У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
Маці ўважліва слухала ўсё, што ён казаў, а потьім папыталася:
— Ты хочаш, каб у цябе быў брат?
— Хачу,— адказаў хлопчык,— але больш за ўсё я хачу, каб вярнуўся Біл Макгі.
— Я ведаю,— сказала жанчына,— але Біла мы не вернем назад. Хто адыходзіць туды, назад не варочаецца. На яго месца прыходзіць нехта іншы.
— А хто можа прыйсці замест яго?
— Мы не ведаем,— сказала жанчына,— але мы ведаем, што ён будзе наш, як і ты.
— Наш? Чаму ён будзе наш?
— Таму што мы любім адно аднаго,— сказала жанчына.
— А чаму мы любім адно аднаго?
— Таму што мы маленькая сям’я ў вялікай сям’і.
Мужчына цераз хлопчыка абняў жанчыну, разам з ёю абняў і хлопчыка; і жанчына абняла мужчыну і хлопчыка; і хлопчык раскінуў рукі і абняў мужчыну і жанчыну, якія абнімалі адно аднаго. I яны ўтраіх ляжалі абняўшыся і сплёўшы ногі; першы раз у жыцці яны былі нечым болыпым, чым былі дагэтуль, нечым лепшым за паэзію, лепшым за тэатр, яны сталі тым самым, адкуль паэзія чэрпае жыццё, а тэатр — сэнс свайго існавання.
АПЕЛЬСШЫ
Яму сказалі:
— Стань на рагу з двума самымі вялікімі апельсінамі і, як міма будзе праязджаць машына, усміхайся і махай апельсінамі. Калі будуць браць адзін, дык пяць цэнтаў за штуку,— сказаў яго дзядзька Джэйк,— тры штукі — дзесяць цэнтаў, трыццаць пяць цэнтаў -
дзесятак. Ўсміхайся на ўвесь рот. Табе ж гэта што семкі лузаць, праўда, Люк, га? Ты ж гэта ўмееш, праўда?
Хлопчык вымучыў нешта накшталт усмешкі, але дзядзька скрывіўся, і ён зразумеў: усмешка не выйшла. Ён хацеў бы навучыцца смяяцца ўголас, як смяюцца людзі, але ж яны не гэтакія запалоханыя і зацюканыя, як ён.
— Ніколі ў жыцці не бачыў гэтакага сур’ёзнага хлопчыка,— сказаў дзядзька Джэйк.— Ну, паслухай, Люк...
Дзядзька прысеў на кукішкі, і яны зрабіліся аднаго росту; цяпер ён мог глядзець хлопчыку проста ў вочы.
— Люк,— сказаў дзядзька,— у цябе ніколі не купяць апельсіны, калі ты не будзеш усміхацца. Людзям падабаецца, калі хлопчык, які прадае апельсіны, усміхаецца. Ім гэта вельмі прыемна.
Пазіраючы дзядзьку ў вочы, Люк слухаў, што той кажа, і нават добра разумеў яго. Хоць і адчуваў, што дзядзька Джэйк такі ж зацюканы, як ён сам.
Дзядзька ўстаў і цяжка ўздыхнуў, зусім, як, бывала, рабіў яго бацька.
— Люк,— сказаў ён,— усміхнешся ты хоць калі ці не?
— Дачакаешся ты ад яго, — злосна буркнула дзядзькава жонка.— Каб ты не быў такі баязлівец, дык пайшоў бы на вуліцу і сам прадаваў апельсіны. А табе сама месца побач з тваім братам. Даўно зямелька па табе плача.
Вось Люку і не хацелася ўсміхацца: і праз тое, што гэтая жанчына заўсёды казала, і праз тое, як яно казалася,— без супыну вярнула на дзядзьку горы, з’едліва дакучала яму. I яна яшчэ хоча, каб ён усміхаўся і адчуваў сябе як дома, а сама толькі дзяўбе іх і дзяўбе, з зямлёю драсуе: і ні на што яны няздатныя, і ўся іх сям’я нікуды нявартая.
Джэйк быў бацькаў малодшы брат і дужа нагадваў яго. Відаць, таму яна ўвесь час кажа, што ягонаму бацьку было лепш памерці, калі ён не ўмеў гандляваць. Джэйку яна заўсёды напамінала: «Гэта Амерыка. Трэба больш круціцца, знаёміцца з людзьмі, старацца дагаджаць ім». А Джэйк адказваў: «Дагаджаць ім? Як гэта дагаджаць?» Чуючы гэтакія словы, яна пачынала злавацца і ўпікаць яго: «Во дзе дурань! Калі б я не чакала дзіця, дык бяды б сабе не мела: нанялася б да Розенберга і карміла цябе, як сына».
