КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Цяпер гаспадарка ў нас, як дунай, а даўней, расказваюць людзі, дык не было за што рук зацяць. Бывала, прыйдзе на досвітку нябожчык дзед наш па матцы, гляне навокала, схісяне галавою ды з некім дакорлівым жалем безнадзейна прамовіць, пазіраючы татульку ў вочы: — Ягомасць, ягомасць!.. А зірнуўшы на нас, сваіх унукаў маленькіх — абмурзаных, босых, у падраных кашульках — сярдзіта пытаўся: — А гэта што?! Цацкацца з імі? У людзі аддай... Карміць будуць, капейку заробяць... Абыходзілася сэрца ў татулькі ад цесцевых слоў. Пачуваючы ў грудзях пякельны агонь і пакуту, аднакраць устаў ён, падышоў да цесця і, не можучы глянуць ад жалю ў вочы, ціха сказаў: — Тата!.. He крой сэрца майго... Вось клікну жонку сюды, ляжам абое вось гэта на хаце, і няхай яны кроў нашу з голаду ссуць, а служыць не аддам... не аддам! I не стрымаўся, нябога, сеў каля стала ды горка заплакаў... Мой тату, мой голубе сівы! Хоць у сне пакажыся ты мне, завітай да мяне на чужыну. Раскажы, як ты маешся там, як на старасць турбуешся, дбаеш; як кахаеш гасподу сваю, яе з думак і ўноч не спускаеш? Расскажы, як матулька жыве, як, старэнькая, жыва-здарова; як свой рэй у гасподзе вядзе, увіхацца і дбаці якова? I цяпер усё плача па мне, з гора сохне і ные, нябога,— палівае зямельку слязьмі, упрашаючы Госпада Бога? I цяпер усё ходзе глядзець, «ці не гоне ён быдла із лесу?» А мо з кніжкай у руцэ, у чорным плацці, адзін, пахаджае па сцежцы ля лесу, кветкі-зелле рве, у паперы кладзе ды, нагнуўшыся, нешта ўсё піша? А мо босы, малы, па ржышчы бяжыць у кашульцы бялёвай кужэльнай, з хаты весткі нясе або воду імчыць із крынічкі халоднае жнеям? Ды нідзе не відно, не чуваці яго — у халоднай Сібіры гібее... I за што? — усё пытае ў сябе і не можа ўцяміць, нябога, за што сына забралі яе, засудзілі, трымалі ў вастрозе, на засланне ў кайданах вялі па шырокай сібірскай дарозе... Ды стаіць у чыстым полі адна, нешта ў яснага слонца пытае; рукі ломіць свае, з ветрам мову вядзе — усё сыночка свайго ўспамінае... Прысніся, мой тату, з’явіся, радзоны, паглядзі на жыццё свайго сына!.. Раскажы пра гасподу сваю, пра садок, паплавы, пра крынічку; раскажы, як там Нёман цячэ, ціха лозы растуць, салавейка спявае ў лузе; як шуміць сіні бор, ходзіць яха па ём і зязюлька кукуе ў тузе? Як руніць збажына, бела грэчка цвіце, як там жыта-пшаніца красуе? Раскажы, як там нівы растуць, сумна жнеі пяюць, зелянеюць лугі аксамітам; як каліна цвіце, сумна груша расце на мяжы, ля раллі, у адзіноце? Раскажы, як народ наш жыве, раскажы мне пра край наш каханы... Беларусь, Беларусь! Агнём імя тваё мне гарыць, з песні ласкаю маткі нясецца, ясным слонцам у размове стаіць і грымотай у гнеў раздаецца. Бачу смуклую постаць тваю, як абраз усялюдскай пакуты... Табе песні складаю, вяршую, пяю — к табе сэрцам навекі прыкуты. Як нявеста ў няроднай сям’і, ты пасагу сабе не надбала; залатыя кляйноты свае ў пыху сёстрам сваім даравала. Ссохлі вусны ад смагі твае, пахілілася голаў на грудзі... Слязьмі выела вочы табе... Абабралі красу тваю людзі. I стаіш у мяне ты ўваччу, цябе з думак і ўночы не зводжу. Як жаніх на нявесту гляджу, адарваці вачэй я не можу!.. Беларусь, Беларусь! Ты ядына маё заляцанне, ты і вера мая, і надзея мая, і любоў ты мая,і каханне. Ужо яснае сонца над намі ўзышло, асвяціла праменнем свабоды; расчыніліся дзверы ў нова жыццё, у гмах братэрства, і