Тыль
Даніэль Кельман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 332с.
Мінск 2020
— Тыль Уленшпігель тут? — спытаў Флемінг.
— Акурат дзеля яго і прыязджаюць людзі адусюль, — адказаў адзін з акрабатаў. — Я б не захацеў сыходзіць. Але спытайце ў саміх музыкантаў.
— У нас ёсць флейтыст, бубнач, трубач і чалавек, які грае адначасова на дзвюх скрыпках. Спытайце іх, і калі яны захочуць сысці, мы развітаемся як сябры і знойдзем іншых музыкантаў, гэта будзе няцяжка, кожнаму хочацца выступаць з цыркам Уленшпігеля.
— Тыль Уленшпігель? — перапытаў Флемінг.
— Ён самы.
— I ты ягоная сястра?
Яна пакруціла галавой.
262
ВЯЛІКАЕ МАСТАЦТВА СВЯТЛА I ЦЕНЮ
— Але ты сказала...
— Я ведаю, што сказала, васпане. Ён сапраўды мой брат, але я яму не сястра.
— Як гэта? — спытаў Алеарый.
— Вы здзівіцеся, васпане!
Яна глядзела яму ў твар, вочы блішчэлі, вецер гуляў у яе валасах. У Алеарыя перасохла ў горле, ён раптам аслаб, нібыта недзе дарогай захварэў.
— Вы зусім не разумееце, га? — яна штурханула аднаго з акрабатаў у грудзі і сказала: — Прывядзеш музыкантаў?
Той кіўнуў, скочыў наперад і пайшоў прэч на руках.
— Яшчэ адно пытанне, — Флемінг паказаў на асла, які спакойна шчыпаў траву, часам уздымаючы галаву і па-зіраючы на іх бліскучымі звярынымі вачыма. — Адкуль асёл...
— Чэравамоўства.
— Але дзе хаваецца чэравамоўца?
— Спытайце ў асла, — сказала старая.
— А ты хто такая? — спытаў Флемінг. — Ты яе маці?
— Барані Божа, — сказала старая. — Я проста бабуля. Нічыя не маці, нічыя не дачка.
— Усё ж чыёйсьці дачкой ты была.
— А калі ўсе людзі, чыёй дачкой я была, ужо леглі ў зямлю, каму я тады дачка? Я Эльза Корнфас са Штан-генрыта. Сядзела сабе ля хаты, корпаючыся ў гародчыку і ні пра што не думаючы, а тут прыехаў Уленшпігель, з ёй, Нэле, і гэны Арыген, запрэжаны ў воз, і я крыкну-ла: Госпад табе насустрач, Тыль, бо пазнала яго, кож-ны б яго пазнаў, а ён раптам пацягнуў за цуглі, спыніў павозку і сказаў: He трэба Госпаду насустрач, Госпад не чакае, лепш хадзем з намі. Я не зразумела, чаго ён хоча, і сказала яму яшчэ: He жартуй з бабулькамі, па-першае, яны старыя і слабыя, а па-другое, могуць і хваробу якую
263
Т ы л ь
наслаць, але ён адказаў: Ты ж не адсюль, ты адна з нас. А я яму: Мо калі і была б, усё можа быць, але цяпер я ўжо старая! А ён на гэта: Усе мы старыя. А я яму: Але ж я хут-ка памру. А ён: Як і ўсе мы. А я: А калі памру ў дарозе, што будзеце рабіць? На што ён: Тады пакінем цябе ляжаць, бо хто памірае, той мне ўжо не таварыш. На гэта я ўжо не знайшлася што адказаць, васпане, і таму я тут.
— Аб’ядае нас, — сказала Нэле. — Працуе мала, спіць многа і мае на ўсё сваю думку.
— Усё так, — сказала старая.
— Але яна добра запамінае, — сказала Нэле. — Расказ-вае найдаўжэйшыя балады і не забывае ні радка.
— Нямецкія балады? — спытаў Флемінг.
— Вядома ж, — адказала старая. — Ніколі не вучыла іспанскай.
— Раскажы, — папрасіў Флемінг.
— Калі заплаціце, раскажу што-небудзь.
Флемінг пачаў корпацца ў кішэні. Алеарый зірнуў уверх на канат, яму на імгненне здалося, што там нехта ёсць, але вецер разгойдваў пустую вяроўку. Акрабат вяр-нуўся, за ім ішлі трое мужчын з інструментамі.
— Гэта будзе дорага каштаваць, — сказаў першы.
— Мы пойдзем з вамі, — сказаў другі, — але нам па-трэбныя грошы.
— Золата і залатыя, — сказаў першы.
— I шмат, — дадаў трэці. — Хочаце што-небудзь паслу-хаць?