У Джэйка было такое самае безнадзейнае аблічча, як у нябожчыка; ён заўсёды быў незадаволены сабою, а другіх хацеў бачыць шчаслівымі. Таму, відаць, і прасіў Люка ўсміхацца.
— Хай будзе па-твойму,— раптам узвіўся Джэйк,— Добра, добра, забі мяне, звядзі мяне з розуму! Бо і то праўда — лепш мне пайсці на той свет. Дзесяць скрынак апельсінаў, а ў хаце ні грошай, ні хлеба. Мне лепей памерці. Няўжо мне стаяць на вуліцы з апельсінамі? Ці, можа, нагрузіць тыя апельсіны на каляску і пусціцца хадзіць па горадзе? А далібог жа, мне лепей галавой налажыць!
I твар у Джэйка быў пры гэтым такі маркотны, як у нікога на свеце, і Люк баяўся заплакаць. А тут яшчэ Джэйкава жонка ўскіпела і заплакала, як яна гэта звычайна рабіла, калі злавалася. I ад таго, што яна плакала не ад безнадзейнасці, а ад злосці, ён адчуў, як усё вакол жахліва. Плачучы, яна нагадала Джэйку пра ўсе чорныя дні, што ёй давялося з ім перажыць, a пра будучае дзіця сказала:
— Ну што за карысць ад таго, што адным ёлупнем пабольшае на свеце?
На падлозе стаяла скрынка з апельсінамі, і яна, плачучы, схапіла два апельсіны і закрычала:
— А ў печцы каб хоць адзін вугольчык, і гэта ў лістападзе! Дык мы ж тут усе спруцянеем. У хаце па-
вінна пахнуць мясам. На, еш! Еш свае апельсіны! — вішчала яна.— Еш, аж пакуль не задушышся!
Джэйка ўсё гэта так засмуціла, што ён не мог выціснуць з сябе ані слова. Ен сеў на крэсла і стаў пагойдвацца на ім, нібы шаленец. I яны яшчэ просяць яго, Люка, усміхацца! А Джэйкава жонка ўсё хадзіла з кута ў кут, галосячы і безупынна гаворачы пра дзіця.
Потым яна супакоілася.
— Ідзі і пастаў яго на рагу,— сказала яна,— можа, ён заробіць што.
Джэйк нават не павярнуў галавы. Здавалася, ён аглух. Тады яна закрычала:
— Ты што, не чуеш, ці што? Завядзі яго і пастаў на рагу. I хай усміхаецца! Нам трэба нешта есці!
Навошта жыць, калі вакол усё так брыдка і ніхто не ведае, што рабіць? Навошта хадзіць у школу, вучыць арыфметыку, чытаць вершы, маляваць баклажаны і ўсякую іншую лухту? Навошта сядзець у халодным пакоі, пакуль не трэба ісці спаць, слухаць, як грызуцца ўсю дарогу Джэйк з жонкаю, класціся спаць і плакаць, прачынацца і бачыць змрочнае неба, дыхаць халодным паветрам і сцепвацца ад холаду, ісці ў школу і есці на сняданак апельсіны замест хлеба?
Раптам Джэйк падскочыў і пачаў крычаць на жонку. Ён гразіў, што заб’е яе, а потым усадзіць нож сабе ў сэрца, і яна заплакала яшчэ мацней, да пояса парвала на сабе сукенку і залямантавала:
— Твая праўда, лепш нам усім памерці! Забі мяне!
Тут Джэйк абняў яе і павёў у суседні пакой. Люк чуў, як яна плача, цалуе яго і кажа, што ён зусім яшчэ дзіця, вялікае дарослае дзіця, і што яна яму зусім як маці.
Увесь гэты час Люк стаяў у куце, і ўсё адбылося так хутка, што ён спачатку не заўважыў, як адчуў стому. Але ён сапраўды стаміўся і згаладаў і цяпер толькі сеў на крэсла. Навошта жыць, калі ты
адзін-адзінюткі на цэлым свеце і няма ў цябе ні мамы, ні таты, анікога, хто б цябе любіў і шкадаваў? Яму хацелася плакаць, але навошта плакаць, калі ўсё гэта намарна?
Праз нейкі час з суседняга пакоя выйшаў Джэйк, усміхаючыся цераз сілу.
— Усё, што ад цябе патрабуецца,— сказаў ён,— гэта трымаць у руках два вялікія апельсіны, махаць імі тым, хто едзе ў машынах, і ўсміхацца. Тьі ў адзін момант прадасі цэлую скрынку, Люк.
— Буду ўсміхацца,— паабяцаў хлопчык.— Штука пяць цэнтаў, тры штукі — дзесяць, трыццаць пяць цэнтаў — дзесятак.
