Тыль
Даніэль Кельман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 332с.
Мінск 2020
Але людзі ўсё адно слухаюць. Вандроўныя спевакі за-вітваюць не так часта, а балады пра вядзьмарскія працэсы прывабліваюць нават тады, калі яны жалю вартыя. Аднак праз чатыры страфы Нэле пачала заўважаць, як мяняюц-ца твары слухачоў, а калі ён дабраўся да дванаццатай, апошняй страфы, многія ўжо сышлі. Цяпер неадкладна трэба нешта, што спадабаецца больш. Спадзяюся, ён гэта ведае, думае Нэле, спадзяюся, у яго ёсць на гэта нюх!
Готфрыд заводзіць зноў тую самую песню.
Ён заўважае абурэнне на тварах і з роспачы пачынае спяваць гучней, ад чаго яго голас робіцца яшчэ больш вісклівым. Нэле касавурыцца ў бок Тыля. Той закатвае вочы, потым складвае далоні ў набожным жэсце. Грацы-ёзна падскоквае, становіцца побач з пеюном і пачынае танцаваць на павозцы.
Адразу ж робіцца лепш. Готфрыд па-ранейшаму спя-вае кепска, але раптам гэта перастае быць важным. Тыль танцуе так, нібыта вучыўся гэтаму, нібыта яго цела бязважкае і нібыта няма ў свеце большага задавальнення.
113
Т ы л ь
Ён падскоквае, круціцца, зноў падскоквае, нібыта ён не страціў толькі што ўсё, і гэта так заразліва, што спачат-ку пара гледачоў, потым яшчэ некалькі, потым усё больш таксама пачынаюць падтанцоўваць. Вось і манеты паля-целі. Нэле іх збірае.
Готфрыд таксама гэта бачыць і з палёгкі нават па-чынае лепш трымаць рытм; Тыль танцуе так аддана і так лёгка ды ўпэўнена, што нават Нэле, гледзячы на яго, амаль забываецца, што слухае песню пра ягонага бацьку, у ёй рыфмуюцца млынар і шкаляр, сатана і мана, агмень і прамень, а таксама ноч і ноч, бо гэтае слова паўтараецца шматкроць: цёмная ноч, чорная ноч, ведзьміна ноч. Па-чынаючы з пятай страфы, пяецца пра судовы працэс — суровых і дабрадзейных суддзяў, боскую літасць, прысуд, які ўрэшце спасцігае кожнага грэшніка, пра сатанова скавытанне і мяса ягонага згніванне і пра шыбеніцу, на якой у канцы млынар свой паганы дух выпускае, а Лю-цыпар сычыць і знікае. Тыль нават пад вось гэта ўсё не перастае танцаваць, бо ім трэба грошы, яны ж павінныя нешта есці.
Гэта ўсё яшчэ здаецца ёй сном. Што яна не ў сваёй вёсцы, што тут жывуць людзі, чыіх твараў яна не ведае, і стаяць хаты, у якіх яна ніколі не была. Лежачы ў калысцы, яна не чула ў калыханках, што некалі пакіне сваю радзі-му, такога не прадугледжвалася, і яна амаль чакае, што зараз прачнецца дома, каля вялікай печы, з якой у клубах пары трапеча гарачыня хлеба. Дзяўчаты не сыходзяць ні ў якае іншае месца. Яны застаюцца там, дзе нарадзіліся, так было заўсёды: ты ніхто, ты з маленства дапамагаеш па хаце, ты расцеш і дапамагаеш батрачкам, ты вырастаеш і выходзіш замуж за Штэгеравага сына, бо ты ж сімпатыч-ная, ну ці за кавалёвага сваяка або, у найгоршым выпадку, за некага з Гайнэрлінгаў. Потым нараджаеш дзіця, і яшчэ
114
УЛАДАР ПАВЕТРА
адно, і яшчэ дзяцей, і большасць з іх памірае, а потым ты зноў дапамагаеш батрачкам і ў царкве сядзіш трошкі бліжэй да пераду, побач з мужам і свекрывёй, а потым, калі табе сорак і баляць косці ды выпалі зубы, ты сядзіш ужо на месцы свекрыві.
Яна такога не хацела і таму пайшла з Тылем.
Колькі з таго часу мінула дзён? Яна не магла б ска-заць, у лесе час ніхто не лічыць. Але яна добра памятае, як Тыль стаяў перад ёй, увечары пасля суда, худы і згорб-лены, сярод хваляў калосся на Штэгеравым полі.
— Што цяпер будзе з вамі? — спытала яна.
— Маці кажа, што я мушу пайсці ў найміты. Кажа, што гэта не так проста, бо я занадта малы і слабы, каб добра працаваць.
— I што, ты згодны?
— He, я пайду адсюль.
— Куды?
— Куды-небудзь далёка.
— Калі?
— Зараз. Адзін з езуітаў, маладзейшы, так на мяне глядзеў...
