КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
III He радзіся красным, а радзіся шчасным. Каб знаццё чалавеку, дзе ён рынецца ды ўстане без носу, дык бы загадзя ўжо паслаў там саломкі. А каб ведаць чалавеку, дзе яго доля гуляе, дык бы не рыпаўся дарма, не вандраваў бы па белым свеце, а пабег бы насустрач, распасцёр бы рукі, расставіў бы ногі ды стаў бы лавіць яе, леўку, як ловяць бабы курэй панадворку. Але ніхто не знае, дзе яго доля спаткае, і часам натрапіш на лёс свой там, дзе страціш апошнюю надзею. Хіба ведаў Гаронім, што, купляючы люльку, ён трапіў купіць сабе й долю?! Да леснікоўства Гаронім гайсаў па плытох і ў хвалях Нёмна шукаў свайго шчасця. Нёман ён ведаў, як гаспадыня ўласныя ночвы, а ўсе сёлы, мястэчкі і вёскі на беразе Нёмна пералічваў па пальцах і пра кожнае апавядаў шмат розных цікавых гісторый. Вось у Шчорсах, напрыклад, дык ёсць таемніца, а ў тэй таемніцы — кнігарня. Штогодна пад Новы год, апоўначы, загараюцца там ліхтарні ды з’яўляюцца людзі — даўнейшае вяльможнае панства нашага краю. Блядыя, у чорных з белымі — палярынай — каўнярамі, старасвецкіх убраннях яны ціха садзяцца круг столу, разгартаюць чорныя са срэбнымі зашчэпкамі кніжкі ды, аблёгшыся, моўчкі чытаюць, покі не пачуецца лопат крылляў і спеў пеўняў. Тагды ўсё раптам знікае — і кнігарня, і людзі, і самае месца — толькі блісне агонь у паветры і пойдзе дымок да нябёсаў. Адрокшыся ад веры продкаў сваіх і зняважыўшы звычаі краю свайго, яны паддаліся чужынцам ды сталі з кніжкаў даводзіць, што Бога няма, а вера — шальмоўства. Але пракляў іх Пан Бог з высокага неба, і зніклі яны з нашай зямлі, як кампора, мэрам, даруйце, карова языком злізала. Толькі раз у год, на другую куццю, апоўначы, з’яўляюцца яны ў розных месцах, па кнігарнях, на страх і навуку, дзеля вялікай спакусы ўсёй беленькай Русі, бо кожын, хто забажае; дык можа дайсці да тэй таямніцы. Трэба толькі нікому нічога не казаць, дачакацца Новага года ды пайсці да кнігарні апоўначы. Падышоўшы да дзвярэй, трэба стукнуць чучкамі* трэйчы аб дзверы і схіліць голаў на грудзі, а трохі счакаўшы, калі хопіць сілы і адважнасці, набожна, як пацеры, пераказаць ось гэта: «Пічэмся, лічэмся,— кудой нам пайці ў шыбкі, у лыбкі, у пятровіцы, лебядовіцы? Сушчык, лушчык, шыка, брыка, пац!» Пачуецца рогат нялюдскі, задрыжыць зямля, заблішчыць маланка, і пойдзе смурод навакола. Потым паўстане смяртэльная ціша ды мэрам з нетраў зямліскі ці с тэй дамавіны пачуецца голас жалобны: «Апамятайся,— што робіш, смяртэльны?!» У гэты момант расчыняцца дзверы, шугане табе свет з таямніцы і адтуль завалаюць хаўтурным спевам: «Проша да столу!» «Але не дай Божа гэтага нікому,— кажа Гаронім.— Хто прадасць сваю душу ды пачне чытаць тыя кніжкі, дык засне там навекі і не ўстане ніколі, бо пра вошта піша ў тых заклятых кніжках — пра тое не можна ведаць нікому на свеце». А вось пад Магільнай, каля Пясочнага, жыве на адзіноце старэнькі, сівы як голуб дзядуля. Дык ён бачыў смерць — Чырвоныя боты, ды нават вальчыў з ёю. Якраз * Чучкі — суставы пальцаў рукі. на Усіх Святых, пад поўнач, нешта не спалася дзеду. Зажыўшы табакі, сядзеў ён на печы ды пералічваў грошы, дастаўшы іх з кадаўбцом з падпечы. Аж раптам чуе — захісталася хата і ціха ўздымаецца ўверх. Глянуў — аж гэта смерць падняла хату знадворку, трымае аберуч, як скрынку, і чырвоныя боты на прызбе відаць. Дзед перахрысціўся, дастаў з покуці грамнічную свечку і, трымаючы яе, як