У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
— Ведама ж, не думаў,— адказаў шафёр.— Я таксама ніколі не спадзяваўся, што сустрэну чалавека, як твой бацька, калі такі чалавек мне быў вельмі патрэбны. Як бачыш, усё ў жыцці бывае. Ну, а цяпер добрай табе ночы.
— Дабранач,— развітаўся хлопчык.
Чалавек сеў у машыну і паехаў, а хлопчык паспяшаўся дадому.
Калі Майк Мэлоні правёў Арчы Кэнана і вярнуўся дадому, ён здзівіўся, убачыўшы, што хлопчык, паклаўшы галаву на рукі, спіць проста за сталом. Ён асцярожна раскатурхаў яго, і Мэя спалохана падняў галаву. Вочы і вушы ў яго палалі чырванню.
— Ідзі лепей на ложак,— сказаў Майк.
— Я хацеў дачакацца, калі ты вернешся, каб падзякаваць за стрэльбу,— адказаў хлопчык.
— Гэта неабавязкова,— супакоіў яго бацька.— Зусім неабавязкова.
Хлопчык устаў з-за стала і павалокся ў свой пакой, ледзьве трымаючыся на нагах.
Калі бацька застаўся ў кухні адзін, ён узяў птушак і пачаў іх разглядаць. Ён усміхаўся, бо ведаў: адкуль яны тут ні ўзяліся б, гэта было сапраўды нешта такое ж непаўторнае і прыгожае, як самі птушкі.
СМЕХ
— Вы хочаце, каб я смяяўся?
Яму было кепска, адзінока ў апусцелым класе, усе хлопцы — і Дэн Сід, і Джэймс Місіпа, і Дзік Каркаран — недзе вяртаюцца дадому, ідуць уздоўж Паўднёвай Ціхаакіянскай чыгункі, смяюцца і дурэюць, a тут — гэтая недарэчная выдумка міс Уісіг, ад якой яму моташна на душы.
— Хачу.
Сурова сцятыя ў нітачку губы ледзь прыкметна ўздрыгваюць, а вочы такія прыгнечаныя, што аж шкада.
— Але ж я не хачу смяяцца.
Дзіўна ўсё гэта было. I як яно ўсё выйшла, як павярнулася.
— Смейся.
Напружанне нарастала, электрылізавала; яе няўмольная цвёрдасць, нервовыя рухі рук і цела, холад, што ішоў ад яе,— усё выклікала ў ім непрыязнасць.
— Навошта?
Навошта? Усё так перакручана, так пачварна і агідна, ні ў чым няма ні сэнсу, ні значэння, думкі трапечуцца і б’юцца, нібы ў пастцы.
— Гэта табе пакаранне. Ты смяяўся на ўроках, цяпер ты будзеш смяяцца цэлую гадзіну адзін, сам з сабою. Спяшайся, ты ўжо марна патраціў чатыры хвіліны.
Гэта было недарэчна і брыдка: ну што смешнага ў тым, што яго пакідаюць пасля ўрокаў і прымушаюць смяяцца? У гэтым няма ніякага сэнсу. Бо не можа чалавек смяяцца з нічога, абы смяяцца. Для гэтага трэба штосьці вясёлае, смешнае або знарок фанабэрыста-пыхлівае, каб было з чаго смяяцца. А тут ад таго, як яна паводзіла сябе, як глядзела на яго, ад яе каварнай выдумкі ўсё было так дзіўна, што нават палохала яго.
ІПто ёй ад яго трэба? А тут яшчэ гэтыя школьныя пахі — пафарбаванай падлогі, крэйды, здавалася, нават думка аб тым, што ўсе дзеці пайшлі дадому, пахла адзінотай і смуткам.
— Даруйце мне, што я смяяўся.
Засаромеўся, схіліў галаву, нібы кветка бутон. Ён і праўда шкадаваў, што смяяўся, не прыкідваўся, а сапраўды шкадаваў, але шкадаваў не сябе, а яе. Яна была маладая дзяўчына, часова падмяняла іхнюю настаўніцу, і ў ёй адчувалася нейкая затоеная і незразумелая туга; з гэтай тугой яна прыходзіла кожную раніцу на заняткі, і гэта было смешна; ён і смяяўся з таго, што яна гаворыць, як гаворыць, як пільна на ўсіх глядзіць, як ходзіць. Яму зусім не хацелася смяяцца, калі раптам, зусім нечакана для самога сябе, ён захіхікаў, a яна паглядзела на яго, і ён таксама зазірнуў ёй у вочы, і на момант паміж імі ўзнікла нейкая невыразная і невыказная блізкасць, а потым — гнеў і нянавісць бліснулі ў яе вачах.
— Ты застанешся пасля ўрокаў.
