Трэба ўявіць Сізіфа шчаслівым
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 405с.
Мінск 2023
Теперь давайте попробуем в этот бесконечный апокалмптнческмй ряд встронть Чернобыль co всемм его человеческммм жертвамн м матермальнымм потерямн, гнпотетмческм учнтывая даже те, что готовмт нам наше радмоактнвное будуідее. Н что мы увндмм? А увмдмм мы всего лншь еьце одну беду, н прм этом далеко не самую значнтельную пз всех тех велнкмх бед, которые пережнлм нашм предкм за последнне столетня.
Наверное, было бы ошмбочно наделять белорусов какой-то нсключнтельно трагмческой судьбой, но опыт перманентного пережнвання масштабных катастроф, безусловно, оказал влмянме на нашу ментальность. Эту отлпчмтельность трудно сформулнровать, однако несколько ее прмнцнпмальных характерпстмк попробуем выделнть.
1. Поскольку внешнне сплы, которые становмлнсь прнчннамм нашмх катастроф, всегда былн немзмернмо могуідественнее нас, то мы вскоре пересталм сопротнвляться угрозам, а только пыталнсь, насколько это было возможно, уклоняться от нмх. Устойчмвая метафора белорусов как “партмзанского народа”, который прячется от врага в лесах н болотах, промсходпт нменно отсюда, а не мз геропческого сопротмвленмя врагу. Катастрофы не побеждаются — в нмх нлм погнбают, млм выжмвают.
2. Поскольку каждая катастрофа, кроме очередной велпкой беды, ннчего нного белорусам не прнноспла, то наша ментальность выработала разнообразные механнзмы по удаленшо этмх катастроф нз жнвой памятн как чего-то бесполезного млм, скорее, даже вредного. Условно говоря, она нх выносмла за пределы жнвой жмзнм на кладбніце катастроф. Н хотя такмм образом катастрофы не стмралнсь мз памятн вовсе, но м не прнсутствовалн в ней как нечто, что ее органмзует н, соответственно, влмяет на саму жмзнь.
3. Естественно, само по себе уменне забывать страшное прошлое еіде не гарантнровало желанное будуіцее. Но весь внтальный
смысл “забыванйя” был (п остается) в том, что оно отвлекало вннманне от смерта й концентрнровало его нажйзнй. Без этого невозможно было бы усвоенме наукм адаптацнм к самым непрмемлемым для выжмванмя условням й обстоятельствам, что п уберегло нас от мсчезновення сначала как этноса, а затем — как нацнм. Ауменме адаптацмн мы ннкогда бы не освойлй в достаточной для выжнванйя мере, еслн бы сначала не научмлйсь забывать свой катастрофы.
Еслн человек когда-ннбудь сможет прнспособйться к радпацйп (пусть п на самом ее нмзовом уровне), то первым такнм человеком будет не японец, а белорус. О том, что псмхологйческнй этап этой адаптацпп мы уже прошлм, свмдетельствует наше вызываюіцее невннманне к Чернобылю.
Быстро забыв очередную катастрофу, белорусы тем самым освободплй террйторню смертн для новой жйзнн. “Ну какая, говорю йм, тут радйацня, когда й бабочка летает, й шмель жужжйт. Н мой Васька мышей ловнт”, — рассказывает бабушка в “Чернобыльской молнтве”. А вот еіцё сюжет о тех, кого снлой выселмлй йз крптмческой радноактйвной зоны, но которые вскоре вернулмсь в свой дома. “Больше нас ннкто не обманет, ннкуда мы co своего места не сдвмнемся. Магазпна нет, больннцы нет. Света нет. Снднм прм керосмновой лампе й прн лучнне. А нам хорошо. Мы дома”.
Все этй намвно-простодушные н прм этом невероятно трагйческме свндетельства можно оценпвать с самых разных точек зрення. Но для меня онм прежде всего означаюттот факт, что мы, несомненно, обустропм террмторню былой катастрофы новой жйзнью. А те, кто счмтает нначе, плохо знают нсторпю белорусов. Мы так уже делалн — н не однажды”.
***
I, бадай, апошняе. Спутаная крыўдамі “чырвонага чалавека” (блізкага, роднага ёй чалавека), які раптам згубіў сваю вялікую Радзіму і з героя Сусветнай рэвалюцыі ператварыўся ў спажыўца адкідаў еўрапейскай цывілізацыі, Святлана Алексіевіч так і не змагла разгледзець ні Новы час у нябёсах, ні Новую зямлю пад нагамі. 3 розных падставаў не змагла, але
перадусім таму, што гэта была аптымістычная трагедыя, а не звыклы ёй голы боль.