non крыжа, каля грудзей, тройчы прамовіў: «Адступіся, шайтану — бо я габе ў лоб запалю!» Далей сплюнуў убок праз плячук, і — нічагутка не стала. Гэты ж самы магілянскі дзед расказваў, чаму цяпер колас у збожжы такі маленькі. Даўней колас вырастаў ад камля да верху. Тагды людзі не працавалі так цяжка і мала збыткоўна, бо хоць мала пасееш, многа нажнеш. Але грэшныя людзі, праз цяжкі ўчынак нягоднай, скупой на ялмужну* кабеціны, угнявілі бязмежную ласку літасцівага Бога. Тая кабеціна цяжка абразіла Бога, завітаўшага да хаты к ёй у постаці жаброўнага дзеда. Толькі вялікая літасць да катоў і сабак устрымала гнеў Боскі. Бог, выйшаўшы з хаты кабеціны ў поле, узышоў на мяжу, узяў каліву жыта і хацеў сашмаргнуць яго колас з верху да нізу, але падскочылі каты і сабакі, сталі выць, скавытаць і прасіць, лізалі рукі і ногі Богу, і тым упрасілі Яго аставіць хоць шчопцю на іх горкую долю. Шкада стала бязмоўных стварэнняў, злітаваўся Пан Бог і пакінуў на пражыццё ім столькі, сколькі трымаў коласу ў жмені... У Ярэмічах жыве ярэміцкі Пабіян. Чалавек гэты, казаў Гаронім, слынны тым, што вялізны, як слуп, і, не пры вас кажучы, злодзей. Але крадзе ён толькі муку ў суседзяў і то змерна — гарчык, не болей. А як пападзецца на кражы, калі зловяць яго ў засеку ці ў жорнах, дык ён не ўцякае, не зарэдзе і не клянецца, як іншы, што красці не будзе, а напрамілы Бог просіць, каб пасадзілі ў вастрог. «Бо ўсё ж роўна, ягамосці, заўтра зноў пайду красці»,— адказвае ён ды спакойна ідзе на суд, гдзе трымае сябе як вар’ят. Нікога не слухае, а толькі круціць галавою і мармыча: «А ці я гэта не казаў?» А вот за Бакштамі жывуць літвіны. Іх мова інакшая і па-нашаму ніводзін гаварыць не ўмее. Бывала, плывеш з плытам, дык яны пазбіраюцца на бераг і давай дражніцца: «Паўлюк!» А мы ім: «Клэўсь, а ці цэлы яйца ў сучкі?!» Часам як раз’юшымся, дык пачынаем крычаць на іх усе * Ялмужна — міласціна. разам, як за гусямі на каршуна: «Клаўсе, твае дзеці не ўсе, палавіну ва ўсе,— а ты — га!» Шмат чаго ведае Гаронім — усяго не перакажаш. Бывала, збяруцца людзі пад свята якое ці ў нядзельку ўвечар да Бірулі «на сэсію» — агню не запальваюць, сядзяць папацёмку, кураць, жартуюць і вядуць гаворку аж да трэціх пеўняў. Чаго толькі тут не пачуеш: і пра даўнейшых каралёў, і пра забраны наш край, і падзямельныя лёхі, пра смерць, пра страхі і пра жыдоўскага гамана. Бывала, наслухаешся, набярэш сабе ў голаў, дык потым да дому ісці боязна. Ідзеш, а сам дрыжыш, як асіна. Так і здаецца табе, што выскачыць страх з цёмных з судачкаў альбо смяртвец цябе строне. I перахрысціцца не трапіш. Заракаешся нават, што болей не пойдзеш і слухаць не будзеш — няхай ім пусты свет з гэстымі страхамі — але марна. Надыдзе вечар святочны — і цябе зноў, як магнусам, цягне. I страх не страшны, і смертвяцоў не баішся. Такая цікавасць возьме, што на месцы не ўседзіш. He падабаў толькі Гаронім аднаго. He любіў ён, калі хто пачынаў шкіліць і дзеля кпінаў пытаўся пра адно здарэнне, што трапілася з ім аднакраць у Вільні. Глянуўшы зверам на запытаўцу, ён варушыўся, соп носам, мацней смактаў люльку і трымаў сябе так, як бы ні да чаго была мова альбо недачуваў крышку на вуха. Ліха тое надарылася з ім яшчэ змоладу, з першых лет яго плытніцтва. Хто з нас не чуў пра Вострую Браму? Або хто не слухаў у дзяцінстве, пабожна сцішыўшыся і пільна гледзячы ў рот апавядаўцу, цудоўных здарэнняў пра Вастрабрамскую Божую Матку? Шмат чаго