У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
Я пачаў ашчаджаць кожны цэнт, які трапляў да мяне ў рукі, і цярпліва чакаў свайго часу. Прыйдзе дзень, і я пайду ў краму і скажу, што хачу набыць пару іспанскіх штаноў клёш, цана не мае значэння.
ІІрайшоў год, доўгі і маркотны. Год філасофіі і чалавеканенавісніцтва.
Я збіраў грошы і марыў з часам займець свае ўласныя вельветавыя штаны ў іспанскім стылі. Яны сталі б маім прытулкам і сховішчам і адначасова такім убраннем, у якім чалавек не можа не быць вясёлы і бесклапотны.
Ну дык вось, сабраў я грошы, як хацеў, і пайшоў у краму, як хацеў, і купіў сабе пару вельветавых штаноў клёш, як хацеў, але праз месяц, калі пачаліся заняткі і я прыйшоў у школу, дык высветлілася, што я адзіны сярод хлопцаў у вельветавых штанах якраз гэтакага фасону. Відаць, эпоха іспанскага адраджэння скончылася. Вельветавыя штаны новага фасону былі вельмі простыя, без клёшу, без пяціцалевага гарсажу, без усякіх украсаў. Проста звычайныя вельветавыя штаны.
Ці мог я пасля гэтага быць вясёлы і бесклапотны? Hi вясёлы, ні бесклапотны я не быў. I гэта толькі пагаршала становішча. Затое мае штаны былі і вясёлыя, і бесклапотныя. Mae ўласныя штаны, што я купіў на свае ўласныя грошы. I я падумаў, што мне застаецца толькі адно — быць такім жа вясёлым і бесклапотным, як мае штаны. A то няма на свеце справядлівасці. He мог я хадзіць у школу ў гэтакіх штанах і не быць вясёлым і бесклапотным, і таму я рашуча пастанавіў сабе — быць якраз такім. Я пачаў надзвычай дасціпна жартаваць з любой нагоды і за гэта даволі часта атрымліваў у пашчэнку; я без канца смяяўся, але заўсёды бачыў, што ніхто, апрача мяне, не смяецца.
Гэта была агонія найгоршага гатунку, і я кінуў школу.
Сёння я ўпэўнены, што не стаў бы філосафам, калі б не гора, што мне давялося адгараваць з тымі іспанскімі вельветавымі штанамі клёш.
САМАЯ ХАЛОДНАЯ ЗІМА
3 1854 ГОДА
Было страшна холадна ў тую зіму, калі я парваў сабе звязкі па праваіі назе, закахаўся ў яснавокага цёмнагаловага зямнога анёла Эму Хэйнс, атрымаў месца рассыльнага на тэлеграфе, куды хадзіў пасля школы, і выпісаў з Нью-Йорка бясплатную брашурку пра тое, як мець найбольшую карысць ад усяго і ад усіх на свеце.
У гісторыі даліны Сан-Хаакін гэта была самая халодная зіма з 1854 года. Так скупаслоўна і абыякава пісала газета, і я веру, што гэта праўда. Было так холадна, што я зненавідзеў уставаць уранку, нават пасля таго як прыйшла брашурка з Нью-Йорка і расказала мне, што я павінен рабіць нават тое, што мне не даспадобы.
Больш за ўсё я не любіў уставаць раніцай з цёплага ложка. Хацелася толькі аднаго — спаць. У мяне проста не было настрою ўскокваць і калаціцца ад холаду.
Брашурка з Нью-Йорка была, аднак, суровая. Чалавек з тварам язвеніка пагрозліва тыцкаў у вас пальцам і пытаўся: «А ці не плывяце вы па цячэнні? Толькі дурні ідуць па лініі найменшага супраціўлення. Мудрыя ж людзі змагаюцца з варожымі сіламі свету і ўрэшце дамагаюцца перамогі, славы і багацця».
Нават калі гэта так, думаў я сам сабе, дык што гэта за перамога, дзеля якой чалавек павінен змагацца з варожымі сіламі свету? I чым можна праславіцца?
Звязкі на правай назе я парваў, гуляючы ў футбол. I ўсё праз тую халадэчу. Калі б не было так холадна, я як след урэзаў бы па мячы, як бывала ў цёплыя дні, і ўсё было б як мае быць, але замест гэтага я няўдала ступіў і ад страшэннага болю бразнуўся вобземлю.
Ў апопіні момант я паспеў крыкнуць хлопцам з маёй каманды, каб яны заціснулі праціўніка з мячом:
— Трымайце яго! Я паміраю... He давайце яму біць па варотах!
Ніводны генерал не цярпеў паражэння з большай годнасцю і гневам.
