эсэ празаіка Барыса Пятровіча “Нмчей Чернобыль” вярэдзіць і сёння сваёй псіхалагічнай дакладнасцю той апакаліптычнай пары.
“Ужас носнлся в тотдень над Гомелем, над Полесьем, над всей землей, н я, не зная, что н где случнлось, не подозревая даже, что где-то что-то случнлось, чувствовал это. Как, думаю, сотнн н тысячн другнх людей чувствовалн в тот момент тревогу, которая появнлась нноткуда, тревогу, от которой болело сердце, печаль нензвестно о чем й о ком...
й хотелось охватнть голову, закрыть ушн н глаза, спрятаться куда-то в яму, нору, іцель, сьежнться н замереть нлн — бежать, бежать, бежать...
Но — куда бежать, зачем?.."
Светлана Алексмевнч охарактерпзовала свою кннгу как “хроннку будуідего”. В отлмчне от нее, я не вмжу Чернобыля в будуіцем, сколь бы долго нн преследовалм человека злые раднонуклнды, разбросанные ветром по разным странам м контннентам. Дело в том, что катастрофы по определенню не нмеют будуіцего — онн, как м всякнй взрыв, полностью нсчерпывают себя в своей непосредственной событнйностн. Поэтому завтра будут совсем пные катастрофы, даже еслн в нх прнчнне окажутся АЭС. Вот почему в разговоре о Чернобыле мы a priori всегда п только говормм о прошлом. А когда в ретроспектпве Чернобыля касаемся настояіцего плм будуідего, то, несмотря на саму ретроспектмву, речь, уж наверное, мдет о чем-то совсем мном, а не о самой катастрофе.
Прошло несколько лет. Ужасный реактор упряталн в громоздкнй саркофаг, огородплп предупредптельнымм знакамм н патрульнымн службамп крмтнческм заряженную зону, кое-как обустроплн быт переселенцев пз опасных для жмзнн террпторпй, п о Чернобыле мы началп забывать, да такстремшельно, что едва успевалн вспомннть, ачто мы, собственно, забываем?
К настояідему временм белорусы, пожалуй, о нем н вовсе запамятовалм б, еслн бы каждое 26 апреля все СМН рнтуально не возвраіцалп нас к 1986 году”.
***
Дык скуль гэтая абыякавасць беларусаў да самай вялікай катастрофы ўсіх часоў і народаў — паводле Святланы Алексіевіч? Мне здаецца, я знайшоў адказ.
“Прежде всего отмечу, что Чернобыльская катастрофа нп по какнм параметрам (кроме собственно техногенных) не была самой значнтельной для нашей землм. (...)
Сколько такнх сптуацнй накопнла мсторпя нашего народа! Вспомннм хотя бы некоторые пз нмх н, пожалуй, начнем с “кровавого потопа” второй половнны XVII в., когда после войны с Московской державой на террмторпп Беларусм пз 2 млн 900 тысяч населенпя осталось всего лншь около 1 млн 300 тысяч.
Во время Северной войны, которую Петр I вел co шведамн, Беларусь потеряла каждого третьего жнтеля: в 1700 году было 2 млн 247 тысяч, а в конце войны остался 1 млн 457 тысяч человек.
Война Наполеона с Росспей забрала еіце мнллнон нашнх предков (каждого четвертого).
Какое колмчество белорусов погнбло, умерло п рассеялось по свету во время Первой ммровой н последуюіцей Гражданской войны (плюс война большевмков с “белополякамм”), обьектнвно посчнтать невозможно, но учнтывая, что сотнм тысяч белорусов воевалн в Россмйской армнм, а фронт с немцамн два года проходнл по нашей земле, то человеческмх жертв н разрушенвй было немерено. Есть у этой войны еіде одпн впечатляюіцнй факт. Когда росснйская армня отступала мз Западной Беларусм, то адмнннстрацней нмпермм
было органмзовано массовое переселенне ммрных жнтелей. Только в 1915 году 1,5 млн западных белорусов былн вынуждены оставнть свон дома п пскать убежніца в глубпне Россмм.
О том, что во время Второй ммровой войны погмб каждый четвертый белорус (теперь уже говорят о каждом третьем), всем хорошо мзвестно. Промллюстрнруем этот факт только однмм прнмером. Где-то лншь через пятьдесят лет после войны Вмтебская область восстановмла довоенный уровень населення.
КНІГІ ОНЛАЙН