шчасця, і згоды. Закрасуй, запышэй, Беларусь, як цвет маку і красак у маю. Няхай славіцца імя тваё па бел-свету ад краю да краю! НАША ГАСПОДА Ды не спалохала цяжкая праца татульку. Атрымаўшы ў спадчыну — як ён сам выслаўляўся — два бёрды, навой і кажух без каўнеру, ён не меў сапачынку і ўночы: рупіўся, дбаў, прыспараў і не даў сабе тхнуць, покі не ўзбіўся на вольную сцежку. I гаспадарка з часам зацвіла й загула, як дунай. Цяпер, куды ні зірнеш, на што вокам ні кінеш — усё голасна сведчыць, што гэта заможна гаспода, што жыве тут старанны, працавіты гаспадар, і прыдбана ўсё гэта не ў год і не ў два, а доўгім жыццем, ахвотнаю працай да сэнсу. Двор наш зрабіўся, як вуліца ў вёсцы. Шэры будынак яго шчыльна стуліўся абапал і робіць уражанне доўгае лініі ў лесе. На першым месцы тоўпіцца хата, яшчэ старасвецкай, дзядоўскай будоўлі. Страха на ёй звісла на сцены, як аблавухая шапка на вочы. Улетку зарастае яна травою, рамонам, нейкімі доўгімі жоўтымі кветкамі і смугла-зялёнай лебядою — тэй .амай лебядою, каторую ў свой час дзяды нашы прымешвалі ў хлеб дзеля «спорнасці і прыбытку». Цяпер дзяўбуць яе куры на дождж, а пад навальніцу ліжуць сабакі — больш нікому яна не патрэбна, бо й жывёла, нюхнуўшы, трасе галавою ды шукае іншае стравы... Сама хата сагнулася, як баба ад старасці, нахінулася неяк назад ды ўелася ў зямлю, але падслепаватыя, чорныя здалёк, вокны вызіраюць з-пад стрэх прыветна й ласкава, як родная маці. Побач, каля брамы з парканам, што адгароджвае двор наш ад вуліцы, прытулілася студня з высокаю тоўстаю «бабаю». «Баба» знізу крыху падгніла і нахілілася ўперад, дык, дзеля падтрымання, яе абнеслі навокала зрубам і ўтрамбавалі каменнем з зямлёю. 3 гэтага зруба выглядае яна, моў тая чапля з купіны, калі стаіць нерухома, падкурчыўшы нагу, ды сочыць пажыву. «Журавель» з вядром, як дзюб бусла з купінай у роце, вісіць над вялізным карытам, дапасаваным з таўшчэрнага даўнейшага чоўна. 3 гэткага чоўна зроблен у нас жолаб у стайні. Нябожчык наш дзядзька Матэва праз дзён колькі «хаваўся ў ём ад праваслаў’я» і казаў, што пачуваўся там добра й прасторна, як лепей не трэба. А чалавек ён быў не маленькі! Бывала, па хаце не пройдзе, каб не сагнуцца, бо замінала яму і столь, і бэлька, і ўсё чыста ў хаце. I вось у той час, як добрыя людзі шукалі сабе паратунку па ямах, паграбох, лёхах, як уцякалі яны ў лес ды гібелі там з голаду і холаду, як Хвэлька Каваль мусіў апынуцца ад жаху ў Коўне — тым часам дЗядзька спакойна палежваў пад сенам у жолабе і вухам не вёў. Конь хрумстаў сена, а ён пасміхаўся ў вусы... He расце цяпер лес, як даўней! Вось глянеш на кавалак даўнейшага чоўна, дык дзіва бярэ, дзе магло вырасці гэтакае дрэва, які грунт узгадаваў гэтакую веліч? Паглядзіш, змяркуеш і — такім пышным і мілым малюецца ў думках абраз старавіны, што Божа мой мілы! Робіцца сумна, нядобра... Як яснае слонца чорнаю хмараю, засцілаецца сэрца смуткам і жальбою. Стаіш, як прыкуты, глядзіш, як непрытомны, ды — марыш і марыш бясконца. I здаецца, што не было даўней ліха на свеце, што не ведалі людзі сучаснай галоты, бяды і ўціску, а ўсім было добра, спакойна і вольна. I слонца, здаецца, свяціла яскравей, грунт быў чарней, ураджайней, і скрозь панавалі прастор і краса. Ды знікла ўсё гэта, растала, як мара, і не вернецца болей ніколі, як маладосць наша, як першае наша каханне... Проці хаты, крокаў колькі ад студні, стаіць варывенька з маленькімі, у