У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
Калі б я за час вучобы ў школе імя Лангфела не заснаваў там новую школу мыслення і паводзін, дык мне і ў галаву не прыйшло б, што тыя, хто меў гонар ведаць мяне ў той час, патурбуюцца напісаць пра мяне.
Упершыню я здзівіў свой клас самабытным мысленнем на ўроку старажытнай гісторыі — першым уроку ў першы дзень заняткаў. Настаўніца была жанчына гадоў пад сорак з шэра-карычневымі валаскамі на твары, пра якую, не зважаючы на яе страшэнную кашчавасць і несамавітае адзенне, гаварылі, што яна легкадумная. Яна курыла цыгарэты, гучна смяялася з калегамі ў час перапынку на абед, і яе часта можна было ўбачыць сярод старшакласнікаў: з імі яна раптам пачынала бегаць, штурхацца і наогул дурэць. Вучні называлі яе міс Шэнстан, а настаўнікі — Гарыет, або Гары, праўда, апрача міс Балтус, якая называла яе міс Шэнстан і ніколі не дазваляла штурхаць сябе. Усім у класе былі раздадзены падручнікі па старажытнай гісторыі, і міс Шэнстан на першым жа ўроку папрасіла нас адгарнуць старонку 192.
Я зазначыў, што на першым уроку, калі вучыць па парадку, дык трэба было б адгарнуць першую старонку.
У мяне спыталі, як мяне завуць, на што я радасна адказаў: «Уільям Сараян».
— Дык вось, Уільям Сараян,— сказала міс Шэнстан,— я нават сказала б, містэр Уільям Сараян, прытрымайце язык і дазвольце весці ўрок старажытнай гісторыі ў гэтым класе мне.
Гэта быў удар.
На 192 старонцы, я вельмі добра намятаю гэта, знаходзіўся фотаздымак двух самых звычайных камянёў, якія, як сказала міс Шэнстан, называліся Стонхендж. Яна сказала, што гэтым камяням дваццаць тысяч гадоў.
Вось тут якраз і пачала працаваць мая новая школа мыслення і паводзін.
— Лдкуль вы гэта ведаеце.'' — спытаў я.
Гэта быў зусім новы паварот для старой школы, школы, у якой настаўнікі задаюць пытанні, а вучні стараюцца знайсці на іх адказ. Увесь клас ухваліў новую школу і выказаў гэта энергічным гулам. Тое, што адбылося далей, можна даволі дакладпа назваць дэманстрацыяй. Уся бяда ў тым, што ні міс Шэнстан, або Гары (як яна любіла, каб яе называлі), ні сам містэр Монсун, дырэктар школы, не маглі даць здавальняючага адказу на такое заканамернае пытанне, бо яны (як і ўсе астатнія настаўнікі) заўсёды без ваганняў бралі на веру ўсё, што напісана ў падручніках.
Замест таго каб паспрабаваць адказаць на маё пытанне, міс Шэнстан прымусіла мяне прадэманстраваць паводзіны ў новай школе. А калі гаварыць больш дакладна, яна вымусіла мяне кінуцца наўцёкі. Яна рынулася да мяне так імкліва, што я ледзь паспеў адхіліцца. На долю секунды яна ўчапілася ў мой світэр, які мне звязалі дома, і здолела яго парваць, першы чым я ад яе выкруціўся. Паводзіны ў новай школе клас таксама ўхваліў: у крытычнай сітуацыі трэба было не сядзець на месцы, а падхоплівацца і ўцякаць. Пагоня была хвалюючая, але мне ўдалося шчасліва пакінуць клас. Праз пяць мінут — я лічыў, што настаўніца ўжо супакоілася,— я адчыніў дзверы, каб зайсці і сесці на сваё месца, але яна зноў кінулася на мяне, і я зноў уцёк.
Я палічыў за лепшае не чакаць, чым усё гэта скончыцца, а расказаць, як усё было, самому містэру Монсуну. Але калі я так і зрабіў, дык са здзіўленнем убачыў, што яго сімпатыі на баку міс Шэнстан, а на мяне ён глядзіць з агідай.
— Яна сказала, што гэтым камяням дваццаць тысяч гадоў,— гаварыў я.— Я ўсяго толькі хацеў сказаць, што яны не такія старажытныя. Колькі гадоў Зямлі? Некалькі мільёнаў, праўда? Калі ў кнізе напісана, што
гэтым камяням дваццаць тысяч гадоў, дык павінен быць нехта, хто можа растлумачыць, адкуль узялася гэтая лічба. Тут жа не школа Эмерсана. Гэта школа імя Лангфела. Я прыйшоў сюды вучыцца. I я ніяк не чакаў, што мяне будуць караць за тое, што я хачу вучыцца.
