КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Паваланы агульным натхненнем цікавасці, выйшаў і Гаронім, зафайкаваўшы сваю прускую люльку. Набраўшыся хванабэрыі, ён прапхнуўся з натоўпу наперад ды стаў на самым зэсі, на ваччу ў князя. Князь яго не надта зацікавіў. Вандруючы па плытох, ён бачыў свет і наглядзеўся на ўсялякіх людзей па вялікіх гарадох, а затым, зірнуўшы на князя, ён хутка забыўся аб ём. Усю ўвагу звярнуў ён на князевых коней. Вот дзе коні дык коні! Белыя, тлустыя, а зграбныя, як лялькі. Запрэжаны цугам, адна за аднэй, як жаўнеры. Пры кожным — конюх, кожны даладне і пекна прыбраны. Убранне абчэплена срэбнымі звонікамі, па канцох — кутасы, усе рамення аздоблены блішчастымі залатымі і срэбнымі брыжамі. Зварухнуцца — дык усё звініць, зіхаціць і мігціцца! Гаронім аж цмокнуў ад хараства і пацехі. На хартоў ён і глядзець не хацеў. Харты што — псіна і болей нічога. А вот коні — га! Гэтакіх коней на свеце не знойдзеш. Бадай кожны рублёў дваста, а то й трыста KamTye... Хоць Гаронім уласнай гаспадаркі ніколі не меў і зроду каня не трымаў, але ж яго вельмі цікавіла думка — здольны гэтыя коні да працы ці не здольны? Памеркаваўшы крыху, разважыў, што не, не здольны. «Дзе ў чорта! — думаў Гаронім, скрывіўшыся ад знявагі, як кіслага яблыка з’еўшы, і падняўшы губы к носу.— Дарма што гладкія, а на моц — як націна. Дрыгунцы, як і самі паны: як што трошкі — спацее, самлее і язык з рота высуне... Стаяць толькі пры жолабе ды хрумсцяць авёс з канюшынай...» Гаронім выняў люльку з губы, плюнуў, потым выбіў попел аб кіпець ды стаў набіваць свежага тутуню. Ён, мусі, крыху патрывожыўся, бо, закурыўшы зноў люльку, зачадзіў, як з каміны. — Нябось,— разважаў ён далей,— злезла б з вас сала, каб запрог у саху або з’ездзіць у лес па калодкі. О-го-го, яшчэ б як! A то — бач, бач... воўчая рэзь, не ўстоіць! Так і рымсціць, так і рымсціць, падла, мэрам хто яго жыгалам пад хвост тыча...» Немаведама, чым бы скончыў Гаронім свае думкі, каб яго не перабілі. Ён так разышоўся, што гатоў быў крыкнуць на сярэдняга каня, каторы абпеніў келзы, дрыгаў нагамі, матаў галавою і захадзіўся ўвесь, як на спружынах. Але мусіў стрымацца, бо народ нешта замітусіўся і сціхнуў... Падлоўчы хацеў штось сказаць. Стаўшы на дыбачкі, ён распасцёр рукі, як крылля, выпяўся, быццам мяркуючы падняцца ў паветра, задраў бараду ды завалаў: — He гаманеця-я! Супакойся, грамада! Глянуў Гаронім, і — ці цябе чэрці! — сядзіць князь у брычцы, перагнуўся, аж пяро звісла ў шапцы, утарапіўся на яго і да сябе пальцам валае. «Ці не здань гэта? — падумаў Гаронім і замаргаў вачыма.— Дык не, бок,— вось і людзі пад бокі штурхаюць...» Выняў ён люльку з зубоў, плюнуў пад ногі і толькі стаў класці люльку ў кішэню, як князь голасна кажа: — Падыдзі сюды, чалавеча!.. Пакажы мне, што за рэч ты хаваеш у кішэню? — Люльку, пане ксенжа! — сіпата, з пераляку адказаў князю Гаронім. — Бачу, што люльку. Вот жа ты пакажы мне яе... Гаронім адкашляўся, затуліўшы рот жменяю, паўкнуў сліну ды падаў князю люльку. Князь разглядае ды далей пытае: — Дзе ж ты яе дастаў? — У Прусах купіў, пане ксенжа. —У Прусах? Чаго ж ты там быў, у Прусах? — На віціны хадзіў, яснавяльможны пане ксенжа,— крыху пасмялеўшы, адказаў Гаронім. — На віціны хадзіў? А-га, сядай тут! — сказаў князь ды палопаў каля сябе рукою па сядзенню. Перш чым зварухнуцца з месца, Гаронім азірнуўся — ці не выскаляюцца людзі, хай ты згары саўсім разам! Але ніхто не смяяўся, усе з цікам глядзелі, што яно далей будзе. Кульгавы Баўтрук штурхнуў Сцёпку Рагозу і шапярнуў: «Камедыя, брат!» Як не сваімі нагамі, падышоў Гаронім да брычкі і сам не памятае, як