I не паспеў Алеарый аддаць загад, як яны пасталі на свае месцы і зайгралі. Адзін перабіраў струны лютні, дру-гі раздзімаў мех дуды, трэці выбіваў дробат дзвюма бара-баннымі палачкамі, Нэле адкінула валасы і пачала тан-цаваць, а старая чытала ў рытме музыкі старажытную баладу: яна не спявала, яна гаварыла на адной ноце, і яе
264
ВЯЛІКАЕ МАСТАЦТВА СВЯТЛА 1 ЦЕНЮ
рытм сплятаўся з рытмам мелодыі. Апавядалася пра двух закаханых, якія не маглі быць разам, бо іх раз’яднала мо-ра, і Флемінг апусціўся на кукішкі ў траву побач са старой, каб не прапусціць ні слова.
У карэце Кірхер трымаўся за галаву і запытваў сябе, калі ж нарэшце скончыцца гэты страшэнны шум. Ён на-пісаў найважнейшую кнігу пра музыку, але акурат таму яго слых быў надта абвостраны, каб атрымліваць зада-вальненне ад гэткага сялянскага ляманту. Карэта адра-зу ж падалася яму занадта цеснай, лаўка цвёрдай, а гэтая вульгарная музыка сведчыла пра весялосць, у якую быў уцягнуты ўвесь свет, але толькі не ён.
Кірхер уздыхнуў. Сонечнае святло тонкімі халоднымі промнямі падала скрозь шчыліны ў фіранках. На імгнен-не тое, што ён убачыў, падалося яму спараджэннем га-лаўнога болю і стомленых вачэй, але потым ён зразумеў, што не памыляецца. Насупраць нехта сядзеў.
Няўжо вось ён, той момант? Ён заўсёды ведаў, што аднойчы перад ім з’явіцца сатана, але прыкмет не было, гэта дзівіла. Ён не пах серай, у яго былі дзве чалавечыя нагі, і крыж, які вісеў у Кірхера на шыі, не зрабіўся гара-чым. Той, хто сядзеў тут, нават калі Кірхер і не разумеў, як ён мог зайсці так бязгучна, быў чалавекам. Ненармаль-на худым і з запалымі вачыма. На ім камзол са скураным каўнерам, а ногі ў завостраных чаравіках ён паклаў на сядзенне — нахабна і бесцырымонна. Кірхер пацягнуўся да дзвярэй.
Мужчына нахіліўся, амаль пяшчотна апусціў адну руку яму на плячо, а другой закрыў засаўку.
— Я хацеў бы задаць пытанне, — прамовіў ён.
— У мяне няма грошай, — сказаў Кірхер. — Няма тут у карэце. Яны ў сакратара, там, знадворку.
265
Т ы л ь
— Цудоўна, што ты тут. Я так доўга цябе чакаў, думаў ужо, што не здарыцца зручнага моманту, але ты ж му-сіш ведаць: зручны момант аднойчы прыходзіць, гэта цу-доўна, канечне аднойчы прыходзіць, і я падумаў, паба-чыўшы цябе, што нарэшце дазнаюся. Пагаворваюць, што ты ўмееш лячыць, я таксама ўмею, ведаеш? Дом смерці ў Майнцы. Поўны зачумленых, паўсюль кашаль, вохкан-не, лямант, і я сказаў: Я маю парашок, я прадам яго вам, ён вас вылечыць, і няшчасныя свінні зараўлі ў надзеі: Дай нам яго, дай нам парашок! Спачатку мне трэба яго прыга-таваць, сказаў я, і яны закрычалі: Зрабі парашок, зрабі яго, зрабі свой парашок! А я сказаў: Гэта не так лёгка, мне нестае аднаго складніка, для яго некаму трэба памерці. I тады стала ціха. Яны здзівіліся. Ніхто нічога не казаў. I я выгукнуў: Аднаго з вас я заб’ю, мне вельмі шкада, але з нічога не будзе нічога. Я ж таксама алхімік, ведаеш! Дак-ладна як і ты, я знаюся з таемнымі сіламі, а гаючыя духі падпарадкоўваюцца і мне таксама.
Ён засмяяўся. Кірхер глядзеў на яго не міргаючы, по-тым працягнуў руку да дзвярэй.
— He рабі гэтага, — сказаў мужчына такім голасам, што Кірхер адразу ж адхапіў руку. — Дык вось, я сказаў, што нехта з іх мусіць памерці, але хто гэта будзе, я не вызна-чаю, тут вам трэба дамовіцца між сабой. I яны сказалі: I як нам гэта зрабіць? А я сказаў: Найменш шкада будзе самага хворага з вас, таму праверце, хто яшчэ можа бе-гаць, бярыце вашы кульбы і шыбуйце адсюль, а таго, хто апошнім застанецца ў хаце, я растрыбушу. I каб ты бачыў, адразу ж хата апусцела. Засталіся толькі трое памерлых. Ніводнага жывога. Вось бачыце, сказаў я, вы можаце ха-дзіць, вы не лежыце пры смерці, я вас вылечыў. Ты зусім не пазнаеш мяне, Атаназіюс?
