Тыль
Даніэль Кельман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 332с.
Мінск 2020
— Я больш не ведаю гэтага, — сказаў Кірхер.
— He веру.
— Я забыўся.
— Але калі я не веру і гэтаму.
268
ВЯЛІКАЕ МАСТАЦТВА СВЯТЛА 1 ЦЕНЮ
Кірхер адкашляўся.
— Sator, — ціхенька прашаптаў ён, потым замоўк. Во-чы заплюшчыліся, але рухаліся пад павекамі, быццам ён вадзіў імі туды-сюды, потым зноў расплюшчыліся. Па шчацэ бегла слязінка. — Твая праўда, — глуха сказаў ён. — Я шмат маню. Я падманваў доктара Тэзімонда, але гэта драбяза. Я падманваў і Яго Святасць. I Яго Вялікасць імператара. Я хлушу ў кнігах. Я хлушу заўсёды.
Прафесар працягваў гаварыць перарывістым голасам, але Тыль не мог яго зразумець. Нейкі незвычайны цяжар наваліўся на яго. Ён выцер лоб, па твары струменіў ха-лодны пот. Лаўка перад ім пуставала, ён сядзеў у карэце адзін, дзверы былі адчыненыя. Пазяхаючы, ён вылез.
Знадворку стаяў шчыльны туман. Міма каціліся яго клубы, паветра стала наскрозь белым. Музыканты скон-чылі граць, вымалёўваліся ўяўныя постаці, гэта былі спа-дарожнікі прафесара, а вунь той цень — мабыць, Нэле. Недзе ржаў конь.
Тыль сеў на зямлю. Туман трошкі развеяўся, яго пра-разала пара сонечных промняў. Можна было нават адроз-ніць карэты, некалькі намётаў і абрысы глядацкіх лавак. А неўзабаве запанаваў ясны дзень. Вільгаць выпаралася з травы, туман знік.
Сакратары разгублена пазіралі адзін на аднаго. Аднаго з двух запражных коней неставала, дышаль тырчаўу паве-тры. Пакуль усе спрабавалі даўмецца, адкуль раптам узяў-ся туман, пакуль акрабаты хадзілі колам, бо яны трываць не маглі доўга стаяць без справы, пакуль асёл скуб сцяб-лінкі, пакуль старая зноў нешта пачала апавядаць для Флемінга і пакуль Алеарый размаўляў з Нэле, Тыль неру-хома сядзеў, прымружыўшы вочы і задзёршы нос угору. Ён не падняўся нават тады, калі падышоў адзін з сакра-тароў і сказаў Алеарыю, што Яго Светласць прафесар
269
Т ы л ь
Кірхер відавочна паскакаў не развітаўшыся. I не пакінуў аніякага ліста.
— Цмока мы без яго не знойдзем, — сказаў Алеарый.
— Пачакаем? — спытаў сакратар. — Мо ён вернецца.
Алеарый кінуў позірк на Нэле.
— Так, гэта было б найлепшым рашэннем.
— Што з табой? — спытала Нэле, падышоўшы да Тыля.
Ён паглядзеў на яе.
— Я не ведаю.
— Што здарылася?
— Я забыўся.
— Пажангліруй для нас. Тады ўсё зноў будзе добра.
Тыль падняўся. Парыўся ў меху, што вісеў у яго на ба-ку, і дастаў спачатку жоўты, потым чырвоны, потым сі-ні, потым зялёны скураны мячык. Асцярожна пачаў пад-кідваць іх у паветра, дастаючы ўсё больш і больш новых, яшчэ адзін, і яшчэ адзін, і яшчэ, пакуль з тузін мячыкаў не пачало лётаць над яго раскінутымі рукамі. Усе сачылі за мячыкамі, што падымаліся, падалі, падымаліся, і нават сакратары заўсміхаліся.
Гэта было на досвітку. Нэле доўга чакала перад на-мётам. Яна думала, хадзіла туды-сюды, малілася, выцяг-вала травінкі, ціха плакала, размінала пальцы і нарэшце наважылася.
I вось цяпер праслізнула ў намёт. Тыль спаў, але калі яна кранула яго за плячо, адразу ж прачнуўся.
Яна сказала яму, што правяла ноч з панам Алеарыем, прыдворным з Готарпа, у чыстым полі.
-Нуі?
— Гэтым разам усё іначай.
— Ён не падараваў табе нічога прыгожага?
— He, падараваў.
270
ВЯЛІКАЕ МАСТАЦТВА СВЯТЛА I ЦЕНЮ
— Тады ўсё як і заўжды.
— Ён хоча, каб я паехала з ім.
Тыль са штучным здзіўленнем падняў брыво.
— Ён хоча са мной ажаніцца.
- He.
— Так.
— Ажаніцца?
— Так.
— 3 табой?
— Са мной.
— Чаму?