узлез на воз ды сеў поплеч з князем. Звыклі казаць, што ад страху ўваччу туманее, а вось Гаронім, дык праз свет свету не бачыў. Кружыўся ўваччу яго нейкі жоўты, іскрысты туман, і не чуў ён нічога, і не бачыў нікога. Толькі калі-нікалі, як праз сіта, бачнелася пёрка ў князевай шапцы, ды, як з-пад зямлі, адчувалася ў вусе тое ці іншае слова. He памятае Гаронім, пра вошта пытаўся князь у яго і якія адказы даваў ён князю. Запамятаў ён адно — што сеў на брычку батраком, а стаў на зямлю лесніком. Потым смяяліся людзі, што князь — праўда ці не — курыў яго люльку, але сам Гаронім — не трэба лгаць — нічога не бачыў. У маскалёх Гаронім не служыў, стрэльбы ніколі ў руках не трымаў, а затым, як чалавека не з нашае вёскі, яго прызначылі на пасаду да нас, дзе ляснога абходу няма, а значыцца, умець страляць не конча й патрэбна. Двойчы на тыдзень, у вывозныя дні, ён павінен быў сядзець дома на ганку ды пільнаваць, каб дровы вазілі вэдлуг меркі, па цэтліку; шточацверга назіраў за рыбацтвам, а рэшту часу — гасаў з наказамі. 3 таго часу — штотыдня, у чацвер, шэраю раніцай, ходзіць ён к нам да татулькі. Накурыўшыся, ён асцярожна выцярушвае попел з люлькі ды, матнуўшы на вакно галавою, звяртаецца да татулькі: — Світае. Ці не пара нам, пан Юрка, збірацца? — Дык няма чаго длякацца,— адказвае татулька,— раней — заўсёды лепей... Тым часам на двор надыходзіць народ. Заходзяць і ў хату, але рэдка, хіба зімою ў мароз або за справункам. 3 хаты чуваць, як на дварэ гамоняць, грукаюць, стукаюць, запрагаюць каня, шарахцяць прысамі, валтузяцца з невадам... — He тузай, каб ты спрогся! He тузай, кажу — парвеш,— крычыць якісь дзядзька. — Па-апраў казе хвост,— адказвае другі.— Вот ты вымі лепш люльку з губы ды патрымай каня... He стаіць, ваўкачэчына... тпрр... — Ачэрпай вады — напаіць трэба,— нехта раіць збоку. — Тпрр!.. I без папа ведаю, што ў нядзелю свята. Тпрр, каб на цябе Пранцэля не глядзела! Тпрр, калёсы перавернеш!.. А малы Хвэлькаў Плён, што тайком ад бацькоў уцякае на рыбу, скача на месцы, узбударажаны суматохай, ды спявае: Шабаш рыду паганяе, Рыда задам падкідае. Стой, стой, мая міла, Каб калёсаў не пабіла! — Ёсць! — канстатуе нехта, што воз такі перавярнуўся. Выходзіць татулька з Гаронімам, нешта гавораць, штось папраўляюць ды паганяюць каня. Суматоха знікае, на дварэ заціхае. Паўстае ціша ў хаце, мэрам дзе ў склепе ці ўночы ў лесе — аж увушшу звініць. Робіцца сумна, нядобра, маркотна. Здаецца, застаўся ты адзін-адзінюткі на свеце і не пачуеш болей ніколі ні смеху, ні жартаў, нічога. Гэтак бывае ў гасподзе, як параз’язджаюцца госці. Вясёлыя жарты і смех разлятаюцца і нікнуць; зыкі музыкаў мяшаюцца з песнямі і гоманам, падымаюцца ўверх і там заціхаюць і моўкнуць, як згукі вячорнага звону ў паветры. Застаюцца ў хаце ціша і смутак — кружацца, уюцца, вагаюцца, б’юцца, як тая вада ў вазерыне ад павеву сціхнуўшай буры... А на душы — сумна, маркотна, нядобра... V 3 рыбы прыходзіць татулька позна, увесь мокры, галодны, але пры добрым гумары, заўсёды ласкавы і вясёлы. Матка дык тая тлумачыць гэта тым, што «рыбакі маюць брыдкі звычай хадзіць на досвітку к Хайцы». Балазе, моў, карчма блізка, як наўмысля на беразе, пры самай дарозе. А карчма ў такім месцы, як гарох пры дарозе ці тая павабна дзяўчына: хто ні йдзе, той і ўшчыкне. Дапраўды ж карчма тут не вінна. Трэба сказаць, што не кожны рыбак трымаўся гэтакай звычкі, як пасведчае матка. Тут быў варунак іншага гатунку, ад рыбакоў цалкам незалежны. Рэч у тым, што за рыбацтва, апарт цэтліка на воз тонкага, у цаль*, сухастою, увечар «задарма даваўся кілішак гарэлкі». Дык і не дзіва, што галодны і мокры, як