— Усё правільна,— узрадаваўся Джэйк.
Ён падняў з падлогі скрынку з апельсінамі і пайшоў да дзвярэй.
Было вельмі сумна плесціся па вуліцы побач з Джэйкам, які нёс апельсіны, і слухаць, як ён кажа, што трэба ўсміхацца на ўвесь рот. I неба было сумнае, на дрэвах не было лістоты, і вуліца была сумная; і хоць апельсіны былі прыгожыя і ад іх ішоў чысты і прыемны пах, але і яны выглядалі смешна і сумна.
Яны спыніліся на рагу вуліцы Вентура, дзе праязджалі ўсе машыны, і Джэйк паставіў скрынку на тратуар.
— Лепей, калі маленькі хлопчык стаіць адзін,— сказаў Джэйк.— Ну, я пайду дадому, Люк.
Джэйк прысеў на кукішкі і зазірнуў яму ў вочы.
— Ты ж не баішся, Люк, праўда? Я прыйду па цябе завідна. Сцямнее толькі гадзіны праз дзве. Вышэй нос, і глядзі ж, усміхайся, добра?
— Добра,— паабяцаў Люк.
Тут Джэйк падскочыў, як быццам не мог устаць іначай, і спяшаючыся, амаль подбегам, пайшоў па вуліцы. Люк застаўся сам-насам з панылым светам:
пяць цэнтаў за штуку, дзесяць —за тры штукі, трыццаць пяць цэнтаў — дзесятак.
Люк выбраў два самыя вялікія апельсіны, узяў іх у правую руку і падняў над галавою. Атрымалася не надта добра. Сумна. Навошта браць два вялікія апельсіны, падымаць іх над галавой і ўсміхацца тым, хто едзе ў машынах?
Прайшло, здавалася, шмат часу, пакуль ён убачыў машыну, якая ехала з горада якраз па тым баку вуліцы, дзе ён стаяў. Калі яна пад’ехала бліжэй, ён убачыў за рулём мужчыну, а ззаду — жанчыну з двума дзецьмі. Ен усміхнуўся ім на ўвесь рот, але нешта не выглядала на тое, каб яны спыніліся. Тады ён памахаў ім апельсінамі і падышоў бліжэй да машыны. Ён убачыў іх твары зусім блізка і ўсміхнуўся як толькі мог. Але машына не спынілася, і людзі нават не ўсміхнуліся яму ў адказ. А дзяўчынка скрывіла такую міну, быццам праехала паўз нейкую брыдоту. Навошта стаяць на рагу і старацца прадаць апельсіны людзям, якія крывяць міны, калі ты ўсміхаешся і хочаш ім дагадзіць?
Навошта напружваць мускулы да болю — толькі таму, што адны багатыя, а другія бедныя, толькі таму, што багатыя ядуць і смяюцца, а бедным няма чаго есці, яны толькі сварацца і крычаць адно аднаму: «Забі мяне?!»
Ён апусціў руку, перастаў усміхацца, паглядзеў уперад, наколькі сягае вока,— на пажарную помпу, на вадасцёкавую трубу, на вуліцу Вентура, абапал якой стаялі дамы, а ў дамах жылі людзі; а ў канцы вуліцы пачыналася вёска з вінаграднікамі, садамі, крыніцамі і лугамі, а далей — горы, за якімі — новыя гарады, і дамы, і вуліцы, і людзі. Навошта жыць на свеце, калі нават на пажарную помпу ты не можаш глядзець, каб табе не хацелася плакаць?
Яшчэ адна машына паказалася на вуліцы, і Люк
падняў руку і зноў пачаў усміхацца, але калі машына параўнялася з ім, ён убачыў, што шафёр нават не глядзіць на яго. Пяць цэнтаў штука. Яны могуць есці апельсіны. Пасля хлеба і мяса можна з’есці і апельсін. Абабраць яго, удыхнуць цудоўны пах і з’есці. Яны могуць спыніць машыну і купіць тры штукі за дзесяць цэнтаў. Вось праехала яшчэ адна машына, і ён зноў заўсміхаўся і памахаў рукою, але людзі ледзь слізганулі па ім позіркам, і ўсё на гэтым. Хоць бы яны ўсміхнуліся, і то было б лягчэй. Але яны праязджалі міма і не думалі яму адказваць усмешкай. Праехала ўжо шмат машын, і, відаць, яму трэба было сесці, перастаць усміхацца і заплакаць, таму што ўсё гэта было недасцерпу. He патрэбны ім ніякія апельсіны, і не хочуць яны бачыць, як ён усміхаецца, што б ні казаў дзядзька Джэйк. Глянуць на яго, і ўсё.
КНІГІ ОНЛАЙН
