КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
— А калі мы не захочам карыцца маскалям, дык што, дзядзька, будзе? — Як што будзе? У вастрог забяруць, на шыбеніцу пашлюць. — А вастрог — гэта куніца?* — Але, гэтакая самая куніца. Трымаюць там чалавека на адным хлебе і вадзе, покі ён не памрэ або не змілуюцца над ім. Толькі даўней куніцы рабілі пры царкве і саджалі туды людзей за грахі, а вастрогі цяпер будуюць у горадзе... — Вот каб ты згарэла, як кепска жыць на свеце! — уздыхнуў ад думак Юзік. — Чаму, дзеткі, кепска? — адказаў Гаронім.— He чапай нічога і не бойся нікога. Няма мілей нічога, як на белым свеце ў Бога... У такіх гутарках Юзік праседжваў з Гаронімам да самага змроку. Найчасцей Гаронім расказваў, што ён бачыў у Нясвіжы, як ездзіў да замка з рыбаю. * Пры кожнай царкве знаходзіўся прыкаваны да сцяны ланцуг з наручнікамі, наножнікамі ці ашэйнікам для грэшнікаў, асуджаных на публічнае пакаянне. (Заўвага ўклад.) Як вядома, у чацвер, пасля рыбацтва, Гаронім не прыходзіў дадому. Ён заставаўся ў карчме і выпіваў там лішнюю чарку, бо ў гэты дзень ён не меў спачынку і ўночы. Яму трэба было ехаць да ляснічага на кватэру, дзе рыбу перабіралі, сартавалі, пісалі рэестр, а ўжо апоўначы, з рыбаю на возе і з рэестрам у кішэні, ехаў Гаронім да замка, каб паспець з рыбаю панам на сняданне. I вось — спяць добрыя людзі, маўчыць цёмная ночка, адзін Гаронім трасецца ў палукашку па каўдобістым гасцінцы, паспяшаючы з рыбай да замку! Нават тоўсты стары беразняк, што пастаў увабапал гасцінца, і той спіць і не шапоча дробным лісцем сваім. Сумна і вусцішна, асабліва ўвосень. Холадна, хмурна. He цвіце расліна, не руніцца зёлка. Сціхла ўсё, змоўкла й замерла. He стракоча конік, не гудзе ўжо пчолка, не спявае птушка. Толькі вецер гасае па полю ды шапоча быльнік па межах. Вусцішна ў полі, самотна ў дарозе! Цёмна. Укрыла ноч зямлю, як тоўстаю коўдрай, і робіцца душна. Хочацца скінуць з сябе гэты цяжар, разарваць гэту цемру ды азірнуцца навокала. Ціха — ні зыку, ні песні, як на руінах, як у пустой гасподзе. Аж грудзі сціскаюцца з жалю! Торкне Гаронім каня і чуе, як сэрца калоціцца ў грудзях і звініць увушшу ад смяртэльнае цішы. Конь струханецца, хуркне ды зноў сабе крочыць вольнай ступою. Едзе Гаронім, калышацца ў возе і не ведае сам, ці марыць ён, ці дрэмле. Думкі сляпіцаю лезуць у голаў, і не адгоніш іх, не адмахнешся. Плывуць яны, як павуццё ў паветры, цягнуцца адна за аднэй, рвуцца ды нікнуць недзе ў бяздонні. Невясёлыя, сумныя думкі! Цяжка, ой цяжка жывецца на свеце! Таўчэцца народ, як Марка ў пекле. Б’ецца чалавек, працуе, а трапіцца ліха якое, дык і рук зацяць не за піто. Гібеюць людзі, і канца не відаць людскай пакуце. А зямліскі тае, зямліскі навокала! Касі, ары, сей! Ды не свой, не працоўны народ уладае гэтым абшарам. Дармаеды абселі зямельку нашу і не даюць людзям прастору. 1 навошта гэтакая процьма зямлі аднаму чалавеку, хоць бы князю таму?!.. Нагадаўшы князя, Гаронім варушыцца на возе і мацней паганяе каня, бо гэта раптам напамінала службу яго і ўсё, звязанае з ёю. Перабіраючы ў думках сваё леснікоўства, Гаронім не бачыў светлай часіны. Праўда, быў хлеб, быў гірыпынак, ды не было жыцця. I калом стаў у горле гэты хлеб лесні- коўства. He меў Гаронім вольнай часіны ні ўдзень, ні ўночы, ні ў святую нядзельку. Цалюткія дні трэба бегаць, гасаць, удыгаць і толькі й чуеш, як цябе лаюць, грызуць, ушчуваюць. Часам так дапячэ ўсё