КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Летась на Ушэсце заснуў ён у царкве ды, мабыць, сасніў, што сом той ці мянтуз выслізнуў з торбы, бо нарабіў ляманту на ўсю царкву. — А браткі ж вы мае, уцёк!.. Вялізны, як плашка! Часам ён сам, здароў, бачыць, што не час яму кошкацца з рыбай, што ў доме няўпраўка, збожжайка плача, жонка сярдуе, крычыць, верадуе, і здаецца, няхай бы яе пярун * Старэйшы плытагон. спаліў з гэстаю рыбай, дык, бачыш, стрымацца не можа. А вырвецца з дому — з гарматы не спыніш... Вось заходзіць сонца. Аздобна і пекна ў паветры, як на Вялікдзень у хаце. Крэўчык, як са сну, бомкае ў царкву... Абвязаўшы хусткамі твар ад загару, мятуць каля хатаў дзяўчаты. Мыюць у гасподах, прыбіраюць знадворку. Пасыпаюць жоўтым пясочкам двары свае, прызбы, надворныя сцежкі ды весела гудуць, жартуюць, смяюцца... А дзеці ў коні гуляюць. Уссеўшы на палкі або пабраўшы, як цуглі, аборкі ў зубы, гайсаюць па вуліцах то ўзад, то ўперад, покі не зморацца або не паб’юцца... Варачаюцца з поля, з работы... Рыпаюць дзверы, скрыгаюць студні, рыпяць, як рагочуць, вароты. Вёска гудзе і шамоча, як вулей увечар... Патаміліся людзі — ходзяць паціху, гавораць спавагу. Прыветны і рады, што заўтрайка свята і вольна часіна. ! кожын ахвотна і рупна прыгладжвае конус тыднёвае працы... Яўхім жа — тым часам імчыцца на рыбу. I, мусіць, не рыба цікавіць Яўхіма, і не карысць ім кіруе, як не карысцю й жадобай кіруецца той паляўнічы, што страляе качак на рынку, ідучы дамоў з палявання. Яму проста прыемна паплюхацца ў тоні, люба пабрадзіць па цёплай вадзіцы, пабэрсаць нагамі лапух з расою ды, спрытна падняўшы тапчан над вадою, борздзенька глянуць: ёсць там што-кольвек ці гола, як бубен? I кожны вечар, пад свята, Яўхім клянецца і божыцца жонцы, што гэта — апошні ўжо раз, і калі на гэты раз нічога не зловіць, дык няхай яму рукі адсохнуць, калі дакранецца хоць пальцам да сеткі. А надыдзе нядзелька ці свята якое, выпадзе вечар харошы — тапчан зноў на плячы, і Яўхім зноў чэша на рыбу... Каб лацвей было брадзіць ды ямчэй варочаць нагамі ў вадзе, дык ён заміж портак ускладае жаночую спадніцу, а на сябе, дзеля агульнай спрытнасці, жончын мантон без рукавоў. Рудая ад брыдкай вады спадніца вісіць на ім, як на кіі; мантон падраны: латка на латцы; з-пад мантона высмыкае падол паласатай, кшталтам жыдоўскага багамолля, сарочкі. На галаве аблавухая шапка з вушыма; спераду, на шыі, шэйдаецца каравая торба з-пад рыбы, ззаду, дзеля асцярожнасці на вадзе, чырвоны кісет з тутуном. Вушы ў шапцы целяпаюцца на хаду, як у надворнай свінні на бягу. У гэтым убранні — Яўхім копана тое страшыдла, што ставяць бабы ў агародах на страх усяму варавітаму птаству. Трымаючы адной рукой тапчан на плячы, а другой — люльку ў зубах або апусціўшы другую звольна матацца ў тахту, ён так шпарка сцігае і моцна ступае, што здаецца, да бонкі рвецца або рыхтуецца скокнуць праз плот ці на муру. Вось татулька часам згледзіць яго, як ён прэцца па вуліцы, мэрам той бусел па лузе, дык аж плюне. Потым адвернецца, страсяне галавою ды скажа: — Мм-ы! Божа, твая воля, колькі таго глупства на свеце! Вунь — зноў, абібок, пацыбаў плюхацца ў Нёмне. ГАРОНІМ-ЛЯСН!