Я не хацеў быць героем. Прамільгнула думка, што мне прыйшлі капцы, а паміраць я не хацеў, бо яшчэ мала пажыў на свеце. А па-другое, ні разу не гаварыў з Эмай Хэйнс.
Да мяне падбег Джоні Купер і ледзь не спапяліў позіркам.
— Здаецца,— кажу,— я не магу болей гуляць.
— Чаму, каб на цябе ліха? — зароў Джоні.
— He магу — нага,— прастагнаў я.
— Што ты вярзеш?
— He магу ўстаць,— кажу,— страшна баліць нага.
— Навошта табе стаяць? — абурыўся Джоні.— Камандаваць можна лежачы на жываце! Язык у цябе цэлы? Вось і камандуй!
— He магу ўстаць,— адказаў я.— Нешта зусім кепска з нагою.
— He выдумляй,— ускіпеў Джоні.— Мы павінны выйграць. Гэтае чортава кодла думае, што яны непераможныя. Так што ляжы сабе на жываце і камандуй.
— Я мог бы,— кажу,— але галава не слухаецца. Холадна, і нешта з правай нагой. Варухнуцца не магу, замярзаю.
— Але гаварыць ты яшчэ можаш,— не сунімаўся Джоні.
Я пачаў камандаваць лежачы на жываце і, трэба прызнаць, рабіў гэта няблага: мы пабілі нашых праціўпікаў з лікам 187 : 177. На агульную бойку пасля гульні я не застаўся — тут камандаваць патрэбы не было, і, апрача таго, я зусім акалеў.
Устаць на ногі і ісці я не мог, і я прапоўз цэлы
квартал і свіснуў свайму малодшаму брату Рэйлі. Людзі на вуліцы ўпрошвалі мяне ўстаць і ісці нагамі. Гэта проста непрыстойна, казалі яньі: кожны раз я выдумляю якое-небудзь глупства — вось і цяпер прыкінуўся калекам і здзекуюся з няшчасця слабых і нямоглых. Я не мог ім сказаць, што я напраўду калека. Я не дурыўся, мне было холадна і балюча, але яны ўсё роўна не далі б мне веры.
Мой малодшы брат Рэйлі пачуў мой умоўны свіст — тры доўгія і сем кароткіх — і выбег насустрач. Ен зусім задыхаўся, пакуль дабег да мяне.
— Што з табою? — спытаўся ён.— Чаму ты паўзеш?
— Я не магу ўстаць,— кажу.— Нешта з правай нагой. I скачанеў — хоць ты гвалт крычы. Слухай, Рэйлі, ты ж ужо вялікі хлопец, можа, зацягнеш мяне дадому на спіне?
— He, не змагу,— адказаў Рэйлі.— Я не хачу ламаць сабе спіну.
— Нічога ты не зломіш,— супакоіў я брата.
— Добра,— згадзіўся Рэйлі.— Уставай, я табе памагу. Левая нага ў цябе здаровая. Абапрыся на мяне і ідзі паціху.
Ён пасобіў мне ўстаць, і мы пайшлі дадому. За паўгадзіны мы праклыпалі тры кварталы. Правая нага зусім не слухалася, і ўсю дарогу я скакаў на адной левай.
Дома я не шкадуючы нацёр нагу бальзамам Слоўна, хворае месца добра прыпякло, нага пачырванела, але на раніцу я ўсё роўна не мог хадзіць і не пайшоў у школу. У дзевяць гадзін паштальён прынёс мне брашурку з нью-йоркскіх завочных курсаў. Я прачытаў яе ад вокладкі да вокладкі. Пра што там пісалася, я так і не зразумеў, але, здаецца, пра тое, што лепей чытаць падручнікі і вучыць урокі, чым швэндацца па більярдных і курыць цыгарэты. Там былі два малюнкі:
на адным хлопец сядзіць адзін у маленькім пакойчыку і чытае кніжку, на другім — хлопец стаіць, прываліўшыся да сцяны більярднай і паплёўвае ў сметніцу. Маецца на ўвазе, што хлопец, які чытае кніжку, павінен быць узорам для пераймання і захаплення, але як на мой розум, дык другі куды цікавей праводзіць час. Ён толькі што загнаў шар у лузу і чакае ўдару ў адказ.
«Які з гэтых двух хлопцаў дасягне поспеху?» — пыталася брашура.
Які поспех меўся наўме, там напісана не было. Я лёгка ўяўляў сабе, што хлопец, які абцірае вуглы ў більярдных, даведаецца пра ўсё, што тычыцца більярда, і стане чэмпіёнам свету, а той, што чытаў кніжку, бачыўся мне толькі прыдуркам і недарэкам — ні сыры ні печаны. Што ён будзе рабіць, думаў я? Вучыцца невядома колькі, каб атрымаць месца служачага ў нейкай канторы і там дасягнуць поспеху? Ну, гэта ўжо яго асабістая справа.
