У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
— Калі ён будзе мне памагаць,— сказаў Люк.
— Ён будзе,— сказаў тата.— Праўда, Марк?
— Я буду рабіць больш за Люка,— сказаў я.
Тата даў нам яшчэ па дзесяць цэнтаў і сказаў, каб мы ішлі ў кіно. Мы пайшлі ў «Біжу» і паглядзелі васемнаццатую серыю «Тарзана». Яшчэ дзве серыі — і ўсё. У кіно былі Томі Цэзар і Пат Карыка. Калі тыгр ледзь-ледзь не злавіў Тарзана, яны ўдвух крычалі мацней, чым усе астатнія разам.
Мы з Люкам вычысцілі гараж і ўвесь тыдзень прыбіралі і падмяталі двор, а ў суботу тата даў Люку па-
пяровы долар. Люк сеў і напісаў ветлівае пісьмо людзям з Чыкага, якія і’андлявалі цэпелінамі. Ён паклаў у канверт папяровы долар і апусціў пісьмо ў паштовую скрьінку, што вісіць на рагу вуліцы. Я хадзіў да паштовай скрынкі разам з ім.
— А цяпер,— сказаў ён,— нам застаецца толькі чакаць.
Мы чакалі дзесяць дзён. I ўсе гэтыя дні мы гаварылі пра розныя незнаёмыя і далёкія мясціны, куды мы паляцім на цэпеліне.
Потым цэпелін прыйшоў. Гэта была маленькая пляскатая пасылка з дакладна такім жа малюнкам, як і «У свеце хлопчыкаў». Малюнак быў налеплены на каробку. А каробка важыла менш за фунт, нават менш за паўфунта. У Люка рукі дрыжалі, калі ён адкрываў каробку. Мне ажно млосна рабілася: я адчуваў, што нешта тут не так. У каробцы ляжаў лісточак паперы, і на ім было напісана вось што:
«Дарагія дзеці! Гэта ваш цэпелін і інструкцыя, як ім карыстацца. Калі вы будзеце акуратна і правільна выконваць усе парады, цацка падымецца ў паветра і правісіць дваццаць секунд».
I далей усё ў тым жа сэнсе.
Люк старанна выканаў усе парады і надзімаў мяшэчак з тканіны, пакуль ён не зрабіўся тугім і набыў форму цэпеліна. Потым тканіна лопнула, і цэпелін абвяў, як праткнуты гумавы паветраны шарык.
Гэта быў канец. Канец нашага цэпеліна. Люк ніяк не мог сабе гэтага ўявіць. Ён сказаў:
— На малюнку два хлопчыкі стаяць у гандолс. Я думаў, што цэпелін будзе велічынёю з таварны цягнік.
Пасля ён загаварыў на сваёй патайной мове.
— Што ты гаворыш, Люк? — спытаў я.
— Добра, што ты не разумееш,— адказаў ён.
Ён скамячыў усё, што засталося ад цэпеліна, і разарваў на шматкі тканіну, а потьтм пайшоў у хляўчук, назбіраў кучу дошчачак і цвікоў, узяў малаток і пачаў прыбіваць дошчачкі адну да адной.
ВЕЛЬВЕТАВЫЯ ШТАНЫ
Большасць людзей наўрад ці задумваецца, якое вялікае значэнне маюць штаны. Звычайны чалавек, надзяваючы іх уранку ці здымаючы ўвечары, не будзе, нават дзеля забавы, думаць, які б ён быў гарэтнік, калі б у яго не было штаноў; які б няшчаснік ён быў, калі б яму давялося паказацца на людзях без штаноў: якія нялоўкія былі б яго манеры, якая дурная была б ягоная гаворка, якія бязрадасныя былі б яго адносіны да жыцця.
Тым не менш, калі мне было чатырнаццаць гадоў, калі я чытаў Шапенгаўэра, Ніцшэ і Спінозу, не верыў у бога і нават пагарджаў ім, быў вораг Ісуса Хрыста і каталіцкай царквы, калі я быў нечым накшталт філосафа,— мае думкі, у роўнай ступені глыбокія і будзённыя, увесь час звярталіся да праблемы чалавека без штаноў, і, як вы можаце здагадацца, думкі гэтыя былі цяжкія і маркотныя, а час-парою — вясёлыя і жыццярадасныя. У гэтым, я мяркую, радасць быць філосафам: пазнаваць як адзін бок з’явы, так і другі. 3 аднаго боку, чалавек без штаноў павінен адчуваць сябе няшчасным стварэннем, і хутчэй за ўсё гэтак і ёсць на самай справе, але, з другога боку, калі той самы чалавек, цяпер ужо ў штанах, быў звычайна весялун і добрая душа, дык напэўна нават без штаноў гэтакі і застанецца і, можа, нават пад гэтым соусам яшчэ будзе дасціпна жартаваць. Такога чалавека няцяжка сабе ўявіць, і я меркаваў, што ён зусім не збянтэжыўся б (прынамсі,
гэтак бывае ў кіно), а, наадварот, ведаў бы, як сябе паводзіць і што рабіць, каб пераканаць людзей у адной простай ісціне, а іменна: па-першае, у рэшце рэшт пара штаноў — гэта цьфу, нішто. Па-другое, адсутнасць штаноў — гэта яшчэ не канец свету і не крушэнне цывілізацыі. I ўсё-такі думка пра тое, што я сам магу некалі паказацца на людзях без штаноў, страшыла мяне, бо я ведаў, што не дам сабе змогі падняцца на адпаведную вышыню, упэўніць усіх у банальнасці сітуацыі і паказаць, што канец свету яшчэ не прыйшоў.