Якім горнім быў “Час сэканд-хэнд”! У мільёны вачэй мы ўсхвалявана сачылі, як крышыцца на драбкі яшчэ ўчора магутная імперыя зла, як у трывалы ланцуг праз усю Прыбалтыку сашчэпліваюць рукі літоўцы, латвійцы, эстонцы, як немцы бураць жалезабетонны мур, што будаваўся на вякі, як у мностве паўстаюць з нябыту новыя краіны па ўсім еўразійскім кантыненце. I ўсё гэта (у анталагічным вымеры), лічы, без чалавечых ахвяр. Такога яшчэ ў гісторыі людства не было. I ўсяго гэтага — радаснага — Святлана Алексіевіч як бы і не заўважыла! Толькі для мяне тут самае галоўнае, што яна не заўважыла, як паўстала і Незалежная Беларусь. Як пад бел-чырвона-белымі сцягамі ў Мінску раз-пораз выходзілі на вуліцы і плошчы дзясяткі тысяч людзей, як аптымістычна загучала рок-музыка, як запар без перапынку ўзнікалі вольныя духам газеты, часопісы, выдавецтвы, адукацыйныя інстытуцыі, палітычныя партыі і безліч усяго іншага...
Што праўда, раз-другі яна персанальна апазнавалася ў віхуры нашай пагоні за страчаным часам, але, хутчэй, як замежніца, што недаверліва дзівіцца ўбачанаму і няўпэўнена прамаўляе нешта наўздагад.
А наастачу зусім пра іншае. 1 нават навыварат. Пэўна, апошні мой фрагмент выглядае як дакор Святлане Алексіевіч. Hi ў якім разе. Тое, што яна за панылай эпохай “сэканд-хэнду” не заўважыла высокія парыванні беларусаў “разам ляцець да зор”, кажа адно пра тое, што хаця мы жылі з ёй на адной той самай зямлі, але ў розным часе. А час, як вядома, не выбіраюць — у ім жывуць і паміраюць.
Святлана Алексіевіч пражыла (пражывае) свой час магутна. I што тут яшчэ сказаць? Прыміце маё хлапечае захапленне!
КАМЕНЬ СІЗІФА (Замест эпілога)
1 Іад такой назвай калісьці даўно я быў надрукаваў у часопісе “Крыніца” эсэ, справакаванае тэкстам Альбера Камю “Міф пра Сізіфа”. Цяпер скарыстаюся імі абодвума, каб на іх асноведзі завершыць сваю кнігу.
Але спачатку пра майго ўлюбёнца, гэта значыць пра ўласна Сізіфа. Напэўна, з гісторыі еўрапейскага космасу ніхто так не варты згадак, як ён. Што і натуральна, бо ні ў кім яшчэ інтэгральны модус працы не праяўлены настолькі выразна. (Акрамя хіба міфа пра Вавілонскую вежу, хаця там ідзецца пра глабальную талаку.)
Сізіф, слынны будаўнік і цар Карынфа, не меў і не мае сабе роўных сярод жывых і мёртвых. Ён адзіны, хто прыдумаў закаваць у ланцугі самую Смерць. Гэта ж якім адмыслоўцам мусіў быць чалавек, каб спадобіцца на такое!
Натуральна, з гэтага людзі ўмомант развучыліся паміраць (a priori), і Аід моцна раззлаваўся, бо на ягонае царства ўсе як бы забыліся. Тады ён паклікаў Гермеса вызваліць Смерць дзеля яе адвечнага ды штодзённага прызначэння.
Аднаго такога ўжо хапіла б, каб славіць Сізіфа ва ўсе вякі і эпохі. Але ж Гамер нездарма назваў яго самым мудрым ды эпічным сярод смяротных. Таму не дзіва, што Сізіф вымудрыў, як яшчэ раз абхітрыць Аіда, каб той адчыніў брамку задушлівага Царства мёртвых і выпусціў трохі падыхаць свежым паветрам.