— Але ты не можаш проста ўзяць і пайсці!
— Mary.
— А калі яны цябе зловяць? Ты адзін, а іх шмат.
— Але і ў мяне дзве нагі, і ў суддзі ў мантыі альбо вар-таўніка з алебардай таксама па дзве. У кожнага з іх столь-кі ж ног, колькі і ў мяне. Hi ў кога няма больш. Нават усе яны разам не могуць бегчы хутчэй, чым мы.
I вось тут яна раптам адчула дзіўнае хваляванне, у яе перахапіла дых і закалацілася сэрца.
— Чаму ты кажаш мы?
— Бо ты пойдзеш са мной.
— 3 табой?
115
Т ы л ь
— Я ж таму і чакаў цябе.
Яна ведае, што раздумваць нельга, бо іначай рашу-часць знікне, іначай застанешся тут, як і належыць; але ён праўду кажа, сапраўды, можна ж узяць і сысці. У месцы, дзе ўсе нібыта мусяць заставацца, напраўду ж нічога не трымае.
— Цяпер ідзі дамоў, — кажа ён, — і вазьмі столькі хлеба, колькі зможаш несці.
- He!
— Ты не пойдзеш са мной?
— Пайду, але дамоў перад гэтым заходзіць не буду.
— Але хлеб!
— Калі я ўбачу бацьку з мамкай, і печку, і сястру, я больш нікуды не сыду, я тады застануся!
— Нам трэба хлеб.
Яна круціць галавой. I сапраўды, думае яна цяпер, збі-раючы манеткі на кірмашовым пляцы ў чужой вёсцы, так і было б: калі б яна яшчэ раз пайшла ў пякарню, яна б засталася і хутка б выйшла замуж за Штэгеравага сына, старэйшага, таго, што без двух пярэдніх зубоў. He так часта бывае, калі ёсць дзве дарогі і адна другую не пера-цягне. He так часта, калі ты можаш вырашаць.
— Але як мы пойдзем без хлеба, — кажа ён. — I яшчэ трэба прычакаць раніцы. Ты ж не ведаеш, што такое нач-ны лес. Ты ніколі гэтага не зазнавала.
— Ты баішся Мярзлоты?
I яна ведае, што перамагла.
— Я не баюся, — кажа ён.
— Тады хадзем!
Да канца сваіх дзён яна не забудзе гэтае ночы, да кан-ца дзён не забудзе, як з цемры бліскалі і хіхікалі агеньчыкі і даносіліся галасы, да канца дзён не забудзе звярыныя рыкі і страхотны зіхатлівы твар, што на нейкі момант
116
У Л А Д A Р ПАВЕТРА
паўстаў перад ёй і адразу ж знік, яшчэ да таго, як яна ўпэўнілася, што сапраўды яго бачыла. Да канца сваіх дзён яна будзе памятаць той страх, і як сэрца калацілася аж-но недзе ля самай шыі і кроў тахкала ў вушах, і як шап-таў і падскугольваў побач з ёй хлапец, гаворачы ці то сам з сабой, ці то з духам лесу. На досвітку яны ачомваюцца, калоцячыся ад холаду, на краі гліністай прасекі. 3 дрэваў крапае ранішняя раса. Яны галодныя.
— Лепш бы ты ўзяла хлеба.
— Я ж магу табе і ў твар лупануць.
Калі яны рушаць далей, скрозь золкае сырое ранішняе паветра, Тылю на вочы наварочваюцца слёзы, ды і Нэле хлюпае носам. Ногі цяжкія, голад ледзь можна трываць, і Тыль усё правільна сказаў, без хлеба яны памруць. Ну так, ёсць ягады і карэньчыкі, ды і трава можа быць ядомай, але гэтага мала, гэтым не наясіся. Летам мо і до-сыць было б, але не ў такі холад.
А потым яны чуюць ззаду за сабой грукатанне і рыпен-не павозкі. Хаваюцца ў хмызняку, але неўзабаве разу-меюць, што гэта ўсяго толькі фургон вандроўнага рыф-мача. Тыль выскоквае і становіцца пасярод дарогі.
— Вой, — гаворыць пяюн. — Млынароў сын!
— Возьмеш нас з сабой?
— 3 чаго б гэта?
— Бо іначай мы здохнем, гэта раз. Але яшчэ мы табе дапаможам. Ты не хочаш кампаніі?
— Яны цябе, пэўна, ужо шукаюць, — гаворыць рыфмач.
— Яшчэ адна прычына. Ці ты мо хочаш, каб яны мяне злавілі?
— Залазьце.