У мяне былі толькі адны штаны, дый тыя дзядзькавы,— латаныя-пералатаныя, цыраваныя-перацыраваныя і далёкія ад апошняй моды. Дзядзька мой насіў гэтыя штаны пяць гадоў, перш чым перадаў іх мне, a потым я пачаў апранаць іх кожную раніцу і здымаць кожны вечар. Насіць дзядзькавы штаны лічылася гонарам. Я быў бы апошняя свіння, калі б прытрымліваўся іншай думкі. Я ведаў, што гэта гонар, я прыняў гэты гонар разам са штанамі, я насіў штаны, насіў гонар, але штаны былі мне завялікія.
Занадта шырокія ў поясе, яны былі завузкія ў абшлагах. Падлеткам мяне ніхто не лічыў франтам. Калі людзі азіраліся, каб лішні раз паглядзець на мяне, як гэта тады не раз здаралася, дык толькі таму, што ім было цікава, чые гэта штаны я ўспёр на сябе. У дзядзькавых штанах было аж чатыры кішэні, але сярод гэтага мноства — ніводнай цэлай. Калі мне даводзілася займацца грашыма, плаціць і браць рэшту, дык я мусіў хаваць грошы ў рот і ўвесь час помніць пра іх, каб не праглынуць.
Натуральна, я быў няшчасны. Тады і пачаў чытаць Шапенгаўэра і пагарджаць людзьмі, а следам за людзьмі — богам, а следам за богам (а можа, і перад богам ці нараўне з ім) — усім светам, усім сусветам, усім гэтым недарэчным ладам жыцця.
У той жа час я ведаў, што дзядзька, перадаўшы мне
пітаны, вылучыў мяне з цэлай плоіімы сваіх пляменнікаў, і я быў усцешаны гэтым фактам і ў пэўнай ступені апрануты. Дзядзькавы штаны, зрэдку думаў я, усё ж такі лепей, чым нічога, і, развіваючы гэтую думку, мой гібкі філасофскі розум хутка даводзіў яе да канца. Уявім сабе, што чалавек выйшаў на людзі без штаноў. He таму, што так хацеў, і не дзеля забавы. I не каб паказацца арыгінальным ці выказаць сваё «фэ» заходняй цывілізацыі, а проста таму, піто не меў ён штаноў, не меў грошай, каб купіць тыя штаны. Дапусцім, ён надзеў усё, акрамя штаноў: бялізну, шкарпэткі, чаравікі, кашулю — і пайшоў на вуліцу, пазіраючы ўсім проста ў вочы. Дапусцім, адпаліў ён гэтакую штуку. Лэдзі, у мяне няма штаноў! Джэнтльмены, у мяне няма грошай! Ну, дык і што? Штаноў у мяне няма і грошай таксама, але ж я жыхар гэтага свету. I маю намер заставацца ім, аж пакуль не памру ці не прыйдзе канец свету. Я збіраюся і далей хадзіць па свеце, хоць і не маю штаноў.
Што з ім могуць зрабіць? Пасадзіць у турму, ці што? А калі так, дык наколькі? I за што? Якое гэта злачынства — з’явіцца сярод людзей, сярод сабе падобных, без штаноў?
А раптам, думаў я, мяне пашкадуюць і захочуць падарыць пару старых штаноў? Адна толькі думка прыводзіла мяне ў шаленства. He надумайцеся дарыць мне вашы старыя штаны, крычаў я ім у думках. He трэба мне ваша шчодрасць. He хачу я вашых штаноў, ні старых, ні новых. Я хачу мець свае ўласныя штаны, проста з крамы, новенечкія, майго памеру, з фірменнай маркай, з гарантыяй. Хай у мяне будуць свае штаны, каб на іх ліха, і нічые іншыя. Я жыву на зямлі і хачу мець свае ўласныя штаны.