— Ён думае, што гэта сур’ёзна. Ён жыве ў замку. Гэта не надта прыгожы замак, ён сказаў, узімку там холадна, але там хапае ежы і ёсць герцаг, які пра яго клапоціцца, а яму не трэба за гэта рабіць нічога надзвычайнага, толь-кі вучыць герцагавых дзяцей і часам яшчэ нешта лічыць ды сачыць за кнігамі.
— Іначай яны ўцякуць, тыя кнігі?
— Кажу ж, яму жывецца нядрэнна.
Тыль скаціўся з саламянага меха, устаў на ногі.
— Тады ідзі з ім.
— Ён мне не вельмі падабаецца, але ён добры чала-век. I вельмі самотны. Яго жонка памерла, калі ён быў у Масковіі. Я не ведаю, дзе гэта — Масковія.
— Каля Англіі.
— Мы ўсё яшчэ не дабраліся да Англіі.
— У Англіі гэтак жа, як і тут.
— А калі ён вярнуўся з Масковіі, яна была ўжо нябож-чыца, а дзяцей яны не мелі, і з таго часу ён зажураны. Ён яшчэ адносна здаровы, я заўважыла. I я думаю, яму можна верыць. Такі, як ён, мне больш не трапіцца.
Тыль сеў побач з ёй і апусціў ёй руку на плечы. Зна-дворку даносілася, як старая чытае баладу. Пэўна ж,
271
Т ы л ь
Флемінг дагэтуль сядзеў побач з ёй і прасіў расказваць зноў і зноў, каб добра ўсё запомніць.
— Такі, як ён, пэўна ж лепшы за Штэгера, — сказала яна.
— Магчыма, ён і біць цябе не будзе.
— Можа быць, — сказала Нэле задуменна. — А калі бу-дзе, я стукну ў адказ. Вось ён здзівіцца.
— У цябе нават яшчэ могуць быць дзеці.
— Я не люблю дзяцей. А ён ужо стары. Але ён будзе ўдзячны, з дзецьмі альбо без іх.
Яна замаўчала. Палатніна намёта шамацела ад ветру, а старая зацягнула баладу з пачатку.
— Мне не надта хочацца.
— Але трэба.
— Чаму?
— Бо мы ўжо не маладыя, сястра. I маладзець не бу-дзем. Hi на дзень. He выйдзе жыць добра, калі ты стары і беспрытульны. Ён жыве ў замку.
— Але мы з табой пара.
— Так.
— Мо ён цябе таксама возьме.
— Так не пойдзе. Я не магу застацца ў замку. He вытры-маю. А нават калі б і вытрымаў, вы не захочаце, каб я жыў там доўга. Альбо прагоніце мяне, альбо я спалю замак. Адно ці другое. Але гэта ж будзе твой замак, таму мне нельга яго спальваць, так што так не пойдзе.
Яны нейкі час маўчалі.
— Так, не пойдзе, — сказала яна потым.
— Чаму ён усё-ткі цябе хоча?— спытаў Тыль. — He та-кая ты і прыгожая.
— Зараз як лясну па зубах!
Ён засмяяўся.
— Думаю, ён мяне кахае.
272
ВЯЛІКАЕ МАСТАЦТВА СВЯТЛА I ЦЕНЮ
- Што?
— Ведаю, ведаю.
— Кахае цябе?
— Так бывае.
Знадворку асёл выдаваў свае асліныя гукі, а старая па-чала іншую баладу.
— Калі б толькі не было тых марадзёраў, — сказала яна. — Тады ў лесе.
— He трэба пра гэта.
Яна змоўкла.
— Такія людзі, як ён, звычайна не жэняцца з такімі, як ты, — сказаў ён. — Пэўна, ён добры чалавек. Ды нават ка-лі і нядобры — у яго ёсць дах над галавой і манеты ў ка-шальку. Скажы яму, што паедзеш з ім, і скажы яму гэта, пакуль ён не перадумаў.
Нэле заплакала. Тыль зняў руку з яе плячэй і пагля-дзеў на яе. Неўзабаве яна супакоілася.
— Ты прыедзеш мяне наведаць? — спытала яна.
— He думаю.
— Чаму не?
— Глядзі, як яно. Ён не захоча, каб чужакі нагадвалі яму, дзе ён цябе знайшоў. У замку гэтага ніхто не будзе ведаць, ды ты і сама не захочаш, каб ведалі. Мінуць гады, сястра, і ўсё гэта стане няпраўдай, толькі твае дзеці бу-дуць здзіўляцца, што ты так цудоўна ўмееш танцаваць, спяваць і ўсё лавіць.
Яна пацалавала яго ў лоб. Марудзячы, выслізнула з намёта, устала і пайшла да карэт, каб паведаміць пры-дворнаму матэматыку, што яна прыме яго прапанову і паедзе з ім у Готарп.
Вярнуўшыся, яна знайшла намёт Тыля пустым. Ён ма-ланкава пусціўся ў дарогу, не ўзяўшы нічога, апроч мя-чыкаў для жангліравання, доўгага каната і асла. Толькі
273
Т ы л ь
магістр Флемінг сустрэў яго на лузе і перамовіў з ім. Але што сказаў Тыль, ён выдаваць не схацеў.