Готфрыд патлумачыў ім самае галоўнае: той, хто пада-рожнічае з рыфмачом, адносіцца да вагабундаў — ванд-роўнага народу; яго не ахоўвае ніякая гільдыя і не асла-
117
Т ы л ь
няе ніякая ўлада. Калі ты ў нейкім горадзе і там раптам пачынаецца пажар, хутчэй давай драпака, бо ўсе паду-маюць, што падпаліў яго ты. Калі ты ў вёсцы і там нешта скралі, таксама давай адтуль цубу. Калі на цябе напа-даюць грабежнікі, аддавай ім усё. Але бывае, што яны ні-чога не бяруць, а патрабуюць песню, тады спявай для іх так добра, як умееш, грабежнікі часта танцуюць лепш за тых вясковых дурняў. Заўсёды натапырвай вушы, каб ве-даць, дзе ў які дзень кірмаш, бо калі кірмашу няма, у вёску цябе не пусцяць. На кірмаш збіраюцца людзі, ім хочац-ца танцаваць, слухаць песні, і да грошай яны ставяцца лягчэй.
— Бацька памёр?
— Так, памёр.
— Ты гэта бачыў?
— Вядома ж, бачыў, я ж дзеля гэтага туды і прыяз-джаў. Спачатку ён дараваў суддзям, як і заведзена, по-тым кату, потым падняўся на памост, атрымаў шворку на шыю, а потым пачаў нешта шаптаць, але я стаяў задалёка, не змог расчуць.
— А потым?
— А потым усё як заўсёды.
— Дык ён памёр?
— Хлопча, калі нехта боўтаецца на шыбеніцы, хіба мо-жа быць іначай? Вядома ж, ён памёр! Як ты лічыш?
— Усё хутка было?
Готфрыд адказвае не адразу:
— Так, вельмі хутка.
Некаторы час яны едуць моўчкі. Дрэвы ўжо не так ту-ляцца адно да аднаго. Промні святла прабіваюцца праз кроны. 3 травы прасекаў падымаюцца тонкія выпарэнні, паветра напаўняецца жамярой і птушкамі.
— Як робяцца спевакамі? — нарэшце запытвае Нэле.
118
У Л А Д A Р ПАВЕТРА
— Вывучваюцца. У мяне быў настаўнік. Ён усяму мяне навучыў. Вы пэўна ж чулі пра яго, гэта Герхард з Фогт-ланда.
- He.
— Ну той з Трыра!
Хлопчык паціскае плячыма.
— Вялікая літанія пра паход герцага Эрнста на турэцка-га султана.
- Што?
— Гэта яго самая вядомая песня. Вялікая літанія пра паход герцага Эрнста на турэцкага султана. Вы і праўда не ведаеце? Праспяваць?
Нэле ківае, і так яны ўпершыню знаёмяцца з убогім та-лентам Готфрыда.
У вялікай літаніі пра паход герцага Эрнста на турэцкага султана трыццаць тры страфы, а Готфрыд хоць і мала ча-го ўмее, але памяць у яго выдатная, ніводнае не забыўся.
I так яны едуць доўга. Пяюн спявае, асёл час ад часу рохкае, а колы рыпяць і грукочуць, нібы ведучы размову адно з адным. Нэле бачыць краёчкам вока, што ў хлоп-чыка па твары коцяцца слёзы. Ён адвярнуўся, каб ніхто не заўважыў.
Готфрыд заканчвае песню і пачынае яе ж зноў. Потым спявае пра прыгожага курфюрста Фрыдрыха і паўстанне чэшскіх станаў, потым пра злога цмока Куфера і рыцара Роберта, потым пра подлага французскага караля і вялі-кага іспанскага, ягонага ворага. А пасля апавядае пра сваё жыццё. Ягоны бацька быў катам, і ён мусіў стаць катам таксама. Але ўцёк.
— Як і мы, — гаворыць Нэле.
— Многа хто гэта робіць, больш, чым вам здаецца! Прыстойным лічыцца заставацца на месцы, але ў краіне поўна людзей, якіх гэта на месцы не ўтрымала. У іх няма
119
Тыль
абароны, але яны вольныя. Ім не трэба вешаць людзей. Ім не трэба нікога забіваць.
— Ці выходзіць замуж за Штэгеравага сына, — гаво-рыць Нэле.
— Ці ісці батрачыць, — гаворыць хлопчык.
Яны слухаюць, як Готфрыду жылося калісьці ў яго на-стаўніка. Той Фогтланд яго шмат біў, часта лупіў нагамі, аднойчы нават укусіў за вуха, бо ён не трапляў у ноты і амаль не ўмеў граць сваімі тоўстымі пальцамі. Няшчас-ны тупіца, так крычаў Фогтланд, не схацеў зрабіцца міст-рам, дык цяпер катуеш людзей сваёй музыкай у дзесяць разоў горш! Але ўсё ж не выганяў, і ў Готфрыда з кожным днём выходзіла лепш і лепш, горда гаворыць той, і вось нарэшце ён сам зрабіўся майстрам. Да таго ж ён адкрыў, што людзям падабаецца слухаць пра смяротныя пака-ранні, паўсюль і заўсёды. Кара смерцю нікога не пакідае абыякавым.
КНІГІ ОНЛАЙН