Аднак пасля замагільнай цямрэчы Сізіфу пад сонейкам так спадабалася, што ён забыўся на сваё слова гонару. I як яго багі ні ўпрошвалі, чым яму ні пагражалі, ён нікога не слухаўся. Жыў сабе ды жыў, пакуль багі на агульным сходзе не вырашылі, што ўжо хопіць ім такога здзеку цярпець-трываць, і даручылі
Гермесу сілком вярнуць неслуха ў Аід, дзе таму было наканавана давеку цягаць падрыхтаваны камень на загадзя прызначаную гару. А той раз-пораз будзе скочвацца з вяршыні, каб Сізіф заўсёды меў сабе працу, адэкватную яго непаслухмянасці.
У мяне няма сумневу, што боскі сойм на Алімпе быў у захапленні ад сваёй прыдумкі. I вось чаму...
Старажытным грэкам было жыццёва неабходна вялічыць колькасць гармоніі ў свеце, паколькі адно такім спосабам яны маглі адсунуць падалей ад сябе тады яшчэ зусім блізкую мяжу татальнага хаосу. На гэтым і трымалася стратэгія іх сэнсу жыцця, гэтым і мерылася чалавечая сутнасць, і з гэтага быў вымудраны спосаб пакарання Сізіфа: змусіць бясконца дзеіць, але пры гэтым пазбавіць яго дзейнасць магчымасці вялічыць колькасць гармоніі ў свеце...
Вымыкаючы з касмічнага хаосу гармонію, чалавек антычнага ладу, не раўнуючы з намі, адчуваў розніцу паміж вартай і марнай працай, бо менавіта на іх мяжы палягалі канцы і пачаткі ўсяго, што ёсць і чаго не будзе.
Зразумела, у тую пару было немагчыма нават падумаць, быццам здарыцца такі час, калі не будзе асаблівай розніцы, дзе ты цягаеш камень: на будоўлі ці па схіле гары, наперад ведаючы, што ён ніколі не ляжа ні ў падмурак сцяны, ні ва ўласна сцяну.
Карацей, такім чынам багі перарабілі Сізіфа з цара Карынфа ў абсурднага недачалавека.
Але для тых, хто нарадзіўся жыць у XX стагоддзі ў даўно змайстраванай і не аднойчы рэканструяванай будыніне Еўропы, праблема гарманізацыі хаосу ўжо даўно страціла сваю актуальнасць, пакінуўшы па сабе адно праблему самога дзеяння. Адсюль і вынікла магчымасць “...уяўляць Сізіфа шчаслівым”. Болей за тое, цяперужо бачыцца нават празмерным заклік Камю: “Трэба ўяўляць...” Паводле вымераў нашай эпохі абсурду ў Сізіфа зайздросная доля: ён мае і свой камень, і наканаванне цягаць яго.
А вось мы, насельнікі тутэйшых эпохаў, пасля смерці Бога ніякага наканавання ўжо не маем і мець не можам. Мы, як Сізіф,
цягаем свой камень штодня на фабрыках і заводах, на палетках і будоўлях, за стырном машын і самалётаў... — толькі кожны раз гэтая праца ўпаасобку не абавязковая для жыцця агулам. Яна можа быць, а можа і не быць. Ніводная знічка з гэтага не загарыцца і не згасне.
Цывілізацыя персанальнага Абсурду — так мусіць называцца наша цывілізацыя. I няма ў яе іншага лекала, акрамя Сізіфа.
Камю гаварыў прыгожа і адважна мысліў. Бога няма, а смерць ёсць. У сітуацыі адсутнасці Бога і непазбежнасці смерці жыццё ўсчыняецца ды вершыцца самім чалавекам. Яно ні на што не абапіраецца, нічым не трымаецца, ні да чаго не туліцца. Яно ёсць толькі як ёсць, і ўсё канчаткова мяжуецца гібеннем: “...бачанню чалавека абсурду адкрываецца схоплены агнём і скуты лёдам, празрысты і абмежаваны ў сваіх межах сусвет, дзе ўсё немагчыма, але ўсё дадзена, і па-за чым няма нічога, акрамя гібення і небыцця”.
Быць — каб памерці. 3 гэтай перспектывы выпаўз гнятлівы смутак, халодная вужака вусцішы пасялілася за пазухай еўрапейскага чалавека, і ва ўсёй пагрозлівасці паўстала пытанне: а навошта тады быць?
Каб жыць! — пераконваў Камю. Смерць — канец усяму, але так, як канец, яе і трэба ўспрымаць, не губляючы з гэтай веды мужнасці ды адвагі. I ўдакладняў: “Абсурд — гэта ясны розум, які ўсведамляе свае межы”.
КНІГІ ОНЛАЙН