і дадзене, што, здаецца, на край-свет пайшоў бы, абы не чуць і не ведаць нічога. Але што ж ты зробіш? Трэба карыцца, цярпець... Колькі раз Гаронім цешыў сябе думкай, што стрэнецца з князем або падсочыць, як той выйдзе з пакояў, падыдзе, раскажа яму пра сваё жыццё, паскардзіцца ды папросіць палёгкі. Але князя не стрэў, і як потым дазнаўся, дык той бадай што ніколі й не жыў у замку. Бачыў ён раз, як нейкі пан выбег з пакояў і, думаючы, што гэта князь, памкнуўся быў да яго, каб вылажыць сваю справу, як пан спыніўся сам і запытаў: — А ты чаго тут, чалавеча? Гаронім скінуў шапку, а пан — мармынуў нешта ды зноў памчаўся ў пакоі. «Лекай, мусіць»,— падумаў Гаронім. Так і прапала надзея выпрасіць палёгкі ў князя, а тут яшчэ чорт надаў пабіцца з аб’ездчыкам... Ёсць людзі, з каторымі іншае рады няма, як звязаць ды кінуць пад печ. Вот гэтакі быў аб’ездчык. Прычэпіцца, гад, дык хоць ты крыжам ляж, а не злітуецца. Аж збялее ад злосці і, здаецца, са шкуры выскачыць. Прывязаўся раз к Гароніму і — рады нямашака. Крычыць, лае, бэсціць, тупаціць нагамі ды аж з кулакамі лезе. Гаронім маўчаўмаўчаў, а далей не вытрываў: — Адчапіся ты, вар’ят! — буркнуў ён з агідаю. Той падскочыў, замахнуўся ды — плясь яго па шчацэ. Аж пацямнела ўваччу ў Гароніма ад знявагі. He памятаючы сябе, ён рынуўся на аб’ездчыка, схапіў яго загрудкі ды так бразнуў вобземлю, што той аж ёкнуў ад болю. А далей уссеў яму на грудзі ды запытаў: — Ну, што мне з табою рабіць?! А той (шануючы вас і месца гэтага) зварухнуўся, зароў, як мядзведзь, ды кажа: — А вось пачакай: я павярнуся, а ты пацалуй мне ў сампітэрню! Гаронім раптам абмяк і асунуўся. Сэрца як малатком стукала ў грудзях. — Ну, вот, вот і па ўсём,— думаў Гаронім,— вот і шабаш, канец! Прагоняць!.. Ой, у лесе пры даліне, у нас сталася бяда... Прагоняць... Але яго прагнаць не прагналі. Толькі ў нядзелю на «сэсіі» ляснічы вылаяў з апошніх слоў і, патросшы кулаком каля носа, пагразіў: — Ну, памятай жа ты... пруская люлька! Цяпер здаецца Гароніму, што пра гэту бойку дазналіся ўсе чыста на свеце. I — як раней жадалася ўгледзецца з князем, так цяпер зірнуць яму брыдка было б у вочы. I такім слаўным і мілым рысуецца ў думках далёкі час плытніцтва, што Божа мой мілы... Бывала, плывеш сабе з плытамі і гадкі не маеш. Сонейка грэе, птушкі спяваюць, рыбка пляскоча, а ты — стаіш, пазіраеш ды толькі пільнуеш, каб не заехаць «казла», каб не стукнуцца плытам у бераг. А плыт сабе йдзе непрыкметна, ціха шамоча і скрыпіць на заваротах, як той дзед на печы, выпраўляючы старыя косці. He агледзішся, як вечар настане. Сонца схаваецца, а чырвоныя пасмы яго яшчэ доўга блішчаць і мігцяцца за лесам, як полымя пажару. Гракае драч недзе на лузе: «Драч, драч, сеў спаць пад пнём, з агнём. Агонь стух, драч спух». Буркуе голуб дзесьці ў лесе, кукуе зязюлька. Часам слухаеш ды запытаеш, як калісь у дзяцінстве: «Закукуй, зязюлька, закукуй,сівая, закукуй, баравая, колькі мне год жыць?» А птушкі ўжо змоўклі, паснулі. За дзень наспяваліся, а ноч — невялічкая. Трэба сапачыць, каб заўтра ранютка ўстаць, каб прывітаць упору яснае слонца ды несці да Бога хвалу і падзяку. Ціхата. Толькі дзесь чуюцца сумныя спевы далёкае песні. Гэта дзяўчаты, ідучы з работы, пяюць «салавейку». Салавейка лугавы, He пой рана, да зары. Ой, выйду ж я на сяло, Нігдзе агню не відно. Аж у нас агонь гарыць, Маці з сынам гаварыць. Слухаеш, і робіцца сумна і добра. Сэрца дрыжыць і