— Скажы, калі ласка, яшчэ раз, як цябе завуць? — спытаў містэр Монсун.
— Уільям Сараян,— адказаў я як мага больш пакорліва, хоць, мушу сказаць, гэта было вельмі нялёгка.
— I ты...— пачаў быў містэр Монсун.
— Мне адзінаццаць гадоў,— сказаў я.
— He, я не пра тое...
— Сто тры фунты.
— Ды не...
— Прэсвітэрыянін.
— Прозвішча. Я маю на ўвазе прозвішча.
— Яно азначае «светлы».
— Нацыянальнасць? — спытаў містэр Монсун.
— Армянін,— з гордасцю адказаў я.
— Так я і думаў,— сказаў дырэктар.
— Што так вы і думалі?
— Ніхто, апрача армяніна, не задаў бы гэткага пытання.
— Адкуль вы ведаеце? — спытаў я і тым самым раскруціў спружыну новай школы яшчэ на адзін абарот.
— Ды адтуль, што ніхто больш не задаў! — усклікнуў дырэктар.— Такі адказ цябе задавальняе?
— Часткова,— адказаў я.— Хто ведае, магчыма, спытаў бы хто-небудзь іншы, калі б я не запытаў.
— За ўсе гады, што я працую ў сістэме школьнай адукацыі ў Каліфорніі,— сказаў містэр Монсун,— ніхто і ніколі не задаваў такіх пытанняў.
— Правільна,— тут жа згадзіўся я,— і за ўсе гады,
пакуль Ньютан не зацікавіўся, чаму падае яблык, ніхто гэтым не цікавіўся.
У свой час я лічыў, што калі-небудзь містэр Монсун падрабязна апіша гэтую спрэчку, бо ў мяне не было падстаў думаць, што ён не ўмее пісаць або не ўсведамляе, што знаходзіцца нобач з чалавекам, запомніць якога ён проста павінен. Але выйшла менавіта так: гэты чалавек не зрабіў такога апісання.
Я сапраўды быў залаты вучань.
I не мая віна, што іншых такіх не было.
Містэр Монсун палічыў за лепшае спыніць дыскусію. Ён сядзеў, утаропіўшыся на свае чаравікі.
— Што вы на гэта скажаце? — спытаў я.
— Што я павінен адлупцаваць цябе,— стомлена прамовіў ён.— Што ты на гэта скажаш?
— Завошта?! — усклікнуў я.
Я падняўся, пазіраючы на сакратарку, стол якой стаяў каля дзвярэй. Яна была вельмі прыгожанькая дзяўчына, і мне, сам не ведаю чаму, хацелася зрабіць на яе добрае ўражанне.
— Міс Сліфа,— сказаў містэр Монсун, і гэтага было для мяне даволі: перш чым міс Сліфа паспела загарадзіць мне дарогу, я апынуўся ў дзвярах, выскачыў з кабінета і быў ужо на сярэдзіне школьнага двара.
Яшчэ раз былі выпрабаваны паводзіны ў новай школе, і правільнасць іх пацвердзілася.
Я прыйшоў дадому і застаў там дзядзьку Аляксандра, які вучыўся ў Паўднёвакаліфарнійскім універсітэце на юрыста. Ён завітаў да нас у госці і цяпер піў каву ў гасцінай. Я ўсё яму расказаў. Ён запрасіў мяне ў сваю машыну з адкідным верхам, і мы паехалі ў Няпоўную сярэднюю школу імя Лангфела.
— Усё было менавіта так, як ты мне расказаў? — спытаў ён у мяне па дарозе.
— Так усё і было.
— Добра,— сказаў дзядзька Аляксандр.— Пачакай у машыне.
He ведаю, пра што гаварыў дзядзька Аляксандр з містэрам Монсунам, але праз некалькі хвілін да машыны падышла міс Сліфа і сказала:
— Твой дзядзька, містэр Монсун і міс Шэнстан чакаюць цябе ў кабінеце.
Я зайшоў, і мой дзядзька сказаў:
— Ёсць людзі, якія ўмеюць прыблізна вызначаць узрост розных рэчаў на зямлі. Хто гэтыя людзі і як яны вызначаюць узрост, містэр Монсун не ведае, не ведае гэтага і міс Шэнстан. Міс Шэнстан абяцала высветліць гэта. Ты ж са свайго боку можаш задаваць любыя пытанні, якія хочаш, але рабіць гэта больш дружалюбнаі ветліва.— Ён павярнуўся да дырэктара.— Гэта адпавядае нашай дамоўленасці?
— Цалкам,— адказаў дырэктар.
— Калі містэр Монсун сказаў, што толькі армянін мог задаць такое пытанне, ён хацеў выказаць сваё захапленне,— гаварыў далей дзядзька Аляксандр.— Праўда, містэр Монсун?