Ён не хацеў смяяцца, гэта выйшла міжвольна, і цяпер ён шкадаваў, яму было сорамна, і яна ж павінна ведаць пра гэта, у думках гаварыў ён ёй. Ну што ж гэта такое?
— He марнуй часу. Пачынай смяяцца.
Яна стаяла спінай да яго і выцірала на дошцы словы: «Афрыка, Каір, піраміды, сфінкс, Ніл» і лічбы: «1865, 1914». Ды хоць настаўніца і не глядзела на яго, напружанасць, якая ўзмацнялася тым, што ў класе, апрача іх, нікога не было, яшчэ большала. Яго розум і яе, яго туга і яе стаялі плячо ў плячо і распачыналі паміж сабой барацьбу. Але чаму? Ён жа хацеў пасябраваць з ёю, хацеў з таго самага дня, калі яна ўпершыню зайшла ў іхні клас. Ён адразу ж адчуў яе адчужанасць і незвычайнасць. Дык чаму ж ён засмяяўся? Чаму ўсё выйшла так па-дурному? Навошта яму
было крыўдзіць яе, хоць, калі гаварыць па праўдзё, ён з самага пачатку хацеў сябраваць з ёю.
— Я не хачу смяяцца.
ІІратэст, упартасць і тут жа слёзы, ганебныя слёзы, чуліся ў яго голасе. Хто мае права прымушаць забіваць у сабе бяскрыўдныя пачуцці? Ён не хацеў быць жорсткі, ну як яна не можа гэтага зразумець? У ім закіпала нянавісць да яе нездагадлівасці і някемлівасці, да ўпартасці, з якоіі яна дамагалася свайго. «Я не буду смяяцца. Няхай сабе яна пакліча містэра Кэйзуэла і мяне адлупцуюць, я ўсё роўна не буду смяяцца. Гэта была памылка. Мне хацелася плакаць ці яшчэ што сабе хочаце, але толькі не смяяцца з яе. Я вытрываю лупцоўку, далібог, гэта хоць і баліць, але не так. Па мне ўжо хадзіла папруга, так што я ведаю розніцу».
Ну што ж, хай сабе яны адлупцуюць яго, напляваць. Падумаўшы гэтак, ён быццам адчуў, як гуляе па ім папруга, а пасля доўга і моцна баліць, ды нічога, няхай лупцуюць, ён не засмяецца.
Ён бачыў, як яна сядзела за сваім сталом, пільна на яго пазірала, і — вось дык дзіва! — яму здалося, што яна напалоханая і хворая. I пад горла яму зноў падкаціў жаль, хваравіты жаль да яе. Ну чаму ён робіць столькі непрыемнасцей беднай падменнай настаўніцы — не старой брыдкаіі настаўніцы, а маленькай прыгожанькай дзяўчыне, няўпэўненай з самага пачатку, хоць яна сапраўды падабалася яму?
— Ну, калі ласка, засмейся.
I як сорамна, што яна ўжо не загадвае, а просіць, моліць яго засмяяцца, калі ён гэтага не хоча. Але што ж рабіць чалавеку, па шчырасці, што ж ён можа зрабіць, каб самому гэтага захацець, каб усё было натуральна і правільна, а не супроць волі і няправільна.
I навошта ёй гэта? Якая ёй радасць з яго смеху? Што за недарэчны свет, што за дзіўныя пачуцці ў чалавека, затоеныя, кожны хавае іх у сабе: хочаш адно,
а маеш заўсёды зусім другое, хочаш зрабіць адно, a робіш зусім наадварот. Добра, ён засмяецца. Ён будзе смяяцца не дзеля сябе, а дзеля яе. Нават хоць млосна стане, ён засмяецца. Ён хацеў даведацца праўду. Яна не прымушала яго смяяцца, яна прасіла, маліла яго смяяцца. Ён не ведаў чаму, але хацеў даведацца. Ён падумаў: «Можа, мне ўдасца ўспомніць што-небудзь смешнае». I пачаў прыгадваць усе смешныя гісторыі, якія толькі чуў, але, як ні дзіўна, не змог успомніць ніводнай. I іншыя смешныя рэчы — паходка Эні Гран, тое, як Генры Майя перакручваў радкі з паэмы «Спеў аб Гайаваце»,— цяпер не здаваліся смешнымі. Раней, бывала, пачуўшы:
Ля вады Малога мора — Там хадзіў магутны Гітчы,—
ён смяяўся, аж заходзіўся, твар у яго чырванеў, і ён пачынаў задыхацца, але цяпер усё гэта здавалася нікчэмным і недарэчным. I зусім не смешным.
Ды не, не смешна, не мог ён смяяцца з гэтага! Вось дык штука! Добра, ён будзе смяяцца проста так; як артыст: гы-гы-гы. Божа мой, як цяжка! Засмяяцца? Для яго ж нічога прасцей быць не магло! А цяпер ён не можа выціснуць з сябе ні хі-хі, ні хе-хе.