дзве шыбы, вакенцамі. Шалявання ў вокнах няма, шыбы пасінелі й пажоўклі ад слонца і пазіраюць на хату, як сляпы ў паветра. За варыўнёю, пад аднэю страхою, пасталі ў радок свіран з прыгрэбнікам, павець, хлявы і дрывотня. Разам з хатаю, у адным зрубе з ёю — камора, за камораю — сметнік, рассаднік, абгароджаны тынам, a далей — зноў хлявы. На канцы двара, мэрам на горцы, красуе садок, або пчольнік, адгароджаны ад двара парканам з пералазам і весніцамі збоку, а за садком, на задох — гумно і адрынка. Паўздоўж садка, каля гумна і адрынкі — зелянее пругмень, і здаецца здалёк, што і садок, і гумно, і адрынка стаяць на зялёным ядвабным каберцы. Садок невялічкі, але густы і прыгожы. Вось як разрасцецца вясною, як зацвіце, закрасуе, як запахне цветам і кветкамі ды разальецца ў паветры салодкі пах мёду, дык і стаяў бы й глядзеў бы!.. КАЛЯ КАРЧМЫ Пачынае змяркацца, а татулькі з рыбы няма і няма. Матка — дык тая разоў колькі, бывала, збегае глянуць, ці няма рыбакоў каля карчмы, але надарэмна. Так яно заўсёды бывае, калі чаго пільна чакаеш. А рыбакі ніколі і самі не бавіліся ў карчме. Кожны памятаў, што не час цяпер джынджыкі біць — няма калі: трэба хутчэй сапачыць, каб заўтра рана ўстаць ды зноў за работу прымацца. Каля карчмы ў гэты час адбываліся толькі звычайныя ў нас, будзённыя карчомныя з’явы. Там, на ганку ці на прызбе, пастаянна сядзелі вядомыя й па-за межамі нашага сяла — Антось Лузун, Сцёпка Латак і дзяк Ралькоўскі — ды кожны пасвоему выяўляў сваю натуру. Трудна выабразіць сабе нашую карчму без гэтых людзей. Яны сядзелі тут з ранку да вечара. Карчма была для іх прытулкам і ўцехай, асабліва пасля таго, як яны, «спраўляючы ката», нарабілі пажару ды спалілі дзякову кватэру. Ледзьве выскачылі яны з палаючай хаты, а дзяк астаўся і босы, і голы. 3 таго часу ўлетку хадзіў ён, накінуўшы на плечы вялікую жаночую хустку, Бог яго ведае адкуль узятую, а ўзімку насіў «раманаўскі кажух», каторы купілі яму сяляне ў складчыну. На лета кажух адбіралі, каб не прапіў, ды хавалі ў старасты. Антось Лузун, Сцёпка Латак і дзяк Ралькоўскі разам жылі, разам пілі, разам начавалі, але ніколі не сварыліся, бо, выпіўшы, мала размаўлялі, а больш спявалі і то кожны паасобку, не замінаючы і не перашкаджаючы адзін аднаму. Дзяк любіў перасыпаць свае кароткія спевы «пякельнымі», як людзі казалі, словамі. Праспяваўшы, напрыклад, слоў колькі, ён раптам скрыгітаў зубамі ды крычаў: — Ссаддоммія! А далей дробна, як рассыпаючы гарох, зноў пачынаў выводзіць пачатак аднае і тае песні: Скучна мне, скучна мне На чужой старане! Чужа-дальня старана... — Ггамморрыя! — канчаў ён ды зноў пачынаў скрыгатаць зубамі заядла і ўпарта, мэрам жадаючы паламаць сабе зубы. Спяваў ён каля карчмы і духоўныя канты, але на матыў звычайных сялянскіх песняў. У цэркаў хадзіў рэдка і неспадзявана як для сябе, так і для людзей. Там замяняў яго стараста Крэўчык, каторы спачатку смяшыў людзей сваімі асабістымі спевамі, а далей нічога, прывыклі. Спяваючы, Крэўчык так моцна выцягваў уверх сваю шыю і так тоненька і піскуча выводзіў, што свежаму чалавеку здавалася, што яго нехта рэжа. У дадатак да гэтага, ён так праймаўся клірасным спевам, што часта блытаў ц.-славянскія спевы з польскімі і заміж «аллілуіа» спяваў «аллялюя». Але яшчэ горш было, як трапляў на клірас сам пан Ралькоўскі. Усчыналася калатня. Дзяк намагаўся вярнуць страчанае права на гаспадарства на клірасе, а Крэўчык не здаваўся.