Тыль
Даніэль Кельман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 332с.
Мінск 2020
Але ж веды заўсёды трэба класці так, каб іх знаходзілі, нельга ж нам марнець як трава, нічога не разумеючы. I ка-лі няма нікога, з кім можна пагаварыць, гэта цяжка. Цябе так шмат турбуе, але ніхто не хоча слухаць тваіх думак пра ўсё гэта: што такое рай, адкуль бяруцца камяні, а ад-куль мухі і іншая ўсюдыісная жамяра, на якой мове між сабою гавораць анёлы і як Найвышэйшы Творца стварыў сам сябе і робіць гэта зноў і зноў, дзень пры дні, бо ад яго бяздзеяння ўсё скончылася б у адзін момант — хто, калі не Бог, асланяе свет ад знікнення?
На некаторыя кнігі Клаусу спатрэбіліся месяцы, на некаторыя — гады. Некаторыя ён ведае на памяць і ўсё адно не разумее. I хоць раз на месяц ён бездапаможна вяртаецца да таўшчэзнага лацінскага твора, скрадзена-га з палаючай парафіі ў Трыры. Агонь распаліў не ён, ён проста быў паблізу, унюхаў дым і скарыстаўся момантам. Без яго кніга згарэла б. Ён мае на яе права. Але прачытаць яе не можа.
У ёй семсот шэсцьдзясят пяць старонак дробным шрыфтам, на некаторых яшчэ і малюнкі, быццам з кашма-раў: мужчыны з птушынымі галовамі, зубцы і высокія
48
УЛАДАР ПАВЕТРА
вежы горада на хмары, з якой падаюць струменьчыкі дажджу, двухгаловы конь на лясной прагаліне, жамярына з доўгімі крылцамі, чарапаха, якая караскаецца на неба па сонечным промні. Першай старонкі, дзе пэўна ж стаяла назва, няма; аркуш са старонкамі пяцьсот дзевятнаццаць і пяцьсот дваццаць таксама нехта выдраў. Клаус тройчы хадзіў з гэтай кнігай да пастара і прасіў дапамогі, але той яго шторазу справаджваў і тлумачыў, што толькі адука-ваным людзям належыць займацца лацінскімі рукапісамі. Спачатку Клаус меркаваў наслаць на яго галаву якое-не-будзь закляцце сярэдняй моцы — ламавіцу, ці нашэсце мышэй на яго хату, ці каб малако скісла, — але потым да яго дайшло, што бедны вясковы пастар, які зашмат п’е і пастаянна паўтараецца ў казанях, напраўду проста не разумее лаціны. I ён амаль прымірыўся з тым, што мена-віта гэтую кнігу, якая, магчыма, утрымлівае ключ да ўся-го, ён не зможа прачытаць ніколі. Бо хто тут, на гэтым за-бытым богам млыне, навучыць яго лаціне?
Але нават калі так, у апошнія гады ён зрабіў шмат ад-крыццяў. Збольшага ён ведае, адкуль паходзяць рэчы, як паўстаў свет і чаму ўсё так, як ёсць: духі, рэчывы, душы, драўніна, вада, нябёсы, жыццё, зерне, цвыркуны. Гютнэр ганарыўся б ім. Неўзабаве ён закрые апошнія прагалы. I тады сам напіша кнігу, дзе будуць адказы на ўсе пытан-ні, і вучоныя ва ўніверсітэтах будуць дзівіцца, чырванець і рваць на сабе валасы.
Але гэта будзе няпроста. У яго вялікія далоні, і тонкі ствол пяра заўсёды ламаецца між пальцамі. Трэба шмат практыкавацца перад тым, як напоўніць цэлую кнігу атрамантавым павуціннем. Але гэта неабходна зрабіць, бо ён жа не зможа назаўсёды ўтрымаць у памяці ўсё ад-крытае ім. Такога і цяпер ужо зашмат, ажно балюча, ажно млосна ад усіх гэтых ведаў у галаве.
49
Тыль
Магчыма, калісьці ён перакажа нешта свайму сы-ну. Можна бачыць, што хлопчык часам прыслухоўваец-ца да яго за вячэрай, амаль міжволі, і стараецца рабіць гэта незаўважна. Ён худы і нягеглы, але здаецца разум-ным. Нядаўна Клаус заспеў яго за жангліраваннем трыма каменьчыкамі, той рабіў гэта так лёгка, без ніякіх высіл-каў — чыстая бязглуздзіца, але ж і знак, што хлапец можа аказацца не такім тупым, як іншыя. Днямі ён, напрыклад, цікавіўся, колькі ў небе зорак, а Клаус якраз незадоўга да таго быў палічыўшы, таму змог не без гонару адказаць. Ён спадзяецца, што дзіця, якога носіць Агнэта, зноў бу-дзе хлопчыкам; і калі пашанцуе — дужэйшым, здатным больш дапамагаць у працы, і яму таксама ўдасца нешта перадаць.