I я рашыў не паступаць на завочныя курсы.
Цэлы тыдзень я не мог ездзіць на веласіпедзе. Нага мая паціху адтайвала і рабілася болын гнуткая, і малапамалу я навучыўся паднімаць яе крыху і апускаць і нават неяк патроху хадзіць.
Праз тыдзень пасля таго футбольнага матча я паехаў на веласіпедзе ў школу, але ад правай нагі ніякай карысці не было. Амаль усю дарогу мне прыходзілася альбо ехаць вельмі павольна, што глядзелася ненатуральна, бо звычайна я ездзіў хутка, нават калі нікуды не спяшаўся, альбо здымаць правую нагу з педалі, і тадьі яна вісела ў паветры, а педалі круціла толькі левая. Гэта выглядала нехлямяжа, і прахожыя пакеплівалі з мяне. А я ў сваю чаргу адчуваў, што ніхто мне і слова не скажа, калі я іх добра вылаю, але гэта толькі павялічвала мае пакуты.
— Давайце, давайце, смейцеся,— казаў я.— Смейцеся, а ў мяне нага зламаная. Толькі ўсяго.
Ці:
— Давайце, давайце, смейцеся (і тут я перадражніваў іх поўным абурэння «ха-ха»), у мяне нагу паралізавала, толькі ўсяго.
Мне заўсёды хацелася атрымаць месца рассыльнага, зарабіць трохі грошай, купіць стрэльбу, рыбалоўныя прылады і, можа, маленькі «фордзік» і заняцца паляваннем і рыбнай лоўляй; але я ўсё не адважыўся зайсці куды-небудзь і папрасіцца на работу. Па-першае, мне было яшчэ замала гадоў, а па-другое, я проста баяўся. Але калі я парваў звязкі на правай назе і ледзьве хадзіў, не кажучы ўжо пра катанне на веласіпедзе, я зайшоў у тэлеграфную кантору і атрымаў месца рассыльнага.
Гаспадар быў мажны дзяцюк па прозвішчы Гіфард. Ён надта здзівіўся, калі ўбачыў, як я еду на веласіпедзе. I толькі я паспеў увайсці ў кантору, як ён выгукнуў:
— А божа каханы! Сынок, чаму ты мне адразу не сказаў, што кульгаеш?
— Ды я не кульгаю,— кажу.— Проста нешта здарылася з правай нагой, але я націраю яе бальзамам Слоўна, і заўтра хутчэй за ўсё будзе поўны парадак.
Ён мяне не звольніў, і сам я таксама не кінуў гэтага месца, хоць трашчалі такія маразы — як агнём пякло. Пачынаў я а чацвёртай паполудні і працаваў аж да дванаццаці ночы. I здавалася, гэта была самая халодная пара ў сутках. Ды яшчэ дзьмуў моцны вецер, пылішча з усяго горада ляцела мне ў вочы, рукі мерзлі на рулі веласіпеда, і ўжо не раз я хацеў вярнуцца ў кантору і адмовіцца ад месца, але калі вяртаўся туды, то месца не пакідаў, бо што ні кажы, а я быў кульгавы,
Па нядоўтім часе я да ўсяго гэтага прызвычаіўся. I да таго, што пыл запарушвае мне вочы, і што рукі мерзнуць, і што сабакі ганяюцца за мною па цёмных вуліцах, пужаючы да смерці, і нават да сваёй кульга-
васці. Я зусім забыўся пра яе, і неўзабаве кульгавасць мая прайшла, я пачаў хадзіць пеша і вельмі фасоніста ездзіць на веласіпедзе — з шыкам заварочваў на рагу вуліц і хвацка праскокваў паміж машынамі.
Ішоў я спаць толькі а гадзіне ночы, а ў сем раніцы ўжо званіў будзільнік. На сон заставалася толькі шэсць гадзін. А мне трэба было трынаццаць. Як не хацелася ўставаць! Надта ўжо холадна было. Але я ўсё ж такі ўставаў, снедаў, ускокваў на веласіпед і ляцеў у школу, бо ведаў, што ўбачу там Эму Хэйнс. Цэлы дзень мне хацелася спаць. Эма Хэйнс сядзела побач, цераз праход, а я, бывала, так стамлюся, што сплю з адкрытымі вачамі. Здаралася, што настаўніца, бедная місіс Хагерці, якая памерла ў 1932 годзе, пражыўшы шэсцьдзесят сем гадоў, выклікала мяне і задавала пытанні, а я бьіў як нежывы.
КНІГІ ОНЛАЙН