Цырк расцерушыўся на ўсе бакі. Музыканты з акраба-тамі сышлі на поўдзень, полымяглытальнік пайшоў ра-зам са старой на захад, астатнія скіраваліся на паўночны ўсход, спадзяваючыся збегчы ад вайны і голаду. Гарбу-на прынялі ў кунсткамеру баварскага курфюрста. Сакра-тары праз тры месяцы дабраліся да Рыма, дзе іх ужо з не-цярплівасцю чакаў Атаназіюс Кірхер. Ён больш ніколі не пакідаў горада, правёў тысячы доследаў і напісаў тузіны кніжак, пакуль не памёр праз сорак гадоў, высока ўгана-раваны.
Нэле Алеарый перажыла Кірхера на тры гады. Яна на-радзіла дзяцей і пахавала мужа, якога ніколі не кахала, але заўжды шанавала, бо ён добра з ёй абыходзіўся і не чакаў ад яе нічога большага за добразычлівасць. На яе ва-чах палац Готарп расквітнеў у новым бляску, яна бачыла, як гадуюцца ўнукі і нават паспела патрымаць на кале-нях праўнука. Ніхто не здагадваўся, што яна калісьці ван-дравала па краіне з Тылем Уленшпігелем, але, дакладна як той і прадказваў, яе ўнукі здзіўляліся, што яна, нават састарэўшы, магла злавіць усё, што ёй кідалі. Яе любілі і паважалі, ніхто і падумаць не мог, што яна калісьці маг-ла не быць добрапрыстойнай жанчынай. А яна нікому не выдавала сваёй надзеі, што хлопчык, з якім яна калісьці ўцякла з бацькоўскай вёскі, вернецца і забярэ яе з сабой.
Толькі калі па яе пагрукалася смерць і розум у апош-нія дні пачаў блытацца, ёй раптам здалося, што яна яго бачыць. Худы і ўсмешлівы, ён стаяў ля акна, худы і ўсмешлівы, зайшоў у ейны пакой, і яна, усміхаючыся ў адказ, села на ложку і сказала:
— Але ж і доўга ты!
274
ВЯЛІКАЕ МАСТАЦТВА СВЯТЛА I ЦЕНЮ
I герцаг Готарпскі, сын таго герцага, які калісьці ўзяў на службу яе мужа, падышоў да смяротнага ложа, каб раз-вітацца з найстарэйшым жыхаром свайго дома. Ён зра-зумеў, што гэта не самы лепшы момант выпраўляць памылку, узяў яе нягнуткую маленькую далонь, якую яна працягнула насустрач, і яго інтуіцыя падказала яму адказ:
— Так, але цяпер я тут.
У той самы год на Голштынскай раўніне памёр апош-ні цмок Поўначы. Яму было сямнаццаць тысяч гадоў, і ён стаміўся хавацца.
Таму ён апусціў галаву ў верас, выпрастаў цела, якое настолькі супадала з мясцовасцю, што нават арлы не маг-лі б яго выгледзець, лёг пластом у мяккасць траў, уздых-нуў і трохі пашкадаваў, што ўжо ўсё скончана з водарам, кветкамі, ветрам і што ён больш не пабачыць штармавыя хмары, усход сонца і выгін зямнога ценю на мядзяным блакіце Месяца, які заўжды асабліва яго радаваў.
Ён заплюшчыў свае чатыры вокі і яшчэ трошкі пагуд-ваў, калі на яго нос сеў верабей. Усё было добра, бо тут ён так шмат усяго бачыў, а вось што з такімі, як ён, ад-бываецца пасля смерці, пакуль не ведаў. Уздыхнуўшы, ён заснуў. Жыццё было доўгім. Цяпер самы час для пера-тварэння.
У ШАХЦЕ
«Пане Езу, Божа Усемагутны, барані нас», — толькі па-спеў вымавіць Маціяс, а Корф адказаў: «Ды няма тут ні-якага Бога!», а Жалезны Курт на тое: «Бог паўсюль, свіння ты», а Маціяс запярэчыў: «Тут унізе — не», і ўсе зарагата-лі, як раптам нешта разарвалася і рэзкая гарачая выбухо-вая хваля шпурнула іх на зямлю. Тыль зваліўся на Кор-фа, Маціяс на Жалезнага Курта, і стала цёмна як у магіле. Спачатку ніхто не варушыўся, усе стаілі дыханне, кожны намагаўся зразумець, ці не памёр ужо, і толькі потым да ўсіх дайшло, бо такое даходзіць не адразу, што шахта аб-валілася. Яны ведаюць, што нельга выдаваць ніводнага гуку, бо калі гэта шведы іх падарвалі і цяпер стаяць над імі ў цемры, агаліўшы нажы, тады ані піску, аніякага, на-ват самага ціхенькага, ні дыхнуць, ні шмаргануць, ні сап-нуць, ні кашлянуць.
КНІГІ ОНЛАЙН