Дашчатая падлога занадта цвёрдая. Але лежачы на мякчэйшым, ён бы заснуў і не пабачыў Месяца. 3 якімі высілкамі Клаус прыладзіў да нахіленага дахавага акна сетку з тонкіх нітак — спрадзеная Агнэтай воўна не слу-халася яго няўклюдных пальцаў. Але ўрэшце яму ўдало-ся падзяліць акно на невялічкія і амаль роўныя памерам чатырохкутнікі.
I цяпер ён ляжыць і глядзіць. Час ідзе. Ён пазяхае. На вачах выступаюць слёзы. Засынаць нельга, кажа ён сам сабе, ні ў якім разе нельга засынаць!
А вось нарэшце і Месяц, срэбны і амаль круглы, з пля-мамі, як на бруднай мядніцы. З’явіўся ў ніжнім шэрагу, але не ў першым чатырохкутніку, як чакаў Клаус, а ў дру-гім. Толькі чаму? Клаус міргае. Вочы баляць. Ён змага-ецца з дрымотай, водзіць носам, ачомваецца, зноў во-дзіць носам, але вось нарэшце прачухваецца і лыпае вачыма, а Месяц ужо не ў другім, а нават у трэцім шэра-гу знізу, у другім чатырохкутніку злева. Як гэта здарыла-ся? На жаль, чатырохкутнікі няроўныя памерам, бо воўна
50
УЛАДАР ПАВЕТРА
расцерабілася, ды і вузлы завязаныя затоўста, — але чаму Месяц паводзіць сябе так дзіўна? Гэтае подлае нябеснае цела, падступнае і хлуслівае; нездарма яго выява ў кар-тах азначае заняпад і здраду. Каб занатаваць, калі і дзе стаіць Месяц, трэба апроч усяго ведаць час, але адкуль счытваць час, каб яго чорт узяў, як не з размяшчэння Ме-сяца? Вар’яцтва нейкае! Да таго ж яшчэ і адна з нітак пар-валася; Клаус падымаецца і няўклюднымі пальцамі спра-буе яе прымацаваць. I як толькі ў яго выходзіць, напаўзае хмара. Святло ледзь прабіваецца праз яе краі, але дзе дакладна стаіць Месяц, больш сказаць нельга. Клаус за-плюшчвае стомленыя вочы.
Пад раніцу яму снілася мука. Гэта нельга ўцяміць — так яно заўсёды. Раней яго сны поўніліся святлом і гука-мі. У яго снах была музыка, часам ён размаўляў з духамі. Але тое было даўно. Цяпер ён сніць муку.
Клаус няхоцькі падымаецца і разумее, што абудзіў яго не сон пра муку, а галасы знадворку. У такі час? Ён за-непакоена прыгадвае начное прадвесце. Вызірае з акна, і ў гэты самы момант рассоўваецца цёмная шэрасць лесу, і з яе выкульваюцца Агнэта з Гайнэрам.
Неймаверна, але ім гэта ўдалося. Спачатку парабак нёс абаіх, жывую жанчыну і мёртвае дзіця; потым, калі сілы скончыліся, Агнэта ішла сама, абапіраючыся на яго; потым ён падумаў, што несці дзіця цяжка і небяспечна, бо нехрышчоны мярцвяк прыцягвае паветраных і пад-земных духаў, і яго забрала Агнэта. 1 вось так навобмацак яны знайшлі дарогу.
Клаус збягае па сходах, спатыкаецца аб парабкаў, што храпуць як нічога ніякага, абыходзіць казу, разнасцежвае дзверы і ледзь-ледзь паспявае падхапіць знямоглую Агнэту. Ён асцярожна кладзе яе на зямлю і кранае твар. Слухае дыханне. Малюе на ейным ілбе пентаграму,
51
Т ы л ь
вастрыём уверх, вядома ж, каб адлечвала, а потым набі-рае паветра і вымаўляе адным дыхам: «Угаманяю, угава-раю, пярэпалахі ляканныя, ніча-нічаговішчы ліханныя, не тут вам быць, не тут гнёзды віць, ідзіце праз мох-карэнне, праз бел-каменне, звон святы запяе, просьбу вы~ шаптае, на трыдзевяць ключы замыкаю, Вотчу Госпада г Матар Божую благаю, ад хіры абараняю, ад згасы адва-рачаю». Ён цьмяна разумее, што гэта азначае, але так ад-шэптвалі спрадвеку, і ён не ведае мацнейшай замовы для разгону начных кашмараў.