трапечацца, як у ясны, пагодны дзянёк матылёк над вадою. Салодкі жаль агартае пачуцці, і хочацца плакаць і ціха смяяцца, як бывала ў дзяцінстве. Бывала, прытулішся моцна да маткі, абнімеш яе за шыю, падкурчышся ды плачаш. Маці глядзіць табе ў вочы, гладзіць дрыжучай рукою тваю галоўку ды з трывогай пытае: «Дык чаго ж ты, каток? Аж саму некі жаль прабірае!» А ты плачаш — радзееш, трэш кулачком свае вочкі і растлумачыць не можаш, што — сэрцайко б’ецца, бо добра жывецца; што люба сядзець у маткі на прыполе ды слухаць, прытуліўшыся, як весела хлопцы гуляюць, як куры сакочуць і ластаўкі ў сенях шчабечуць на гнёздах... Гаронім трасе галавою, праводзіць па твары рукою і мацней паганяе каня. Ён варушыцца, апраўляе сядзенне, каб разагнаць нахлынуўшыя ўспаміны, але разварушаны розум, як чароўны ліхтар, разгортае ўсё новыя і новыя стужкі ўяўленняў, і абразы прамінулага ажываюць, устаюць і стаяць уваччу, як жывыя. Думкі і смутак коцяцца, уюцца, і чуюцца зыкі новае песні, смутнай і мілай, які і ты, наш краю каханы! Палавіна лет мінае, Я шчасця не знаю. Як жа а мне Бог прызначыў, Што чыніці маю?! Шырокае поле, жоўтыя ніўкі! Цёмны лес сінее навокала. Стаіць гара высокая, а на ёй, як стары падарожны, прыпыніўся кудлаты ад моху камень-капліца. Пад гарою зялёным каберцам разлёгся лужок. Крынічка цячэ, а каля яе зіхаціць, як люстэрка, возерка на сонцы. Стаяць па адной, уасобку, яблыні, грушы па межах, кучаравіцца ракітнік па полі... Слонца заходзіць. Спяваюць жнеі. Яха ляскоча па лесе... Хаджу — блужу, хаджу — блуджу, Як то слонца ў крузе; Куды пайду ці што раблю, А ўсё сэрца ў тузе. Гаронім закрые твар рукамі і схіляе голаў на грудзі. Робіцца млосна. Гарачыя слёзы абліваюць твар і коцяцца бобам праз пальцы. Моладасць, шчасце, надзеі — дзе вы? Адгукніцеся! А моладасць не вернецца; не вернецца ізноў!.. I зайздрасць, як брудны касматы чарвяк, запаўзае ў душу — зайздрасць на шчасце, на долю, на вольную волю... Бусел і бусляняты Ведама, што часта бацькі даюць сваім дзецям такое выхаванне, каб яны былі карыснымі ім, а не сабе. Вось дзеля такіх бацькоў раскажу я байку аднаго нябошчыка-беларуса. Ляціць бусел па-над морам і нясе пад сваімі крыллямі трох буслянят. Як стала цяжка несці, дык ён пытае ў першага дзіцяці: «Ці будзеш ты мяне несці, як я саста- рэюся?» Бусляня спалохалася, каб бацька не кінуў яго ў мора, дый кажа: «Буду». Бусел кінуў яго ў мора. Паляцеў ён далей з двума буслянятамі. Зноў стала цяжка. Пытае ён тагды ў другога бусляняці: «Як састарэюся я, ці ты будзеш несці мяне таксама, як я цябе нясу?» — «Буду!» — са страху адказала і другое бусляня. Бусел кінуў яго ў мора, бо й яно сказала няпраўду. Паляцеў ён цяпер з апошнім дзіцем. Пасярэдзіне мора ізноў стала цяжка несці. Бусел пытае ў свайго трэцяга бусляняці, ці будзе яно несці бацьку, як ён зробіцца старым. «Не, не буду,— адказала бусляня,— бо тагды я буду мець свае дзеці, і мне трэ будзе насіць іх». Трэцяе бусляня сказала праўду, і бацька перанёс яго цераз мора. Нёман Ціха цячэ ў нас Нёман, ціха і сумна, як час па растанню. He імчыцца ён з рызыкай ўперад, не шуміць, не гудзе і не пышыцца сілай, а паволі, ступою, моў, скуты журбою — льецца, як срэбра, па родным грунце. Чысты, як шкло, светлы, як дзень, сумны і пекны, як хараство ў задуме, ходзіць ён, смуклы юнак, ва ўсе бокі, цешыцца-песціцца на матчыных грудзяў, льецца-нясецца, сумуе-журбуе і не можа расстацца з роднай краінай...