Тыль
Даніэль Кельман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 332с.
Мінск 2020
Праз пару дзён цяплее. Крычаць галкі, гудуць жукі і пчолы, і хмары расплываюцца ад сонца. Дыханне ўзды-маецца ў паветра маленькімі аблачынкамі. Ранішняе святло разносіць галасы, ён чуе, як у хаце бацька крычыць на парабка. Хлопчык мармыча сабе пад нос песеньку, там Сліерць ідзе як Злірочны Жнец, яго даў нам Бог-Айцец, пад гэтую мелодыю добра хадзіць па канаце, але ён пэўна пе-растараўся з гукам, бо вось побач ужо стаіць Агнэта, яго маці, і пытаецца, чаго гэта ён лынды б’е.
— Я зараз прыйду.
— Трэба прынесці вады, — гаворыць яна, — і пачысціць прыпечак.
Ён раскідвае рукі ўшыркі, залазіць на канат і спрабуе не зважаць пры гэтым на яе пукаты жывот. Няўжо са-праўды ў ёй там дзіця — дрыгаецца, цялёпкаецца і слухае
23
Тыль
іх? Думка замінае яму. Калі Богу хочацца стварыць чала-века, чаму ён робіць гэта ўнутры яшчэ аднаго? Нешта вельмі брыдкае ёсць у тым, што ўсе істоты зараджаюц-ца таемна: апарышы ў рошчыне, мухі ў адкідах, чарвякі ў бурым грунце. I вельмі рэдка, як яму патлумачыў баць-ка, дзеткі вырастаюць з каранёў мандрагоры, а яшчэ ра-дзей — апоўзлікі з кропель смуроду.
— Мне паклікаць Зэпа? — пытае яна. — Хочаш, каб прыйшоў Зэп?
Хлопчык падае з каната, заплюшчвае вочы, раскідвае рукі ўшыркі, ускараскваецца назад. Калі ён зноў пазірае ўніз, маці ўжо няма.
Ён спадзяецца, што гэта пустыя пагрозы, але праз колькі часу сапраўды з’яўляецца Зэп. Кідае адзін толь-кі позірк, потым падыходзіць да каната і спіхвае хлоп-чыка ўніз: не лёгкім штуршком, а ўдарам, такім моцным, што хлопчык бразнуўся ніцма. Са злосці ён абзывае Зэпа смярдзючым асліным задам, які спіць са сваёй сястрой.
Гэта была дурасць. Бо, па-першае, ён зусім не ведае, ці ў Зэпа, які аднекуль прыйшоў і некуды потым сыдзе, як і ўсе парабкі, наагул ёсць сястра, а па-другое, гэты тып толькі і чакаў нечага падобнага. Яшчэ да таго, як хлопчык змог падняцца, Зэп ужо сядзеў на яго патыліцы.
Ён не можа дыхаць. У твар уразаюцца камяні. Ён выгі-наецца, але нічога не дапамагае, бо Зэп удвая старэйшы за яго, утрая цяжэйшы і ў пяць столак дужэйшы. Таму хлопчык збіраецца з сіламі і стойвае дыханне. На языку смак крыві. Ён удыхае бруд, давіцца, плюецца. Увушшу гудзе і свішча, здаецца, што зямля ўздымаецца, апускаец-ца і ўздымаецца зноў.
Раптам цяжар знік. Яго перавярнулі на спіну, зям-ля ў роце, вочы зліпліся, галаву свідруе боль. Парабак цягне яго да млына: па жвіры і зямлі, праз траву, зноў
24
У Л А Д A Р ПАВЕТРА
па зямлі, па вострых камянях, міма дрэў, міма батрачак, што заходзяцца ад рогату, міма пуні, міма загарадак для коз. Потым ён тузае яго ўгару, адчыняе дзверы і штурхае ўнутр.
— Якраз у пару, — гаворыць Агнэта. — Прыпечак сам сябе не пачысціць.
Каб трапіць з млына ў вёску, трэба прайсці ладны ка-валак лесу. Калі дрэвы радзеюць і пачынаюцца вясковыя ваколіцы — лугі, выганы і палі, траціна з якіх пад парай, а дзве траціны ўробленыя і абнесеныя штыкетнікам, — ужо можна бачыць шпіль царкоўнай вежы. Тут заўсёды нехта ляжыць у брудзе і рамантуе агароджы, якія ўвесь час ламаюцца: трэба трымаць іх цэлымі, бо альбо скаціна ўцячэ, альбо дзікія звяры папсуюць збожжа. Большасць палёў належыць Петэру Штэгеру. Большасць жывёл так-сама, іх можна лёгка пазнаць паводле таўра на шыі.
