КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
— Ат! — моршчыцца Юзік, седзячы на печы за комінам.— Думаюць, што малы, дык і дурны. Дый няшкода ім малога. Ведаюць, што прыкра слухаць, дык і робяць усё на задор. Ад гэтых думак Юзіку робіцца сумна й нядобра. Шмаргануўшы носам, ён цяжка ўздыхае. Нудныя думкі плывуць адна за адной, цягнуцца, уюцца, як павуццё ў паветры, ліпнуць, сплятаюцца ды асаджаюцца пылам дзесь усярэдзіне. Ён не бароніцца ад іх, не хаваецца, а шчыльней туліцца да коміна ды яшчэ горш пачынае журыцца. Падчас прыемна бывае бязмоўна пераносіць здзек і пагарду і пачуваць сябе горкай сірацінай. Сіроткі ўсюды маюць прывет і ласку, іх усюды шкадуюць, прымаюць і кормяць... I здаецца Юзіку, што не сын ён бацькоў сваіх, не іх дзіця радзонае, а якісь невядомы хлопчык-знайдзёныш, без бацькі і маткі. I Антось не брат яго. Катарына не сястра яго родная, а чужаніца, як і Шапытовых Пінка, прыкладам... Гэтую Пінку Юзік знявідзеў, як першага ворага. Пінка належала да ліку тых вясковых дзяўчат, каторых дражняць у нас «панскімі». He даўно яны з’явіліся на свет і не шмат іх бывае на вёсках. Калі падрахаваць век іх уважна, дык выйдзе, што яны равесніцы вясковаму настаўніцтву — таму настаўніцтву, што, атрымаўшы адукацыю ў царскіх семінарыях, станавіліся панамі ў вачах роднага бацькі, лікам жа тых панскіх дзяўчат роўна столькі, сколькі тых гаспадароў на сяле, у каторых падсяваны хлеб на стале і дзедаў бот на назе. «Панскія дзяўчаты» трымаюцца заўсёды асобнай шчуплай жменькай. Яны лічаць сябе разумнейшымі, зграбнейшымі і харашэйшымі за незаможных сваіх равесніц і сяброўствам з імі пагарджаюць. Яны не сядзяць з імі ўвечар на прызбах, не спяваюць песняў і не ходзяць на спацыр. Яны заўсёды трымаюцца асобна. Усё, што мае просты, вясковы, звычайны выгляд, што носіць знаёмую азнаку, яны ненавідзяць усімі шлункамі цёмнае душы свае. Са свае мовы смяюцца, перакрыўляюць яе і з цёмнай агідаю сляпога зневажання дражняцца і націскаюць на «э», вымаўляючы словы: садэ, валэ, селядцэ. Пераступіўшы парог свае хаты, яны не размаўляюць папросту, а «пшыкаюць» па-польску або «какаюць» па-маскоўску, як гдзе лічаць гэта патрэбным ці вымагаецца, на іх думку, момантам. Колісь некі дурань сказаў на іх д а м ы, дык гэтае абрынданае французскае слова так падышло да іх густу, што яны, перакруціўшы яго ні к сялу ні к гораду, ужываюць пры ўсялякім здарэнні, кажучы на сябе: «мы — да». Апошняя часціна гэтага слова, мабыць, не ўтрымалася ў іх памяці або недачула іх вуха, ды так і пайшоў гуляць па вёсцы першы складок. На ўборы цягнуць з бацькоў апошнюю капейку. Насіць лапці саромеюцца і па-будзённаму ходзяць босыя, а ў свята абуваюцца ў чаравікі з бліскучымі галёшамі ўзімку і ўлетку. Каб быць бялейшымі, дык яны тайком ад мацяркоў мыюцца малаком і абвязваюць хусткаю твар ад загару, а дзеля кволасці — часта посцяць і ядуць па-курынаму. Іншыя гладка зачэсваюцца, а другія носяць «моду» на лбе накшталт жарабячае грывы. Штовечар сядзяць яны на прызбах, спяваюць песні і да поўначы спацыруюць з настаўнікамі, семінарыстамі і тэлеграфістамі. У нядзельку ці ў свята якое пахаджаюць з імі па вуліцах, кожная пад парасонам, у белых пальчатках, у бліскучых галёшах і ў крамных спадніцах з хвальбонамі і хвалдамі. Набажэнства не апускаюць ніколі, хіба захварэе каторая або сіламоц хто затрымае. У царкве становяцца асобна, але навідавоку, на самым зэсі, каб пазухаваць уборамі ды каб зручней