К I Ёсць і паны, што шануюць пасты, на ўсіх грэх людзям наракаці. У Энскім замку, напрыклад, дык, мабыць, і ў пятніцу посцяць, бо штодня, у чацвер, ловіцца рыба да панскага стала. Татулька наш, як скарбовы рыбак і кіраўнічы ў рыбацтве, пачынае збірацца на рыбу яшчэ з панядзелка. Каб потым не кошкацца ды не тачыць, як той кажа, гарачкі па часе, дык ён загадзя ўжо спраўляе начынне, аглядае ўсе тоні ды склікае патрэбных людзей. А ў чацвер, яшчэ шэраю гадзінай, прыходзіць да нас Гаронім — ляснік, назірач у скарбовым рыбацтве. Ахрышчан Гаронім іначай, а гэтак завецца ўмоўна, з ласкі першага папа ў нашай парахвіі і вось з якога прыпадку. Ужо адным з’яўленнем на свет нарабіў ён клопату ў хаце. Дый радзіўся ён неяк саўсім неўспадзеўкі. Прынамсі, нябожчык бацька яго, дык, мабыць, саўсім не чакаў, ці Бог яго ведае, бо так здзівіўся, мэрам хто свіснуў яго знячэўку кулаком па патыліцы. Пачуўшы крык дзіцяці, ён увесь сцепануўся, кіўнуў барадою, як бы валаючы кагось да сябе ў сведкі, пасміхнуўся ды сказаў: — Ага, чалеснікі абваліліся... Каб доўга не вэдзгацца ды не траціцца дарма, дык бацька назаўтра ранютка ўстаў, нагатаваў сяго-таго для пачастунку, паклікаў зараз кума з кумою, сунуў ім у рукі пляшку гарэлкі, лусту хлеба з соллю ды выправадзіў борздзенька хрысціць да папа ў плебанію. Аб імю й забыліся. Вось non і пытае: «Якое ж бажаеце даць імя дзіцяці?» А далей разгарнуў святцы, пашмараваў пальцам па друку дый кажа: «На сягодня, значыцца, Нікіфара, патрыярха канстантынопальскага. Дык мо Нікіфар хай будзе імя яму?» — запытаў ён, пазірнуўшы на куму праз чорныя акуляры. Кума была, як той кажа: «цераз плот, у агарод — нарву сабе мяткі; а хто хоча мяне ўзяць — запытайся ў маткі». Імя ёй спадабалася — яна аж пасміхнулася з радасці — так яно далікатна і хораша зычэла з вуснаў свяшчэнніка. I загадзя ўжо цешылася думкай, што вот, моў, прыйдзе дадому, зложыць хорашынька губкі ды на запытанне родных тоненька, па-панску адкажа: Н і к і п а р. Тут яна крыху папярхнулася, але не звярнула ўвагі. А на вуліцы, па дарозе да хаты, колер грэцкага імя стаў прэнтка ліняць і аблазіць, і на запытанне стрэчных — як дражняць хрышчонага? — кума ўжо сарамліва хавала вочы ды паціху адказвала: Мікіпар. Дома ж дарэшты зблыталася і стала, як слуп, сярод хаты. «Вотаж, небажаткі... Ва імя Ойца й Сына!.. Саўсім забыла...» — чуць не плакала яна, збянтэжаная, ды церабіла, нешта мармычучы, хвартушок у руках. Забыць жа яна не забыла, але слабая галоўка яе так перакруціла незнаёмае грэцкае імя, што язык не варочаўся вымавіць. Яго вымавіў кум. Ён дзесь затрымаўся на вуліцы і скрыпнуў дзвярыма ў той момант, як кума, стоячы на месцы, чырвоная ад бяды і сораму, напружала апошнія сілы, каб як выцягнуць з памяці гэтае запанслівае панскае імя «Нічыпар»,— гукнуў кум. «Ну, вот то дальбог жа, Лючыпар,— спытайце хоць папа...» На хрысцінах усе войкнулі і замітусіліся. Кабеты ўспляснулі рукамі ды захрысціліся. Нябожчык Сцёпка Банюта падняў голаў, мэкнуў ды нешта хацеў сказаць, але нічагутка не сказаў, а толькі вышмаргнуў капшук з-пад паясніцы ды стаў набіваць люльку, увесь трасучыся. Матка ўсхапілася, зірнула людзям у вочы, уся затраслася, як ліст, збялела, енкнула ды схілілася зноў на пасцель, абамлеўшы. Усчухаўся гоман, крык, прычытання... Тым часам бацька, схапіўшы кума з кумою, рынуўся з імі да папа. — Змяні імя, пан ойча! — завалаў ён, упаўшы на калені.— Змілуйся над намі! Лючыпар па-нашаму — чорт, самы большы д’ябал у пекле... Поп — хвала яму — не стаў перавучваць, мабыць, скеміў, чым справа запахла, ды адказаў гэтак: — У паперах — нельга пераправіць. Там няхай яно стаіць, як стаяла, а вы — клічце яго Г а р о н і м. Яшчэ й досі людзі не адважваюцца кпіць з гэтага, а з трывожным пачуццем містычнага жаху апавядаюць таемна, на вуха, пра гэта здарэнне. А тагды быў час неспакойны — вярнулі людзей на праваслаўе. Татулька расказваў, што сам ён у той час, яшчэ маладым хлопцам, ехаў раніцай з поля — папары зябліў каля ельніку, як яго запынілі на грудку каля крыжа ды павалалі да папа. Увесь грудок быў усыпаны народам. Там пасярэдзіне стаялі сталы пад белымі