— Праўда,— згадзіўся містэр Монсун.— У горадзе, дзе іх жыве дзесяць ці пятнаццаць тысяч, наўрад каб я...
— Значыцца, захапленне,— паўтарыў дзядзька Аляксандр і павярнуўся да мяне: — Сёння ты ўжо ў школу не пойдзеш, але заўтра прыйдзеш на заняткі, як быццам нічога і не было. Гэта таксама адпавядае нашай дамоўленасці? — спытаў ён у дырэктара.
— Я падумаў, а ці нельга яго перавесці ў школу імя Готарна,— прамовіў дырэктар, але мой дзядзька тут жа перабіў яго:
— Ён жыве ў гэтым раёне. Яго сябры ходзяць у гэтую школу. Я зацікаўлены ў тым, каб ён і надалей вучыўся тут.
— I мы ўсе таксама,— сказаў дырэктар.
Адчуваў я сябе — горш немагчыма. Л на дзядзьку проста раззлаваўся. Здарылася тое, чаго я цярпець не мог: дзядзьку, чалавеку незвычайных здольнасцей, давялося заступацца за мяне — акалічнасць, ад якой я ніяк не мог прыйсці ў захапленне.
Чалавек незвычайных здольнасцей, які быў малодшым братам мае мамы, апынуўся сярод вялікіх людзей нашай школы і трымаўся з імі як гаспадар, развянчаў іхнюю веліч, ды яшчэ і пагражаў. А яны, замест таго каб даць яму адпор, пакорліва дазволілі перамагчы сябе. Ну не, я такой перамогі не хацеў.
Назаўтра я з’явіўся перад містэрам Монсунам. Як толькі ён убачыў мяне, яму захацелася заплюшчыць вочы і заснуць.
— Я прыйшоў папрасіць прабачэння,— сказаў я.— Мне не трэба ніякіх асаблівых прывілей.
— Ты проста ветліва задавай свае пытанні,— сказаў ён.— Можаш ісці.
Адплюшчваць вочы ён не захацеў.
Я падаўся проста ў кабінет старажытнай гісторыі, дзе заспеў міс Шэнстан. Яна сядзела за сталом, паглыбленая ў работу.
— Я прашу прабачэння за тыя непрыемнасці, што нарабіў вам,— сказаў я.— Гэта больш не паўторыцца.
На нейкі момант мне здалося, што настаўніца восьвось зноў рынецца на мяне, але яна тут жа быццам абвяла і, не ўзнімаючы вачэй ад работы, вельмі суха сказала:
— Ёсць спосабы, з дапамогай якіх вызначаюць узрост розных рэчаў. Можаш ісці.
Я быў упэўнены, што дырэктар і настаўніца аднойчы калі-небудзь прыгадаюць, з якой годнасцю я паводзіў сябе ў гэтай злашчаснай гісторыі, але, як я ўжо казаў, яны не ўспомнілі, і зрабіць гэта давялося мне самому.
Па волі лёсу міс Шэнстан прабыла ў школе Ланг-
фела яшчэ ўсяго толькі чатыры дні, і за ўвесь гэты час яна ні разочку на мяне не зірнула і не задала мне ніводнага пытання. Яна нават перастала рабіць пераклічку, баючыся, што, пачуўшы сваё імя, я магу ў адказ што-небудзь такое сказаць. Цэлы шэраг падменных настаўнікаў браўся выкладаць старажытную гісторыю, але к таму часу новая школа дзейнічала як мае быць ва ўсёй школе імя Лангфела і падменныя заўсёды жадалі толькі аднаго — адбыць чым найхутчэй дзень ці тыдзень і знікнуць назаўжды.
Містэр Монсун некалькі разоў на агульнашкольных сходах распачынаў гаворку пра добрыя манеры, але ніхто не ўспрыняў яго намёкаў, і праз месяц ён таксама пакінуў школу, а на яго месца прыйшоў нейкі чалавек, які праславіўся сваёй адвагай і подзвігамі на першай сусветнай вайне, дзе ён быў капітанам. Ад гэтага чалавека чакалі, што ён хутка пакончыць з новай школай і адновіць старую. Спачатку ён хацеў зрабіць гэта метадам грубай сілы: лупцаваў па тры тузіны хлапчукоў на дзень. Потым паспрабаваў заваяваць давер самых зацятых свавольнікаў: гуляў з імі па школьным двары, трымаўся па-сяброўску і ўсё такое іншае,— але ні адзін з гэтых метадаў не даў вынікаў, і пасля першага семестра ён згадзіўся працаваць у маленькай сельскай школе, дзе было ўсяго сорак ці пяцьдзесят вучняў, і перайшоў туды.
КНІГІ ОНЛАЙН