Найперш трапляеш да хаты Ганны Крэль. Яна сядзіць на сваім парозе, што ж ёй яшчэ рабіць, і цыруе адзежу, гэтым яна зарабляе на хлеб. Потым праходзіш праз вуз-кі прагал паміж Штэгеравай гасподай і кузняй Людвіга Штэлінга, падымаешся па драўлянай гаці, якая не дае за-гразнуць у брудзе, пакідаеш справа стайню Якаба Кронса і выходзіш на галоўную вуліцу, яна ж тут і адзіная. На ёй жывуць Ансэльм Мелькер з жонкай і дзецьмі, побач ягоны швагер Людвіг Колер, а далей Марыя Лозерын, якая стра-ціла мужа летась, бо нехта яго сурочыў; у яе прыгожая сямнаццацігадовая дачка, заручаная са старэйшым Штэ-геравым сынам. Па другі бок жыве Марцін Гольц з жон-кай і дочкамі, ён пячэ хлеб, а побач з ім маленькія дам-кі Тама, Генрыхса і Гайнэрлінгаў, з вокнаў апошніх часта даносяцца сваркі; Гайнэрлінгі — нядобрыя людзі, і гонару ў іх няма. Усе, апроч каваля і пекара, маюць трошкі зямлі
25
Т ы л ь
за вёскай і па некалькі коз, але толькі ў Петэра Штэгера, самага багатага, ёсць каровы.
Потым выходзіш на пляц з царквой, старой вясковай ліпай і студняй. Ля царквы стаіць пастарава хата, побач з ёй — дом аканома, Паўля Штэгера, стрыечнага брата Петэра Штэгера, які двойчы на месяц абходзіць палеткі і раз на тры месяцы нясе падаткі землеўладальніку.
Пляц канчаецца агароджай. Калі адчыніць веснічкі і пайсці праз шырокае поле, таксама Штэгерава, дык зноў зойдзеш у лес, а калі не вельмі баяцца холаду, і ісці ўсё да-лей і далей, і не збіцца з тропу ў падлеску, праз шэсць гадзін дойдзеш да гасподы Марціна Ройтара. Калі цябе там не па-кусае сабака і ты пойдзеш яшчэ далей, дык праз тры гадзі-ны выйдзеш да іншай вёскі, не нашмат большай за гэтую.
Але там хлопчык не бываў ніколі. Ён ніколі не бываў дзесьці яшчэ. I хоць многія людзі, якія наведвалі розныя мясціны, гаварылі яму, што паўсюль усё аднолькава, ён не можа перастаць задаваць сабе пытанні, куды ўсё ж прыйдзеш, калі не пераставаць рухацца далей, не проста да наступнай вёскі, а далей і далей.
На чале стала млынар гаворыць пра зоркі. Жонка, сын, парабкі і батрачка робяць выгляд, што слухаюць. Ядуць крупы. I ўчора былі крупы, і заўтра зноў будуць крупы, ка-лі радзейшыя, калі гусцейшыя; крупы — штодзённая ежа, толькі ў найгоршыя дні замест крупаў — нічога. Тоўстая аконная шыба не прапускае ветру, пад ледзь цёплай печ-кай дурэюць два каты, а ў куце хаты ляжыць каза, якой, вядома ж, самае месца ў хляве, але нікому не хочацца яе выганяць, бо ўсе стаміліся, а рогі ў яе вострыя. Ля дзвярэй і над акном выразаныя пентаграмы ад злых духаў.
Млынар апісвае, як роўна дзесяць тысяч семсот тры гады пяць месяцаў і дзевяць дзён таму ў жорнах сусвету
26
УЛАДАР ПАВЕТРА
занялася вогненная віхура. I з тае пары гэтае ўсё, каторае свет, круціцца верацяном і нараджае зоркі, цяпер і заў-сёды, бо калі час не мае пачатку, то не мае і канца.
— He мае канца, — паўтарае млынар, і яго аж пера-смыкае. Нешта не тое ён сказаў. — He мае канца, — шэпча ён, — не мае канца.
Клаус Уленшпігель родам з верхніх зямель, з Мёльна, з лютэранскай поўначы. Ён прыйшоў сюды дзесяць гадоў таму, ужо не зусім маладым, ну а раз быў нетутэйшым, то змог стаць толькі парабкам у млынара. Быць млынаром не так ганебна, як, напрыклад, скуралупам і разбірац-ца са здыхатой, альбо начным вартаўніком, альбо наогул катам, але ж гэта і не лепш, чым падзённікам, і ўжо куды горш, чым рамеснікам у якой гільдыі ці селянінам, тыя ні-колі не падалі б рукі такому, як ён. Але потым ён пабраў-ся з дачкой млынара, а калі ў хуткім часе той памёр, сам стаў млынаром. Апроч таго, ён лекуе сялян, якія ўсё яшчэ не падаюць яму рукі, бо раз не заведзена, дык і не заве-дзена; але калі ім нешта баліць, усе ідуць да яго.
