Тыль
Даніэль Кельман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 332с.
Мінск 2020
— Дзякуй, — сказаў тоўсты граф.
— Я б ад такіх не адмовіўся, — сказаў Ганс Клопмес.
Тоўсты граф занепакоена азірнуўся на сваіх драгунаў.
— Вы адкуль? — спытаў Ганс Клопмес.
— 3 Вены, — прасіпеў тоўсты граф.
— Аднаго разу я амаль быў у Вене, — сказаў вершнік побач з Гансам Клопмесам.
— Што, праўда? — спытаў Ганс Клопмес. — Ты — і ў Вене?
— Толькі паблізу. У ёй самой не быў.
— I што ж здарылася?
139
Т ы л ь
— Нічога, проста ў Вену не паехаў.
— Трымайцеся далей ад Штарнберга, — сказаў Ганс Клопмес. — Найлепш вазьміце на поўдзень, ідзіце паўз Гаўтынг, потым у бок Гершынга, а адтуль да кляштара, тая дарога яшчэ адкрытая для пешых падарожнікаў. Але паспяшайцеся, Цюрэн і Урангель ужо ля Дуная. Неўзаба-ве тут будзе горача.
— Мы ж не пешыя падарожнікі, — сказаў Карл фон Додэр.
— Чакай.
He было патрэбы ў камандзе або дамоўленасці. Усе прышпорылі коней. Тоўсты граф схіліўся над конскай шыяй і крэпка трымаўся, напалову за цуглі, напалову за грыву. Ён бачыў, як з-пад капытоў пырскае зямля, чуў крыкі за спінай, чуў трэск стрэлаў, супраціўляўся жадан-ню азірнуцца.
Яны скакалі і скакалі, яшчэ і яшчэ, спіна балела невы-носна, у нагах больш не было моцы, і ён не наважваўся павярнуць галаву. Побач з ім імчаў Франц Кернбаўэр, пе-рад ім — Конрад Пурнэр і Карл фон Додэр, Штэфан Пур-нэр скакаў ззаду.
Нарэшце яны спыніліся. Коні былі ўсе ў пене. У тоў-стага графа пацямнела ўваччу, ён споўз з сядла, Франц Кернбаўэр падтрымаў яго і дапамог злезці. Салдаты іх не пераследавалі. Пайшоў снег. Бела-шэрыя парушын-кі кружлялі ў паветры. Злавіўшы адну з іх пальцамі, граф пазнаў, што гэта попел.
Карл фон Додэр паляпаў свайго каня па шыі.
— На поўдзень і паўз Гаўтынг, ён сказаў, а потым у бок Гершынга. Коні ўсмяглі, ім трэба вада.
Яны зноў падняліся ў сёдлы. Скакалі моўчкі, на іх па-даў попел. Яны не сустрэлі больш ніводнага чалавека і надвячоркам убачылі кляштарную вежу.
140
ЦУСМАРСГАЎЗЭН
У гэтым месцы біяграфія Марціна фон Волькенштайна робіць скачок: ён ні слова не кажа пра стромы пад’ём за Гершынгам, які пэўна ж нялёгка даўся коням, гэтаксама няма нічога пра напаўразбураны будынак кляштара і ні-якага апісання манахаў. Безумоўна, прычынай былі хібы памяці, але, пэўна ж, і нервовая нецярплівасць, што пад-ганяла яго падчас напісання. I таму праз два заблытаныя сказы чытачы ўжо бачаць яго з абатам, на досвітку на-ступнага дня.
Яны сядзяць на двух зэдліках у пустой зале. Мэблю скралі, зламалі або спалілі. Тут меліся і насценныя дываны, сказаў абат, а яшчэ срэбныя падсвечнікі і вялі-кі залаты крыж там над дзвярной аркай. Цяпер жа свяці-ла толькі адна адзіная хваёвая лучына. Айцец Фрызэнэ-гер гаварыў па справе і коратка, але ў тоўстага графа ўсё адно час ад часу зліпаліся вочы. Ён кожны раз спалохана схамянаўся, але тут жа ўпэўніваўся, што гэты сухарлявы чалавек, не зважаючы ні на што, працягвае гаварыць. Тоўсты граф лепш бы адпачыў, але абату хацелася распа-весці пра апошнія гады, яму хацелася, каб пасол імпе-ратара атрымаў дакладныя звесткі пра перанесеныя кляштарам цяжкасці. Пазней, у часы Леапольда Першага, пішучы сваю біяграфію і пастаянна блытаючы факты, да-ты і людзей, тоўсты граф з зайздрасцю згадваў бездакор-ную памяць айца Фрызэнэгера.