абрусамі, а каля сталоў два папы ў рызах. Абапал — народ на каленях, а навокала — казакі вярхом на канях, з пікамі ў руках і стрэльбамі за плячыма. Мужчыны маўчалі, кабеты хрысціліся, гаварылі пацеры ды паціху плакалі, бо за лямант і прычытанне казакі хвасталі нагайкамі. Тым часам дзеці, трымаючы ў зубох дудкі з разбітых касцельных арганаў, бегалі па вуліцы ды гралі. Труна са святым Пабіянам стаяла тут жа на грудку на зямлі. Некія паны з блішчастымі гузікамі, з цэшкамі на шапках, падыходзілі да труны, нешта мацалі, шапталіся ды рагаталі. Ксяндза — дык таго арыштавалі, пасадзілі ў буду ды павезлі да Мінску ў вастрог, як казалі. «Такога страхоцця,— дадаваў татулька,— не было яшчэ на свеце». Народ перапалохаўся. Старыя жанкі прыгатавалі смяртэльныя сарочкі, паабвязвалі голавы белымі хусткамі ды з жахам чакалі антыхрыста. Казалі, што прыедзе ён адзін на самакаце, без коняў, і будзе мець постаць афіцэра ў сіняй шынелі, з чырвонаю, як жар, барадою і з цвікам на лбе. Усім, хто пакарыцца яму, дык ён загадае пацалаваць сабе руку і, каб аддзяліць верных ад няверных, уваб’е кожнаму ў лоб па цвіку. А тым часам людзей вярнулі на праваслаў’е. Дзеля гэтага падводзілі да папа чалавек па дзесяць, ставілі на каленкі ды, загадаўшы падняць па два пальцы ўверх, спавядалі. Назаўтра зганялі прычашчацца. Татульку дык адзін non пахваліў нават за тое, што ён завецца Юрка. «Те там,— казаў ён,— всё — Прянцнсь, Габрусь да Карусь, а у тебя пмя хорошее — нсконм русское н ... православное». II Леснікуе Гаронім даўно. Доўгія вусы яго ўжо пасівелі і звіслі наніз, як у Тараса Бульбы на малюнку. Тым часам не звык ён да службы і не зжыўся з ёю. Здаецца яму, што дачэсна ён леснікуе і не моцна сядзіць на гэтай пасадзе. Бог яго ведае чаму — сэрца яго з некай містычнай упартасцю, пад час найбольшай цішы і пакою, пачынае дрыжаць і баяцца, што раптам расчыніцца хата, панойдуць людзі — закрычаць, загалдзяць, як жыды ў сваёй школе, і зляціць ён з пасады, як голая галка з гнязда. A то з’явіцца нехта страшэнны, выскаліць зубы ды, пасміхнуўшыся, скажа: — Як се маш, ягамосць! А ці не час табе лахі пад пахі — га? Ці не пара, кажу, выбірацца адгэтуль?... Звычайна чалавек разважны й разумны, ён трапіць даладнасць і тарахціць, як папсаваная машына, калі дзела таркнецца леснікоўства ці яго абавязкаў. І,прыйшоўшы да нас, ён першым дзелам пытае: «Куды сёдня — на вазёрыны ці ў Нёман?» А ўжо потым дае «пахвалёны», вітаецца ды з упрашаннем садзіцца на лаве. Распытаўшыся пра штоколечы, падсоваецца бліжэй да лучніка (свяцільні), паправіць агонь, паложыць корч, асцярожна дастане ды памаленьку пачынае набіваць сабе люльку. Яго люлька, не ў жарты, варта ўвагі. Цікавыя рэчы, як і добрыя людзі, заслугуюць пашаны. He ўвалгаўся нехта, давёўшы, што не людзі, а звычайныя рэчы пануюць на свеце, а чалавек у іх — найміт. Але брэша той, хто кажа, быццам кожны з нас сам свае долі каваль. Недавумства і жарты,— сказаў бы Гаронім. Хутчэй ты, мабыць, выкуеш сабе трасцу, не шчасце, калі не атрымаеш у спадчыну малатка і кавадла. Але як бы там не было, а для нас даволі і таго, што кожная рэч мае ўласную вагу. У гэтым Гаронім пераканаўся даўно, і сваёй люльцы наровіць, як маці дзіцяці. Курачы, напрыклад, ён трымае яе не за цыбук, як зручней і звычайна трымаюць добрыя людзі, а знізу за пыпцік, пад кадобчык ладонню. Трымаючы за цыбук, не заўсёды, бачыш, усцеражэшся — люлька прыпадкам можа зваліцца ды — крый Божа — разбіцца, а з гэтае люлькі, калі хочаце ведаць, курыў сам яснавяльможны пан князь. Гэта люлька ў свой час прывяла Гароніма на новы шлях жыцця, і, дзякуючы ёй, ён знайшоў сабе іншую долю ды выйшаў у людзі...