было ўглядацца, як хто хрысціцца, у вошта апранут і ці хораша моліцца. Раней, павэдлуг касцельнага звычаю, бралі ў царкву кантычкі і, разгарнуўшы, глядзелі ў іх, як авечка ў аптэку, бо чытаць не ўмелі. Цяпер гэтага не робяць, затое ходзяць на клірас спяваць, і спяваюць там тонка і моцна, як пенька не трэсне. Кожная рупіцца рабіць гэта як найгучней, каб усе чулі і ведалі, што гэта вывела яна, а не хто іншы. У вольны ад спеву час хрысцяцца, дзеля чаго, нахіліўшы голаў і моцна сціснуўшы пальцы, прыкладаюцца да лба; патрымаўшы там руку, спаважна паднімаюць вочы ўверх ды мяркоўна, мэрам прышпільваючы гузік, кладуць пальцы на іншыя месцы. Да крыжа падыходзяць спаважна і ціха, але, падышоўшы, рупяцца пацалаваць крыж першымі, чаго надта не любіць наш сівы старэнькі пан-ойцец. Старэнькі ўжо стаў, ён недачувае крошку на вуха і дзяцініцца падчас. Прыйшла, напрыклад, раз да споведзі кабеціна з суседняй вёскі, і, Бог яго ведае, ці то кабета нічога не сказала, ці то пан-ойцец недачуваў, а толькі ён нешта верадаваў і пытаўся на ўсю царкву: — Чаго ж ты, нябога, маўчыш? Святая, ці што? Кажы, чым Богу грэшна! Нарэшце яна, мабыць жа, нешта сказала, бо ён раптам схапіўся і зарагатаў, а далей адвёў яе наперад ды, паказваючы народу, загаманіў: — Глядзіце, добрыя людзі — вот панна Марыя з Магдалаў! Яна, бачыце, як мясіла хлеб, дык... ха-ха-ха! Як мясіла, кажу, хлеб, дык яна... ха-ха-ха!.. He любіць наш бацька панскіх дзяўчат. Часам, не стрымаўшыся, ён біў іх крыжам па губах ды казаў: — Ку-ды лезеш, загладуха! Смяецца з іх Бог і добрыя людзі. He хваляць і дома, ды нічога не ўдзееш. He вінаваты медаль, што мае два бакі, не вінавата палка, што мае цень, не вінаваты і яны, што сталі ахвярай нацыянальнага заняпаду. I калі недаўпадобы каму выраб пэўнае рэчы, калі не па густу яму кшталт яе аблічча, дык яна мае пэўнае права сказаць, запытуючы: — Хіба ж я вінна, што мяне гэтакую зрабілі?! I кожная з іх спадзяецца, што выйдзе замуж за пана і зробіцца паняй ды будзе панаваць і чыста хадзіць. Часам зварачаюць іх увагу на тое, што яны не адукаваны і не патрапяць быць панямі, але дарэмна. Панаваць — не гараваць, кажуць яны: навучышся! I чакаюць. 3 хлопцамі не кампануюць, на ігрышчы не ходзяць, вясковых вячоркаў цураюцца. Тым часам жыццё не стаіць, не чакае; гадочкі ідуць сабе ўперад, плывуць і знікаюць, як дым у паветры ці хмаркі ў небе, ні следу ад іх, ані знаку. Рызыка пройдзе, задор прамінецца; сэрцайка сціхне й заб’ецца паволі, а розум спакойна падлічыць усе дзеі-ўчынкі ды моўчкі пакажа халодны свой прысуд, што — кружыўся, нябога, на месцы, як з малку ў стойцы або ў бегуну сярод хаты... Тагды схамянуцца, ды будзе па часе. I ўцямяць, што, шукаючы долі, згубілі сваё шчасце. Пайшла б за вала, абы дома не была, але позна. — He,— кажуць людзі,— гаспадынь з іх не будзе! — і махаюць рукою. Шапытовых Пінка самая дасціпная з-паміж панскіх дзяўчат. Амаль ні штодня яна забягае да нас, нібыта да Катарыны, а дапраўды ж цікавіць яе не Катарына, а Антось. Яна лашчыцца да яго, лісліва зазірае яму ў вочы і так брыдка сябе трымае, што Юзік аж моршчыцца ад знявагі і агіды. Рыпайся, рыпайся, дулапяцень,— думае ён, назіраючы за ёю збоку,— спадзявайся, як жа, не бачыўся дзюбы! А стрэўшыся з ёю воч-навач, пачынае дражніцца: Самы смак у рыбы — спінка, У Шапытовых — цурка Пінка. Увесь сэнс свае абразы Юзік месціць у слове ц у р к a*. I, мабыць, не памыляецца, бо Пінка аж трасецца ад злосці. Злавіўшы яго дзе-небудзь у судачках, яна так моцна дзёрла яго за вушы, што ў Юзіка іскры сыпаліся, але ж ён не плакаў і не прасіўся, а толькі сцінаў наўмоц зубы і вырываўся. А вырваўшыся, адбягаў крокаў колькі ды зноў пачынаў дражніцца: — Ы, цурка! — крычаў ён, злосна зіркаючы вачыма.