Кірхер утаропіўся ў яго.
266
ВЯЛІКАЕ МАСТАЦТВА СВЯТЛА 1 ЦЕНЮ
— Даўным-даўно, — сказаў мужчына. — Шмат гадоў мі-нула, моцны вецер у твар, моцны мароз, чалавека паліць сонца, выпальвае голад, чалавек мяняецца з выгляду. Хоць ты выглядаеш зусім як тады, гэткі ж чырванашчокі.
— Я ведаю, хто ты, — сказаў Кірхер.
Знадворку грымела музыка. Кірхер спрабаваў зразу-мець, ці трэба клікаць на дапамогу, але дзверы былі зам-кнёныя. Нават калі яго пачулі б, што малаімаверна, спа-чатку ім давядзецца выламаць дзверы, і лепш не думаць пра тое, што з ім паспее зрабіць гэты чалавек.
— Што было ў кнізе. Яму так хацелася дазнацца. Ён жыццё аддаў бы за гэта. I аддаў. I так і не даведаўся. Але цяпер мо змагу разгадаць я. Заўсёды спадзяваўся: можа, сустрэну калі зноў маладога доктара, можа, даведаюся, а тут якраз ты. Ну? Што там было, у той лацінскай кнізе?
Кірхер пачаў бязгучна маліцца.
— Яна была без вокладкі, але з малюнкамі. На адным быў цвыркун, на другім — звер, якога не існуе, з дзвюма галовамі і крыламі, хоць мо і ёсць такі, скуль мне ведаць. На іншым быў мужчына ў царкве, але яна не мела даху, а ўнутры стаялі калоны, я памятаю яшчэ, а над калонамі былі новыя калоны. Клаус паказаў мне яе і сказаў: Глядзі, гэта свет. Я нічога не зразумеў, хаця і ён, здаецца, такса-ма. Але раз ён так і не змог даведацца, гэта хочацца зра-біць прынамсі мне, а ты разбіраў яго рэчы і лаціну веда-еш, таму скажы — што гэта была за кніга, хто яе напісаў, як яна называецца?
У Кірхера дрыжэлі рукі. Яго памяць яскрава і выразна захавала вобраз таго хлопчыка, і гэтак жа яскрава і выраз-на — вобраз млынара, апошняе хрыпенне якога на шыбе-ніцы ён ніколі не забудзе, ён добра памятаў і прызнан-ні млынаровай, зробленыя ў слязах, але за сваё жыццё ён ператрымаў у руках столькі кніг, перагартаў столькі
267
Т ы л ь
старонак і прачытаў столькі ўсяго надрукаванага, што больш не мог усё гэта адрозніць. Пэўна ж, гаворка ішла пра нейкую кнігу з млынарні. Але гэта не дапамагло, па-мяць адмаўлялася служыць яму.
— Ты памятаеш допыты? — ласкава спытаў суразмоў-ца. — Той старэйшы чалавек, святы айцец, ён заўсёды паўтараў: He бойся, мы не зробім табе балюча, калі ты раскажаш праўду.
— Ты акурат гэта і зрабіў.
— I ён не зрабіў мне балюча, але пэўна ж зрабіў бы, ка-лі б я не ўцёк.
— Так, — сказаў Кірхер, — гэта ты добра зрабіў.
— Я ніколі не даведаўся, што стала з маёй маці. Не-калькі чалавек бачылі, як яна сышла, але ніхто не бачыў, ці прыйшла яна некуды.
— Мы цябе ўратавалі, — сказаў Кірхер. — Д’ябал ава-лодаў бы і табой, немагчыма заставацца некранутым, ка-лі ён паблізу. Калі ты засведчыў супраць свайго бацькі, д’ябал страціў уладу над табой. Твой бацька прызнаўся і раскаяўся. Бог літасцівы.
— Я ўсяго толькі хачу ведаць. Пра кнігу. Ты мусіш мне гэта расказаць. I не мані, я заўважу. Ён заўсёды так казаў, твой стары айцец: He мані, я заўважу. Але ты пры гэтым часта яго падманваў, а ён нічога не заўважаў.
Мужчына нахіліўся наперад. Цяпер яго нос быў толь-кі на шырыні далоні ад Кірхеравага твару; здавалася, што ён не гэтак углядаецца ў яго, як прынюхваецца. Яго вочы былі прымружаныя, і Кірхеру пачало здавацца, нібыта ён чуе, як той уцягвае носам паветра.
КНІГІ ОНЛАЙН