Аднак ён усё ж пачаў смяяцца, сарамліва, гідзячыся сам сябе. Ён баяўся зірнуць ёй у вочы, глядзеў угару, на гадзіннік, і смяяўся не перастаючы. Проста дзіва, як можна ўпрошваць хлопчыка смяяцца цэлую гадзіну без дай прычыны. Ды ён будзе смяяцца, можа, не цэлую гадзіну, але ва ўсякім разе паспрабуе, што атрымаецца. Самае смешнае было — голас, фальшывасць смеху, ды неўзабаве ад гэтага яму папраўдзе зрабілася смешна, весела; і ад гэтай думкі ён стаў шчаслівы і цяпер смяяўся натуральна, на ўвесь голас, ад усёй душы, смяяўся з фалыну свайго смеху, і сорам пакідаў яго, бо смех яго быў ужо не прытворствам, a
праўдай, і пусты клас запоўніўся яго смехам, і ўсё, здавалася, ішло як мае бьіць, усё было цудоўна, і так мінула дзве хвіліны.
Яму прыходзілі ў галаву сапраўды смешныя рэчы, тое, з чым ён сутыкаўся ўсюды: увесь горад, людзі на вуліцах, якія прыкідваліся важнымі, але ён ведаў, што яны яго не абдураць, ведаў, якія яны на самай справе важныя; ведаў, як яны гавораць пра вялікія справы — і ўсё гэта было напышлівай хлуснёй і смяшыла яго; ён успомніў прапаведніка з прэсвітэрыянскай царквы, як той фальшыва моліцца: «Божухна, хай будзе воля твая», а ніхто не верыць у яго малітвы; і фанабэрыстых людзей у «кадзілаках» і «пакардах», што носяцца па краіне туды-сюды, нібыта ім і сапраўды трэба некуды ехаць; і канцэрты публічнага аркестра, усю гэтую фальшывую каламуту, з якой ён смяяўся; старэйшых хлапчукоў, якія раз’ятрана бегаюць за вялікімі дзяўчатамі; аўтамабілі, у якіх ніколі не бывае болыц за два пасажыры: смешна было, калі ў вялікім аўтамабілі сядзіць толькі старая кабета ды вусаты мужчына; і ён смяяўся, пакуль не зайшоўся ад рогату і твар у яго не лачырванеў. I ўвесь сорам кудысьці знік. Ён смяяўся і пазіраў на міс Уісіг і раптам — вось табе на! — убачыў на вачах у яе слёзы. Але ж, ліха на яго, ён жа не з яе смяяўся! Ён смяяўся з усіх гэтых дурняў, з таго глупства, якім яны займаюцца дзень пры дні, з усяго гэтага фальшу. Гэта было жахліва. Ён заўсёды хацеў, каб усё было як найлепей, а выходзіла якраз наадварот. Ён хацеў даведацца, чаму гэта так, чаму так атрымалася з ёю, што яна хавае ў душы? I смяяўся ён дзеля яе, а не ад асабістай асалоды. I вось — калі ласка: яна дрыжыць, вочы мокрыя, цякуць слёзы, на твары пакута, а ён не перастае смяяцца — ад гневу, ад вострай тугі і расчаравання, ён смяецца з усяго на свеце, ад чаго усе добрыя людзі плачуць. Наўкол па вуліцах бадзяюцца бяздомныя сабакі.
валакўцца, спатыкаючыся, стомленыя коні, а іх хвошчуць пугай нясмелыя сарамлівыя людзі, душы якіх топчуць бязлітасныя фанабэрыстыя нягоднікі, чые сэрцы заплылі лоем, мёртвыя птушачкі валяюцца на абочынах — і скрозь неразуменне, бясконцая барацьба, жорсткасць, тое, што ператварае чалавека ў жывёліну, у кучу дрэні і брыды. I ад гневу смех яго змяніўся, a на вочы нагарнуліся слёзы. Яны былі ўдваіх у пустым класе, адзінокія і разгубленыя, брат і сястра ў адным няшчасці, абое хочуць ад жыцця чысціні і прыстойнасці, хочуць падзяліцца адно з адным сваёй праўдай, але ў той жа час чужыя, адзінокія і далёкія адно ад аднаго.
Ён чуў, як дзяўчына перасіліла сябе і перастала плакаць, а потым усё наогул пайшло шыварат-навыварат: плакаў ён шчыра і не тоячыся, як малое дзіця, быццам і сапраўды штосьці здарылася, ён закрываў твар рукамі, грудзі яго ўздымаліся, і яму здавалася, што ён не хоча больш жыць, што калі ўжо ўсё так выходзіць, дык лепш памерці.
КНІГІ ОНЛАЙН