«Цяжкія гады не здолелі зламаць абатаў дух, — пісаў ён. — Яго вочы былі вострымі і ўважлівымі, словы трап-нымі, сказы доўгімі і дасканала пабудаванымі, але праў-дзівым здавалася не ўсё: безліч падзей заставалася не аформленай у звязны аповед, і таму было цяжкавата са-чыць за яго думкай». Цягам гэтых гадоў у кляштар паста-янна ўрываліся салдаты: імператарскія войскі ўзялі тое, у чым мелі патрэбу, потым прыйшлі пратэстанцкія войскі
141
Тыль
і ўзялі тое, у чым мелі патрэбу яны. Потым пратэстанты сышлі, і зноў вярнуліся імператарскія войскі і ўзялі тое, у чым мелі патрэбу: скаціну, драўніну і боты. Потым ім-перцы сышлі, але пакінулі ахоўную гвардыю, а затым прыйшлі марадзёры, якія не адносіліся ні да якае арміі, і гвардыя іх выгнала, або яны выгналі гвардыю, ці адно, ці другое, або, можа, спачатку адно, а потым другое, тоўсты граф не меў пэўнасці, ды і якая розніца, бо ахоўную гвар-дыю ўсё адно адклікалі, і прыйшлі ці то шведы, ці то імпе-ратарскія войскі, каб узяць тое, у чым мелі патрэбу: ска-ціну, драўніну і адзенне, а перадусім, вядома ж, боты, калі боты яшчэ заставаліся, ды і драўніны ўжо не было. На-ступнай зімою ў кляштары шукалі паратунку сяляне з на-вакольных вёсак, ва ўсіх залах ляжалі людзі, ва ўсіх камо-рах, у кожным калідорчыку. Голад, забруджаныя студні, холад, ваўкі!
— Ваўкі?
Яны пачалі ўрывацца ў хаты, расказваў абат, спачат-ку толькі начамі, але неўзабаве і ўдзень. Людзі ж уцяка-лі ў лясы, забівалі там маленькіх звяркоў і елі іх, а по-тым ссякалі дрэвы, каб не акалець, — вось ваўкі ад голаду і страцілі ўсялякі страх. Як ажылыя кашмары бегалі яны па вёсках, як пачвары са старых казак. Бліскаючы галод-нымі вачыма, яны з’яўляліся ў спальнях і стайнях, зусім не баючыся нажоў ды сахароў. Найгоршымі зімовымі днямі яны нават знайшлі шлях да кляштара, адзін з ваўкоў на-паў на жанчыну з немаўляткам і вырваў у яе з рук дзіця.
He, акурат такога напраўду не здаралася, абат гаварыў толькі пра страх за малых дзяцей. Але з невядомай пры-чыны вобраз, як воўк раздзірае немаўля на вачах у ма-ці, настолькі захапіў тоўстага графа, у якога на момант напісання біяграфіі было ўжо пяць унукаў і тры праўну-кі, што ў яго ўяўленні абат расказаў яму і гэта, і таму ён
142
ЦУСМАРСГАЎЗЭН
з красамоўнымі выбачэннямі за немагчымасць пазбавіць гэтага чытачоў уключыў у кнігу надзвычай жорсткае апі-санне болю, крыкаў, жаху, ваўчынага рыку, вострых зубоў і крыві.
— I так працягвалася, — расказваў абат спакойным го-ласам, — зноў і зноў, дзень за днём, год за годам. Столь-кі голаду. Столькі хваробаў. Чаргаванне армій і мара-дзёраў. Краіна спустошаная. Лясы зніклі, вёскі спаленыя, людзі ўцяклі бог ведае куды. А ў апошнія гады ўцяклі нават ваўкі, — ён нахіліўся, паклаў руку тоўстаму графу на плечы і спытаў, ці зможа той усё гэта запомніць.
— Змагу, — адказаў тоўсты граф.
— Важна, каб пра гэта даведаўся двор, — сказаў абат. — Баварскі курфюрст як галоўны імперскі вайскаводца пры ўсёй сваёй вучонасці цікавіцца толькі агульнай карцінай, не дэталямі. Яго часта прасілі аб дапамозе, але праўда ў тым, што яго войскі лютавалі нават больш за шведаў. Толькі калі пра ўсё гэта будуць памятаць, нашы пакуты мелі сэнс.
Тоўсты граф кіўнуў.
Абат уважліва зазірнуў яму ў твар.
— Вытрымка, — сказаў ён, нібыта прачытаўшы дум-кі свайго суразмоўцы. — Дысцыпліна і ўнутраная воля. На маіх плячах ляжыць дабрабыт кляштара, выжыванне братоў.
Ён перахрысціўся, тоўсты граф паўтарыў следам за ім.