квач, рыбак першым дзелам вандруе да карчмы... Бачу, як ты пасміхнуўся, ласкавы чытачу, бо цешышся іншым, шляхетнейшым паглядам на жыццё. Але ж я — спрачацца не буду. «Маўчанне — гэта золата!» — сказаў колісь адзін дэпутат, трапіўшы з Думы дамоў, а не за краты. Любіў і я, у шчаслівую пару дзяцінства, папрастарэкаваць і паспрачацца, любіў, ды зарокся. Няхай ім пусты свет, з гэтымі споркамі!.. Вось як цяпер памятаю... Лагодзіцца матка кудысь на * Дзюйм. радзіны. Пячэ наліснікі. Чапяла — аж мігціцца ў руках то ўсоваючы, то вымаючы скавароды на прыпек. Згарнуўшы наліснік у чатыры столкі, яна спрытна мачала яго ў масла, пасыпала цукрам на ўсе бакі ды клала кастром на талерку. Сквірчыць каўбаса ў печы, пякуцца скваркі, смажыцца верашчака. Пах — non бы сказаў: благораствореніе воздухов! А я тым часам сяджу каля печы на кукішках ды сліну глытаю. Матцы і не ў галаве. Яна ўвіхаецца і глядзіць на мяне, як на кусок кругляка або на палена якое. «Хоць бы ў нас хто барджэй абрадзініўся!» — думаю сабе, каўтаючы сліну, бо цякла яна, як з крыніцы, аж сківіцы нылі. Я варушыўся, кашляў, нават засвістаў бы, каб можна было свістаць у хаце, але нічога не памагала — завінаючыся каля печы, матка не звяртала ўвагі. Сядзеў я, сядзеў, а далей уздыхнуў на ўсе грудзі ды, не спускаючы вока з жоўтых, пахучых наліснікаў, чуць не плачучы, кажу: — Я надта пшоннае люблю! — А мой каток,— пасміхнулася матка,— а мне й неўпамкі! Ды дала мне маленькі, згорнуты, як сурвэтка, наліснік. Я не з’еў, а праглынуў яго цалкам. Смак — аж язык усярэдзіну цягне! А матка й кажа: — Падзякуй жа, сынку, Богу! — Як-то? — агрызнуўся я.— За гэтакі малюсенькі блінчык ды дзякаваць Богу?! — А ты думаў як? — утарапілася матка.— Трэба, каток, a то Бог руку скарае. — Няхай сабе карае, калі Яму хочацца, а я назадор, усё ж роўна дзякаваць не буду... I пачаў, і пачаў — матка аж рот разявіла. — Божухна мілы! — успляснула яна рукамі.— Што ты кажаш, што ты, дзіцятка, кажаш!.. А далей, расперазала паскі і — пачала даводзіць, што і за маленькі блінчык трэба дзякаваць Богу... Стоячы потым на каленях прад абразамі, глянуў я знянацку ўгору, ды аж затросся ўвесь сопалаху: абразы нахмурылі вочы і так узіраліся на мяне, як першы раз бачылі. Злажыўшы рукі, я ўжо пакорліва і з жахам пераказваў за маткаю: — Ацю Богу міламу!.. 3 таго часу прыкусіў я свой язык і закаяўся людзям напоперак ставіць. I цяпер ніколі не спрачаюся, а толькі слухаю, маўчу ды думаю: — Каб не той наліснік, не сядзеў бы я моўчкі... А наша матка гэтак жа сама не любіць карчом і кажа, ніто карчма — гэта палац шайтана. «Бо як радзілася,— сведчыць яна,— дык ніколі не бачыла ў карчме крыжа». Ужо на моцы аднае свае кабечае натуры, яна цярпець не можа гарэлкі і пад вечар, як заходзяць дзяды па кутках, стрымацца не можа, каб не выскачыць глянуць на вуліцу, ці не пакажацца бацька з-пад карчмы. На яе думку — у карчме, як у каханкі — смолныя лаўкі. Hi Хаім дык Хайка — хто-небудзь, напэўна, запросіць да столу. I мігціцца ёй Хаім з цікавай размовай, і стаіць уваччу ўдыглівая Хайка з ліслівай усмешкай. Патрывожаныя думкі яскрава рысуюць малюнак, як абступаюць яны татульку і, пабраўшыся абое за рукі, кружацца, скачуць і ўпрашаюць прысесці за стол хоць на хвілінку. На добры лад, дык яна й сама ведае, што дарэмна турбуецца — татулька і сам там не бавіўся, але сэрца... з сэрцам нічога не ўдзееш. Заўсёды яно непакоіцца, мэрам штось прачувае. Досць раз хоць зняверыцца ў чалавеку, каб потым трудна было і на пэўны выпадак даць яму веры... А гэта было — даўно, з першых лет іх малжонства, але было. Бяднота ўпачатку даводзіла татульку і да прыкрых учынкаў...