He мае канца. Клаус не можа гаварыць далей, гэта яго занадта займае. Як можа скончыцца час! 3 другога боку... Млынар пацірае лоб. Час жа мусіў неяк пачацца. Бо калі ён ніколі не пачынаўся, як мы апынуліся ў гэтым моман-це? Клаус азіраецца па баках. Бясконцасць мінуць не мо-жа. Ну і вось, хай сабе, ён пачаўся. Але да таго што? Да ча-су што было? Ажно галава закружылася. Як у гарах, калі глядзіш у цясніну.
Аднойчы, зноў расказвае Клаус, ён бачыў нешта гэт-кае, у Швейцарыі, калі адзін альпійскі пастух-сыравар узяў яго з сабой на горны выган. У кароў на шыях віселі званы, а пастуха звалі Рудзі. Клаус нібы спатыкаецца, по-тым згадвае, пра што ж хацеў сказаць. А, тамака ён зазір-нуў у цясніну, і яна аказалася такой глыбокай, як быццам
27
Тыль
нідзе не канчалася. Тады ён спытаў сыравара, дзіўнае імя ў яго такое было — Рудзі, дык вось, тады ён спытаў Рудзі: «А ці ж глыбака тут?» I той Рудзі адказаў яму трошкі запа-волена, быццам стомлена: «Тут дна няма».
Клаус уздыхае. У цішыні шоргаюць лыжкі.
— Спачатку я быў падумаў, што такое немагчыма, — расказвае ён далей, — і што сыравар манюка. Потым спытаў сябе: а калі гэтая бездань — уваход у пекла? Але раптам уцяміў, што ніякай розніцы няма: нават калі ў гэ-тай бездані і ёсць дно — падымі вочы і ўбачыш бяздонную бездань, — цяжкай рукой Клаус чухае патыліцу.
— Бездань, — мармыча ён, — якая папросту ніколі не канчаецца, ні канца ні краю, далей і далей, у якой, зна-чыцца, месцяцца ўсе ў свеце рэчы і ні на каліва не запаў-няюць яе глыбіні, глыбіня, у якой усё знікне дарэшты... — ён глытае лыжку крупаў. Неяк зусім млосна, як і ад разумення, што лікі ніколі не канчаюцца! Што да кожнай лічбы можна было б дадаць яшчэ адну, і нават Бог гэтага не спыніць. Заўсёды яшэ адну! Лік без канца, глыбіня без дна, час да часу. Клаус круціць галавой. — А калі...
I тут ускрыквае Зэп. Прыціскае далоні да рота. Усе неўразумела глядзяць на яго, але і радуюцца, што пера-рваў.
Зэп выплёўвае некалькі карычневых камянькоў, вель-мі падобных да камячкоў крупаў. Незаўважна падкінуць іх яму ў міску было няпроста. На гэткае трэба чакаць зруч-нага моманту ці нават самому адцягнуць увагу, калі не-абходна. Таму нядаўна хлопчык стукнуў Розе, батрачцы, па галёнцы, а калі дзяўчына ўскрыкнула і назвала яго па-цучанём падсмаленым, а ён назваў яе каровай, а яна яму сказала, што ён брыда брыдой, а яго маці сказала абаім супакоіцца, напрамілы бог, бо інакш ежы сёння больш не атрымаюць, тады ён хуценька нагнуўся наперад, і акурат
28
УЛАДАР ПАВЕТРА
у тое імгненне, калі ўсе паглядзелі на Агнэту, каменьчыкі плюхнуліся ў міску Зэпа. Зручны момант лёгка ўпусціць, але калі ты ўважлівы, то адчуеш яго. Тады хоць бы і адна-рог прабег праз пакой — яго б ніхто не заўважыў.
Зэп калупаецца пальцам у роце, выплёўвае на стол зуб і падымае вочы на хлопчыка.
Гэта дрэнна. Хлопчык быў амаль упэўнены, што Зэп не здагадаецца, але той відавочна не такі дурны.
Тады хлопчык ускаквае і імчыць да дзвярэй. На жаль, Зэп не толькі вялікі, але і хуткі, яму лёгка злавіць малога. Той хоча вырвацца, нічога не выходзіць, Зэп замахваец-ца і б’е яго кулаком у твар. Удар паглынае ўсе іншыя гукі.
Хлопчык міргае. Агнэта падскочыла, батрачка смяец-ца, ёй падабаюцца бойкі. Клаус сядзіць, зморшчыўшы лоб, заглыбіўшыся ў свае думкі. Два іншыя парабкі глядзяць, вылупіўшы вочы. Хлопчык не чуе нічога, прастора кру-ціцца, столь пад ім, Зэп перакінуў яго праз плячо, як мех з мукой. Потым выносіць на двор, і хлопчык бачыць над сабою траву, а недзе ўнізе выгінаецца неба, збаразнёнае вечаровымі аблокамі. Цяпер ён зноў нешта чуе: у паветры дрыжыць высокі гук.
КНІГІ ОНЛАЙН