чуў і Гаронім, наслухаўся й ён ад вясковых кабет і падарожных. Трапіўшы, варочаючыся з плытоў, першы раз у сваём жыцці да Вільні, ён так утарапіўся на ўсё чыста ў месце, што забыўся і шапкі скінуць, падышоўшы да Вострае Брамы. Свет не без добрых людзей — знайшлася і ў Вільні добрая душа, што не палянавалася напамятаць Гароніму, агрэўшы яго кулаком па патыліцы. Шапка звалілася, а кругом зарагаталі. Гаронім зморшчыўся ад болю, стаяў, моргаў вачыма і не ведаў, што яму рабіць — ці плакаць, ці смяяцца. А далей, зірнуў на абразніка ды, неўспадзёўкі нікому, боўтнуў праз слёзы: — Дзянькую васпану, што напамяталі!.. Як плытнік дасціпны, старанны і працавіты, Гаронім не раз хадзіў на віціны*, а з віцінамі — у Прусы. Вось недзе * Віціна — пласкадоннае судна на Нёмне і Прыпяці. ў Прусах і трапіў ён купіць сваю люльку. 3 чаго яна зроблена — чорт яе ведае. Кульгавы Баўтрук — на што ўжо знаўца і майстар вялікі,— а і той не пазнаў. Пакруціў яе ў пальцах, памацаў, паскроб на невашта каля вечка кіпцям ды нават нюхнуў разоў колькі, а нарэшце палажыў асцярожна на стол, зірнуў на яе скрыва, як певень у люстру, развёў рукі ды сказаў: — Чартэ ж яе, братке мае, ведае, з якой яна трасцы зроблена!.. На звычайнае вока — гэта люлька як люлька. Хто нічога не чуў і не ведае, дык нават і ўвагі не зверне, не то што каб скеміў, што ў гэтай звычайнай на простае вока крывульцы якісь там сакрэт захован. Цікавая толькі ў ёй бародка з двух пыпцікаў знізу, штукарскі вырабленых накшталт барады ў казла, бо калі трымаць люльку ў жмені цыбуком уніз, дык яна выглядае так, як смоўж з тулаба, каторы сопалаху хаваецца ў тулаб, а калі пахукаеш ды шчыра папросіш, дык ён заварушыцца і рожкі пакажа. Ну, а больш — нічагутка. Ласне цыбук? Цыбук яна мае даўжэрны, сплецены з рэменя, накшталт бізуна, з касцяным белым пупішкам на канцы. Дык, мабыць, не, не ў цыбуку тут справа. У мяне ў самога гэтакі самы цыбук, а не даў жа ён мне ні шчасця, ні долі, ні Латаковай Антолі... IV Гады ў рады робяць у нас паляванне. Тагды прыязджае князь, а тропам за князем — цэлая хеўра паноў і падпанкаў. Іншы патрэбен тут, як сабаку пятая нага, але прэцца блізкі свет без жаднай, здаецца, рахубы, як нашы жанкі на вяселле. I маладога яны, пэўна, ведаюць, як аблупленага, з маладою добра знаёмы, бо не раз сварыліся ля студні; і ніхто іх не кліча і не дае абяцанак, а тым часам ідуць, ціснуцца, лезуць. Музыкаў паслухаць, а тым часам — чым чорт не жартуе — пастаіш, пацікуеш, дык і чарку гарэлкі вып’еш і пірага пакаштуеш, калі пашанцуе. А хіба не цікава потым забегчы к суседу ды ўсім расказаць, што малады не туды сеў і не гэтак трымаўся; што сват няўдала прымаўляў і нязграбна караваем абсылаў; што хараства ў маладой ані на шчопцю, як за тры грошы люлька, а прыданкі жлукцяць гарэлку, як ваду. Цікава. Вот і засцянковая шляхта, бывала, прычвалае за дзён колькі наўперад. Князь бадай што з замку не варушыўся, а яны даўно ўжо шпацыруюнь па вуліцах, як кажаны ў ціхі вечар. Нешта гавораць, верадуюць, спрачаюцца і заганяюць перапуджаных сабак у падваротні... На параду князь супыняўся на грудку каля крыжа альбо каля карчмы на дзядзінцы. Народу збярэцца, як на кірмаш ці на пажэжу. Выходзяць старыя і малыя, хлопцы і дзяўчаты, дзяды і кабеты. Усім цікава, кожнаму хочацца паглядзець. Гэта рэдкае, незвычайнае з’яўленне ў жыцці вёскі, і трэба акамянець на той момант, каб не выйсці глянуць як на князя, так і на яго коней.