Тыль
Даніэль Кельман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 332с.
Мінск 2020
Калі б яны рушылі гасцінцам, то маглі б быць на месцы яшчэ да змяркання, але гасцінец ляжыць занадта блізка да прагаліны са старой вярбой. Ненароджанаму нельга
35
Т ы л ь
набліжацца да Мярзлоты. Таму яны мусілі падацца ў аб’езд вузкай утравелай сцежкай, што заглыбляецца ў лес, міма Кляновага пагорка і вялікай Мышынай твані.
Агнэта расказвае пра часіны, калі яшчэ не была заму-жам за Уленшпігелем. Адзін з двух сыноў пекара Голь-ца хацеў узяць яе ў жонкі. Пагражаў запісацца ў наёмнікі, калі яна не пагодзіцца. Збіраўся пайсці на ўсход, на ву-горскія раўніны, каб змагацца з туркамі. I яна ўжо была амаль пагадзілася — чаму не, думала яна, у выніку ніякай розніцы, той ці іншы. Але потым у вёсцы з’явіўся Клаус, каталік з поўначы, што ўжо само сабою дзівіла, а калі яна пабралася з ім, бо ну як жа можна было адмовіць, малады Гольц на ўсход не сышоў. Застаўся тут і пёк хлябы, а ка-лі праз два гады вёску ахапіла пошасць халеры, ён памёр першым, а калі памёр і бацька, пякарню пераняў яго брат.
Агнэта ўздыхае і гладзіць хлопчыка па галаве.
— Ты ж і не ўяўляеш сабе, якім ён тады быў. Маладым, зграбным і зусім не падобным на іншых.
Хлопчык не адразу цяміць, пра каго яна гаворыць.
— Ён усё ведаў. Чытаць умеў. I прыгожы ж быў. Дужы, яснавокі, умеў спяваць і танцаваць лепш за іншых, — яна нейкі час раздумвае. — Ён быў... жывы.
Хлопчык ківае. Яму болей хацелася б паслухаць казку.
— Ён добры чалавек, — гаворыць Агнэта. — Ніколі пра гэта не забывайся.
Хлопчык пазяхае.
— Толькі думкамі ніколі не тут. Гэтага я тады не разу-мела. Я ж не ведала, што такія бываюць. Скуль мне было ведаць? Я ж заўсёды жыла тут. Што гэткі, як ён, потым і не зможа быць цалкам з намі. Спачатку ён толькі ча-сам знікаў некуды думкамі, пераважна заставаўся са мной, насіў мяне на руках, мы смяяліся, яго вочы былі такімі яснымі. Толькі раз-пораз знікаў са сваімі кнігамі ці
36
УЛАДАР ПАВЕТРА
доследамі, нешта паліў ці змешваў парашок. А потым стаў часцей бавіць час з доследамі і радзей — са мной, а тады яшчэ радзей. А цяпер? Ты ж бачыш. У мінулым месяцы спынілася млынавое кола, дык ён яго толькі праз тры дні пачыніў, бо спачатку хацеў нешта там выпрабаваць на лу-зе. He меў часу на млын — і гэта млынар. А потым яшчэ і дрэнна парамантаваў, вал не круціўся, і мы мусілі пра-сіць дапамогі ў Ансэльма Мелькера. Але яму ўсё роўна!
— Можна мне казку?
Агнэта ківае.
— Даўным-даўно, — пачынае яна, — калі камяні яшчэ былі маладымі, і не існавала ніякіх герцагаў, і нікому не трэба было плаціць дзесяціну... Даўным-даўно, калі нават зімой ніхто не ведаў пра снег...
Яна марудзіць, кратае свой жывот і падцягвае лейцы. Дарога звузілася і вядзе па шырокім карэнні. Адзін няўда-лы крок асла — і вазок перакуліцца.
— Даўным-даўно, — пачынае яна наноў, — адна дзяў-чынка знайшла залаты яблык, яна хацела падзяліцца са сваёй маці, але параніла палец, і з кропелькі ейнай крыві вырасла дрэва, на якім вісела мноства яблыкаў, і не за-лочаных, а жудасна зморшчаных брыдкіх яблыкаў, і Taro, хто іх пакаштуе, чакала страшная смерць. Бо маці дзяўчынкі была вядзьмаркай, з вока тыя залатыя яблыкі не выпускала, а кожнага рыцара, які ішоў на яе, каб вы-зваліць дачку, раздзірала і зжырала, і пры гэтым смяялася і пыталася: няўжо сярод вас няма героя? Але калі нарэш-це надышла зіма і накрыла ўсё халодным снегам, тады дачка-гаротніца мусіла прыбіраць за сваёй маці і гата-ваць ёй ежу, дзень пры дні і без канца.