— Ты думаеш, што баліць? Анізвання!.. А наш Антось казаў на цябе — скныда, ага! Здаецца, разарвала б яго Пінка, дык не гасаць жа за дзіцем па вуліцы! I яна толькі трасла кулаком, дакляруючы: * Дачка (польск.). (Заўвага Я. Лёсіка.) — Памятай жа ты, шыбельнік! Хіба ж я цябе не злаўлю, я ж табе пакажу! — Пахвалішся, як зловіш,— адказваў Юзік,— цурка! Самы смак у рыбы—спінка, У Шапытовых — цурка Пінка. I вось нагадаўшы, седзячы за комінам, гэтую нялюбую Пінку, ён яшчэ горай хмурнеў і нудзіўся. Салодкі жаль спавіваў пачуцці яго; нейкі смутак, як туман, рассцілаўся па сэрцы. Гэтак у ясны, пагодны дзянёк хмурнеюць краскі і колер зямлі, калі слонца заслоніцца хмарамі і халодная цень разальецца наўкругі. Рабілася шкада сябе. Казытала ў носе, і слёзы як боб каціліся па твары. Юзік бажаў сабе смерці. Прыбяруць яго ў белую паркалёвую сарочку, зачэшуць галоўку, чырвоным паяском падпяражуць; узложаць белыя, як снег, панчошкі ды паложаць у труне пасярод хаты на зуслоне. Заплаканая Кася прыбярэ галоўку яго рутаюмятаю, а ўсю труну абсыпле пахучымі кветкамі. Запаляць свечкі, дадуць яму абразік у рукі і ціха пасядуць наўкола. Адна матка не будзе нічога рабіць; яна, седзячы ля столу, будзе горка плакаць. Панойдуць людзі, укленчаць ды зашапочуць пацеры, а стараста Крэўчык жалобна зазвоніць у царкве па яго душы. А ён — у белі, у кветках, чысты і маленькі, як анёл — будзе ляжаць у халоднай сасновай труне. Тагды заломіць рукі матулька, кінецца да труны, абніме яго ды моцна загалосіць, прычытаючы: — А мой сынок, а мой сакалок! А куды ж ты прыбраўся да куды ж ты прычасаўся? Ці да Бога маліцца, ці да школкі вучыцца? Ці да цэркаўкі святоі, ці да сястрычкі радноі? Ці на ігрышча скакаці, ці на вяселле гуляці? Ці на музыкігуляніцы, ці ў госцейкі к сястрыцы? А кветачка мая любая, а дзіцятка маё мілае! Чым я табе не ўнаравіла, чым табе не дагадзіла, што мяне пакідаеш, закрыў вочкі, спачываеш? Злажыў ручкі на грудзях, адрокся пры людзях; мяне старэнькую забываеш, усіх нас пакідаеш? Ой, выйду ж я азірнуся, пайду з жалю разаб’юся! Буду ж я паглядаці, ці сыночка не відаці. Пайду к людзям спытаці, ці не стрэлі дзіцяці — дзіцяці малога, майго сыночка дарагога? Дамоў прыйду — схісянуся, слязьмі ўся абальюся. Нідзе няма, не чуваці, адно плацейка ў хаце. He знасіў сынок, не спажыўся — Пану Богу знадабіўся. Ой, людзі, людцы, што рабіці, як на свеце цяпер жыці?! Падыдзе татулька, возьме матку за руку і скажа: — Годзе табе, маці! А сам — затрасецца ад жалю, закрые вочы рукою, усхліпне ды заенчыць у роспачы: — С-.сынок, сынок мой, што ты нарабіў?! Потым Катарына ўсплясне рукамі, абальецца слязьмі, абніме ногі яго ды таксама загалосіць, дадаючы жалю сабе, прычытаючы: — А мой братка, а мой касацік! Ці ты гэтак утаміўся, што ўдзень спаткі ўлажыўся? Твае сябры ўсе гуляюць і песенькі спяваюць; песенькі спяваюць, цябе, братка, чакаюць, цябе, братка, чакаюць, у вакенца пазіраюць. Няўжо ты не ўстанеш, на свет белы не спаглянеш? А хто ж мяне на пасад павядзе, хто ж мяне, маладзенькую, застрыжэ, з прыданкамі павязе? Каму ж я паясок сатку, каго ж я падперажу? Каму кашульку згаптую*, каму бялёвую згаптую?