— Нешта такое можа вельмі прыдацца, — абат узяўся за адварот расы, і з жахам, вядомым яму толькі з ліхаман-кавых трызненняў, тоўсты граф убачыў джутавае плеціва, а на ім металічныя шыпы і шкляныя аскепкі з засохлай крывёй.
— Да гэтага прызвычайваешся, — сказаў абат. Першыя гады былі самымі горшымі, тады ён надзяваў валасніцу
143
Тыль
зрэдку і ахалоджваў вадой гнаенне цела. Але потым яму стала сорамна за сваю слабасць, і Пан Бог раз за разам дараваў яму сілу надзяваць яе зноў. Былі моманты, калі боль рабіўся такім дзікім, такім пякельна вострым і ня-сцерпным, што яму здавалася, ён звар’яцее. Але малітвы дапамагалі. Звычка дапамагала. I скура зрабілася таў-сцейшай. Праз чатыры гады пастаянны боль ператварыў-ся ў сябра.
У гэты момант, так пісаў тоўсты граф пазней, яго мусіў адолець сон, бо калі ён апрытомнеў, працёр вочы і па-ру імгненняў спрабаваў зразумець, дзе ён, насупраць быў зусім іншы чалавек.
Гэта быў хударлявы мужчына з запалымі шчокамі і шнарам, які цягнуўся ад верху лба ўніз да пераносся. Ён насіў расу, але было відавочна — хоць цяжка сказаць ча-му, — што гэта не манах. Тоўсты граф ніколі не бачыў такіх вачэй. Потым ён пісаў, што ўжо не ўпэўнены, ці сапраўды размова была менавіта такой, як ён гадамі расказваў сяб-рам, знаёмцам і незнаёмцам. Але вырашыў прытрымлі-вацца версіі, якую чула ўжо надта шмат людзей, і не ад-хіляцца ад яе.
— Нарэшце ты тут, — сказаў мужчына. — Я доўга чакаў.
— Ты Тыль Уленшпігель?
— Адзін з нас — гэта ён. Ты тут, каб забраць мяне?
— На загад імператара.
— Каторага? Іх шмат.
— He, няшмат! Чаго ты смяешся?
— Я смяюся не з імператара, я смяюся з цябе. Чаго ты такі тлусты? Жэрці ж няма чаго, як табе гэта ўдаецца?
— Закрый свой рот, — сказаў тоўсты граф, адразу ж раз-злаваўшыся, што не прыдумаў нічога больш дасціпнага. I нягледзячы на тое, што ён да канца жыцця шукаў лепшы адказ і нават знайшоў цэлы шэраг магчымых, у ніводным
144
ЦУСМАРСГАЎЗЭН
са сваіх аповедаў ён не адхіліўся ад гэтага ганебнага ска-за. Бо акурат ён падмацоўваў праўдзівасць яго ўспамінаў. Хіба можна выдумаць нешта настолькі кепскае?
— Іначай ты мяне ўдарыш? Ты ж гэтага не зробіш. Ты мяккі. Лагодны, мяккі і слаўны. Усё гэта не для цябе.
— Вайна не для мяне?
— He, не для цябе.
— Але якраз для цябе?
— Так, якраз для мяне.
— Добраахвотна паедзеш з намі ці толькі пад пры-мусам?
— Сам паеду, вядома ж. Тут больш няма чаго есці, тут усё развальваецца, абату таксама нядоўга засталося, от я і паслаў па цябе.
— Ты не пасылаў па мяне.
— Я паслаў па цябе, тлусты кнэдлік.
— Яго Вялікаць пачуў...
— Ну і з чаго б гэта вялікасць нешта пачула, а, таўста-пуз? Яго маленькая вялікасць, тупарылая вялікасць у за-латой кароне на залатым троне пачула пра мяне толькі таму, што я паслаў па вас. I не бі мяне, я магу такое га-варыць, ты ж ведаеш пра блазенскую свабоду. Калі я не назаву вялікасць тупарылым, хто ж гэта яшчэ зробіць? Але некаму ж трэба. А табе нельга.
Уленшпігель выскаліўся. Гэта была жудасная ўхмылка, злая і здзеклівая, а раз тоўсты граф не мог аднавіць да-лейшага разгортвання іх размовы, ён выкарыстаў паўту-зіна сказаў, каб апісаць гэтую ўхмылку, а потым цэлую старонку расхвальваў глыбокі, сыты і гаючы сон, які ён зведаў на падлозе кляштарнай келлі ажно да сярэдзіны наступнага дня: «Марфей, ласкавы бог спакою, дараваль-нік міру, завадатар радасці, стрыманы пастыр начнога за-быцця, у гэтую ноч, калі ты мне быў патрэбны як ніколі,
КНІГІ ОНЛАЙН