— Снегам?
Агнэта змаўкае.
— Ты сказала, што зімой не было снегу.
37
Т ы л ь
Агнэта маўчыць.
— Прабач, — гаворыць хлопчык.
— Тады дачка-гаротніца мусіла прыбіраць за сваёй маці і гатаваць ёй ежу, дзень пры дні і без канца, а была ж такая прыгожая, што ніхто не мог яе пабачыць і не закахацца.
Агнэта зноў маўчыць, потым ціха стогне.
— Што такое?
— Ну вось, дачка збегла глыбокай зімой, бо пачула, што далёка адсюль, далёка-далёка, на беразе вялізнага мора, жыве юнак, варты залатога яблыка. Але ж спачатку трэба было ўцячы, а як ты гэта зробіш, калі маці-вядзьмарка та-кая чуйная.
Агнэта зноў змаўкае. Лес ужо робіцца гушчаром, толь-кі далёка ўверсе паміж вершалінамі яшчэ бачныя проб-ліскі светла-блакітнага неба. Агнэта цягне за цуглі, асёл спыняецца. На дарогу выскоквае вавёрка, глядзіць на яе абыякавымі вочкамі; потым хутка, быццам відзежа, зні-кае. Парабак за іх спінамі перастае храпці і садзіцца.
— Што такое? — зноў запытвае хлопчык.
Агнэта не адказвае. Яна раптам спалатнела. I тут хлоп-чык бачыць, што яе спадніца ўся ў крыві.
Спачатку ён здзіўляецца, што дагэтуль не заўважаў та-кую вялікую пляму, потым разумее, што крыві толькі што зусім не было.
— Пачынаецца, — гаворыць Агнэта. — Мне трэба вяр-нуцца.
Хлопчык утаропліваецца ў яе.
— Гарачая вада, — гаворыць яна перарывістым гола-сам. — I Клаус. Мне трэба гарачая вада, і Клаус мне па-трэбны таксама са сваімі замовамі і зёлкамі. I павітуха з вёскі, Ліза Кёлерын.
Хлопчык не адрывае ад яе вачэй. Гайнэр не адрывае ад яе вачэй. Асёл не адрывае вачэй ад дарогі.
38
УЛАДАР ПАВЕТРА
— Бо іначай я памру, — гаворыць яна. — Так трэба. Ін-шага выйсця няма. Павозку не развернеш, Гайнэр мяне падтрымае, мы пойдзем пешкі, а ты застанешся.
— Чаму мы не паедзем далей?
— Да Ройтаравай гасподы мы дабяромся толькі з цям-ном, пешкі назад да млынарні будзе хутчэй, — яна злазіць, задыхаючыся. Хлопчык хоча ўхапіцца за яе руку, але маці яго адштурхоўвае. — Зразумеў?
- Што?
Агнэта прагна глытае паветра.
— Нехта мусіць застацца пры муцэ. Яна каштуе столь-кі ж, колькі палова млына.
— Адзін у лесе?
Агнэта стогне.
Гайнэр неўразумела пазірае то на яго, то на яе.
— Я тут з двума ёлупнямі, — Агнэта кладзе абедзве да-лоні на хлапечыя шчокі і так пільна ўзіраецца яму ў вочы, што ён можа бачыць сваё адлюстраванне. Яна дыхае з прысвістам і патрэскваннем. — Ты разумееш? — пытае яна ціхенька. — Сэрца маё, мой маленькі хлопчык, ты ра-зумееш? Ты пачакаеш тут.
У грудзях тахкае вельмі гучна, і яму здаецца, што ма-ці мусіць гэта чуць. Яму хочацца сказаць, што яна гэта дрэнна прыдумала, што ад болю ў яе розум крануўся. Пе-шшу яна не дойдзе, гэта зацягнецца на гадзіны, зашмат крыві страціла. Але ў роце ў яго перасохла, словы захрас-лі ў горле. Ён бездапаможна глядзіць, як яна, абапёршыся на Гайнэра, клыгае прэч. Парабак ці то трымае яе, ці то цягне, яна стогне пры кожным кроку. Спачатку ён яшчэ можа яе бачыць, потым толькі чуе, як аддаляюцца і сці-хаюць стогны, потым застаецца адзін.
На нейкі час ён забываецца пра ўсё гэта, цягаючы ас-ла за вушы. Управа, улева і зноў управа, кожнага разу
39
Т ы л ь
жывёлінка журботна пагудвае. Чаму асёл такі цярплівы, чаму такі добры, чаму не кусаецца? Хлопчык зазірае яму ў правае вока. Яно сядзіць у адтуліне, як шкляная пер-лінка, цёмная, вільготная і празрыстая. He міргае, толь-кі трошкі падрыгвае, калі хлопчык торкае туды пальцам. Ён запытвае сам сябе: як гэта, быць аслом? Запёртым у асліную душу, з аслінай галавой на плячах і аслінымі думкамі ў ёй — як яно, адчуваць гэта?