Я страшна злаваўся на тых, хто мог бы мяне пашкадаваць, бо гэта было не па мне. Я не мог дапусціць, каб мне давалі за так — што б то ні было. Мне карцела
купляць самому, як гэта робяць усе людзі. Колькі каштуюць гэтыя штаны? Тры долары? Добра, я бяру. Так і толькі так. Ніякіх сумненняў і ваганняў. Колькі? Тры долары? Цудоўна. Загарніце.
Калі я ўпершыню надзеў дзядзькавы штаны, дзядзька мой адступіўся на некалькі крокаў, каб лепш мяне агледзець, і сказаў:
— Як на цябе пашыты.
— Ага, сэр,— згадзіўся я.
— Даволі свабодныя ўверсе,— дадаў дзядзька.
— Ага, сэр,— пацвердзіў я.
— Прыгожыя і акуратныя ў абшлагах,— зазначыў дзядзька.
— Ага, сэр,— зноў сказаў я.
I тут, невядома чаму, быццам звычай перадачы штаноў пераходзіць з пакалення ў пакаленне, дзядзька расчуліўся і пачаў трэсці мне руку. Ад радасці і захаплення ён збялеў як палатно, яму аж заняло мову. Потым ён выбег з хаты, як бяжыць чалавек ад нечага надта чуллівага, побач з чым знаходзіцца — вытрываць немагчыма, а я тым часам паспрабаваў паглядзець, ці ўдасца мне, пры пэўнай асцярожнасці, перасоўвацца з месца на месца ў яго штанах.
Выявілася, што ўдаецца. Ногі ў мяне, праўда, крыху блыталіся, але хадзіць можна было. Я адчуваў сябе не вельмі ўпэўнена, але ведаў, што, як кажуць, сорам у мяне цяпер прыкрыты, хадзіць я магу, і я не страчваў надзеі, што паступова навучуся хадзіць хутка. Трэба было толькі асвойтацца. Можа, першыя месяцы мне гэта не ўдасца, але праз нейкі час я здолею хадзіць па зямлі хоць і асцярожна, але даволі шпарка.
Я насіў дзядзькавы штаны шмат месяцаў запар, і гэта былі самыя нешчаслівыя месяцы майго жыцця. Чаму? Таму што тады ў модзе былі вельветавыя штаны, а потым, праз год, калі ў Каліфорніі наступіла пара іспанскага адраджэння і прыйшла мода на ўсё іспан-
екае,— вельветавыя штаны ў іспанскім стылі — клёшныя, з чырвонай апухай унізе, часта з пяціцалевым гарсажам, зрэдку аздобленыя вакол поясу. Чатырнаццацігадовыя хлапчукі ў штанах гэтага фасону не толькі адчувалі сябе вольна і ўпэўнена, але ведалі, што апрануты па модзе, а адсюль вынікала, што яны могуць весяліцца, колькі іх душа пажадае,— бегаць за дзяўчатамі, мянціць з імі языком і гэтак далей. А я не мог. I таму натуральна, што я звярнуўся да Шапенгаўэра і пачаў пагарджаць жанчынамі, а потым і мужчынамі, дзецьмі, каровамі, коньмі, жыхарамі джунгляў і рыбамі. «Што такое жыццё? — пытаўся я ў самога сябе,— Чаму яны так высока носяць насы? Няўжо толькі таму, што на іх вельветавыя штаны ў іспанскім стылі? А ці чыталі яны Шапенгаўэра? He. Ці ведаюць, што бога няма? Дзе там. Ці здагадваюцца, што каханне — самае нуднае пачуццё на свеце? Куды ім. Яны круглыя невукі. Яны носяць шыкоўныя штаны, але невуцтва асляпіла іх. Гэтыя людзі ніколі не скемяць, што ўсё гэта — пусты падман, а самі яны — ахвяры жорсткіх кпінаў».
I я горка смяяўся з іх.
I ўсё ж такі зрэдзь часу я забываўся пра ўсё, што ведаў, пра ўсё, што вычытаў у Шапенгаўэра, і ў поўнай наіўнасці, без усякай глыбокай філасофскай думкі, бегаў за дзяўчатамі, адчуваючы сябе весела і бесклапотна, пакуль раптам да мяне не даходзіла, што мяне падцкоўваюць. I ўсё праз дзядзькавы штаны. Хіба ў такіх штанах заляцаюцца да дзяўчат? Гэта былі няшчасныя, трагічныя, маркотныя штаны, і насіць іх і круціць у іх залёты з дзеўкамі было трагічна, а глядзелася смешна — пацеха, дый толькі.
КНІГІ ОНЛАЙН