Тут бы добра прыдалося жывое срэбра, але ягонае скончылася, таму на замену ён малюе над нізам жончына-га тулава знак жывога срэбра — крыж з васьмёркай, для Гермеса, вялікага Меркурыя; знак дзейнічае не так добра, як сапраўдная ртуць, але ўсё ж лепш, чым нічога. Потым ён загадвае Гайнэру: «Бяжы прынясі з паддашша ятрыш-нік!» Гайнэр ківае, ідзе, хістаючыся, да млынарні, караска-ецца па сходах, цяжка cane. I толькі апынуўшыся наверсе ў каморы, дзе пахне дрэвам і старой паперай, і збянтэжа-на ўтаропіўшыся ў ваўнянае плеціва на акне, ён разумее — паняцця не мае, што такое ятрышнік. Таму ён кладзецца на падлогу, апускае галаву на напханую сенам падушку, на якой яшчэ заставаўся адбітак млынара, і задрэмвае.
Днее. Пасля таго, як Клаус занёс жонку ў млынарню, высыхае раса на лузе, узыходзіць сонца, ранішні туман саступае дзённаму святлу. Сонца дасягае зеніту і пачынае шлях уніз. Ля млынарні цяпер ёсць свежанасыпаны гру-док: там ляжыць безыменнае дзіця, бо нехрышчоных нельга хаваць на могілках.
А Агнэта не памірае. Гэта ўражвае ўсіх. Можа, яе выра-тавала добрае здароўе, можа, замовы Клауса, можа, ят-рышнік, хоць ён і не вельмі моцны, пярэступ ці мардоў-нік былі б лепшымі, але апошнія запасы сышлі на Марыю
52
УЛАДАР ПАВЕТРА
Штэлінг, якая нарадзіла мёртвае дзіця; пагаворваюць, што яна сама таму паспрыяла, бо была зацяжараўшы не ад мужа, а ад Ансэльма Мелькера, аднак Клауса гэта не цікавіць. Дык вось, Агнэта не памерла, і толькі тады, ка-лі яна садзіцца, стомлена азіраецца і спачатку паўтарае ціхенька, потым гучней, а пасля ўжо нават выкрыквае імя, усім робіцца ясна, што яны перахваляваліся і забыліся пра хлопчыка, павозку і асла. I пра дарагую муку.
Але сонца неўзабаве схаваецца. Занадта позна, каб выпраўляцца ў дарогу. I так пачынаецца наступная ноч.
Як толькі занялося на дзень, Клаус, Зэп і Гайнэр ру-шаць да лесу. Ідуць моўчкі. Клаус заглыблены ў дум-кі, Гайнэр і так не гаваркі, а Зэп ціхенька насвіствае пад нос. Раз яны мужчыны і ўтрох, ім не трэба ісці ў абход, можна напрасткі перасекчы прагаліну са старой вярбой. Дрэва чорнае і агромністае, яго сукі нязвыкла варушацца. Мужчыны стараюцца не глядзець у той бок. I з палёгкай выдыхаюць, зноў заглыбіўшыся ў лес.
Думкі Клауса вяртаюцца да памерлага дзіцяці. Хоць і дзяўчынка была, усё роўна шкада. Усё-ткі добры звычай, гаворыць ён сам сабе, не пачынаць занадта рана любіць сваіх дзяцей. Колькі Агнэта ні нараджала, выжыў толькі адзін, ды і гэты худы і нягеглы, і невядома, ці перажыў ён дзве ночы ў лесе.
Любоў да дзяцей лепш душыць у сабе. Мы ж не падыходзім занадта блізка да сабакі; нават калі ён добры з выгляду, усё адно можа цапнуць. Лепш, каб была адлег-ласць і да дзяцей, яны занадта хутка паміраюць. 3 кож-ным годам прызвычайваешся ўсё больш і больш да гэна-га малога. Прасякаешся даверам, дазваляеш сабе любіць. А потым раз — і яго больш няма.
Апоўдні яны знайшлі сляды цемралюдкаў. На ўсяля-кі выпадак спыніліся, але, добра ўгледзеўшыся, Клаус
53
Т ыл ь
зразумеў, што сляды ідуць на поўдзень, у іншы бок. Апроч таго, маленькі народзец вясною не вельмі шкодны, ён толькі ўвосень робіцца нястрымным і подлым.
Патрэбнае месца адшукваецца бліжэй пад вечар. Яны ледзь не прайшлі міма, бо збочылі са сцежкі, у густым падлеску не разумееш, куды ідзеш. Але потым Зэп ад-чуў саладкаваты востры пах. Яны адсоўваюць убок галлё, ламаюць сучча, заціскаюць насы рукамі. 3 кожным кро-кам пах мацнее. Вось і павозка, вакол якой раяцца мухі. Мяхі разадраныя, зямля белая ад мукі. За павозкай Hernia ляжыць. Падобнае да старога футра, зваленага ў ку-чу. Да іх не адразу даходзіць, што гэта рэшткі асла. Толькі без галавы.
КНІГІ ОНЛАЙН