Ён стойвае дыханне і прыслухоўваецца. Чуе шоргат ветру па-над іншымі шоргатамі, зумканне і шамацен-не, рыпенне, крахтанне і трэск. Пярэшапт лісця па-над пярэшаптам галасоў, і зноў яму здаецца, што трэба тро-шкі даўжэй паслухаць — і можаш усё зразумець. Ён па-чынае ціхенька пагудваць, але голас гучыць як чужы.
Потым яму кідаецца ў вочы, што мяхі з мукой завяза-ныя доўгім канатам, які цягнецца ад аднаго меха да дру-гога. Хлопчык з палёгкай дастае нож і пачынае рабіць на-сечкі на камлях.
Як толькі ён нацягнуў канат на вышыні грудзей па-між двума дрэвамі, яму адразу ж палепшала. Ён правярае трываласць, потым разуваецца, залазіць наверх і ідзе з раскінутымі ўшыркі рукамі да сярэдзіны. Там ён ста-іць, над вазком і аслом, над гліністай сцежкай. Страчвае раўнавагу, саскоквае, адразу ж зноў караскаецца ўверх. Пчала вылятае з хмызняку, апускаецца і знікае ў зеляні-не. Хлопчык паціху зрушвае з месца. Вось-вось ён дойдзе да другога канца, але не — падае.
I на нейкі час застаецца ляжаць. Навошта падымацца? Ён перакульваецца на спіну. Яму здаецца, што час застыў. Нешта змянілася: шаргоча вецер, шапоча лісце, у асла гучна буркае ў жываце, але ўсё гэта ніяк не звязана з ча-сам. Раней было цяпер, і цяпер ёсць цяпер, і ў будучыні, калі ўсё зменіцца, і калі жыцьмуць іншыя людзі, і ніхто,
40
УЛАДАР ПАВЕТРА
акрамя Бога, не будзе ведаць пра яго, Агнэту з Клаусам і млынарню, тады ўсё яшчэ будзе цяпер.
Цёмна-сіняе неба над ім пакрысе зацягваецца акса-мітна-шэрым. Цені караскаюцца ўверх па камлях дрэў, і вось ужо сцямнела. Святло ўверсе запяклося да вузкага зіхцення. А потым усё навокал агарнула ноч.
Ён плача. Але побач няма нікога, хто мог бы дапама-гчы, ды і плакаць жа можна не так доўга, потым канчаюц-ца і сілы, і слёзы, таму і ён урэшце перастае.
Ён усмяг. Агнэта з Гайнэрам забралі бурдзюк з півам, Гайнэр яго павесіў на пасак, ніхто і не падумаў пакінуць хлапцу нешта пітное. Вусны ў яго перасохлі. Недзе паблі-зу мусіць быць ручай, але як яго знайсці?
Шолахі цяпер зусім іншыя, чым удзень: іншыя галасы звяроў, іншы вецер, нават галіны патрэскваюць па-інша-му. Наверсе неяк надзейней. Ён спрабуе ўзлезці на дрэва. Але ў цемры гэта няпроста, амаль нічога не відаць. Га-лінкі ламаюцца, а патрэсканая кара ўразаецца ў пальцы. Адзін чаравік злятае з нагі, трошкі чуваць, як ён стукае-цца то аб адзін сук, то аб другі. Караскаючыся па камлі, хлопчык паціху праціскваецца наверх, потым яшчэ тро-шкі вышэй. Далей няма як.
Нейкі час ён тут. Ён уяўляў сабе, што паспіць на тоў-стым суку, прыхінуўшыся да камля, але цяпер бачыць, што гэта немагчыма. На дрэве няма нічога мяккага, і трэ-ба пастаянна за што-небудзь чапляцца, каб не ўпасці. Га-лінка цісне яму ў калені. Спачатку яму здаецца, што мож-на вытрымаць, але неўзабаве гэта робіцца невыносным. Ды і на суку сядзець таксама балюча. Ён згадвае казку пра злую вядзьмарку, прыгажуню дачку, рыцара і залаты яблык: ці выпадзе яму дазнацца, чым усё скончылася?
Ён зноў злазіць. У цемры гэта цяжка, але ён спрытны, таму не саслізгвае і дабіраецца да зямлі. Аднак чаравіка
41
Т ы л ь
знайсці не можа. Як добра, што хоць асёл тут. Хлопчык прыціскаецца да прыемнай тхліны мяккай жывёліны.
КНІГІ ОНЛАЙН
