У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
У Фрэсна я часта заходзіў у кнігарню на Марыпоза-стрыт, купляў старыя кніжкі, каб вучыцца далей. Аднаго дня, калі моцная залева прагнала нас з вінаграднікаў, я зайшоў у гэты магазін і, папоркаўшыся гадзіну-другую, знайшоў часопіс па мастацтву, цану на які знізілі з аднаго долара да дзесяці цэнтаў. Ён захаваўся надзвычай добра, у ім было мноства каляровых рэпрадукцый, і я падумаў, што мне на рэдкасць пашанцавала. I праўда, сярод усяго іншага ў часопісе быў надрукаваны цікавы артыкул пра Хасэ Клементэ Ароску некалькі яго фатаграфій за мальбертам і каляровыя рэпрадукцыі з яго акварэляў. Я прачытаў артыкул і прагледзеў малюнкі.
На другі дзень я пайшоў да мексіканцаў на вінаграднік. Паглядзеў я на іхнюю халупу, на сеньёра Tania з жонкай і дзецьмі, на Хасэ з жонкай і дзецьмі, на Панча, на двух хартоў, на кошку з чатырма кацянятамі, на паўдзесятка курэй-нясушак, што сядзелі ў абнесенай дротам клетцы-каморцы. Тое, што я ўбачыў, было пачварнае, выпадковае і няшчаснае, але разам з тым паеля Ароскі ва ўсім гэтым бачыліся краса і годнасць.
На веласіпедзе з Сэнгера прыехаў Іта, дзе ён разам з адной японскай сям’ёй здымаў мэбляваны пакой. Я адчуваў у Іта вялікую самоту, душэўныя пакуты і мужнасць, і цяпер нават яго веласіпед здаваўся мне нечым большым, чым проста веласіпедам.
1 Вядомы мексіканскі мастак (1883—1949).
Неўзабаве прыехаў на грузавіку наш дзесятнік і падкінуў нас на вінаграднік, каб мы пачалі працаваць роўна а сёмай. Звычайна ён стаяў, назіраў, як мы працуем, а выкурьіўшы цыгарэту, ехаў назад, і мы ведалі, што ён вернецца незадоўга да прыцемак, каб падлічыць нашы заробкі і адпрацаваны намі час. Зрэдку ён браў у каго-небудзь з нас нажніцы і не спяшаючыся абразаў дзве-тры лазы, але не дзеля таго, каб паказаць, як трэба працаваць. Проста час-парою ён любіў гэта рабіць. Здаралася, ён дазваляў нам скончыць мінут на дваццаць — дваццаць пяць раней, але залічваў увесь час. Удзень нам давалі гадзіну на абед. Мексіканцы ішлі дадому, а мы з сеньёрам Іта садзіліся проста на зямлю і елі свае бутэрброды.
Наш дзесятнік быў армянін. У маладыя гады ён выступаў як барэц-прафесіянал, але яго лепшыя дні даўно мінулі. Некалі ён палажыў на лапаткі самога Станіслава Збышка, някепска бароўся са Стрэнглерам Л’юісам і Джымі Лондасам і нават перамагаў іх. Зваўся ён Назарэт. У яго быў кручкаваты hoc, а вушы нагадвалі каляровую капусту. Пры рабочых ён ніколі не гаварыў са мной па-армянску, каб яны не падумалі, што імі пагарджаюць. Наадварот, ён стараўся гаварыць так, каб яго разумелі ўсе.
Дык вось, той раніцай, калі ён убачыў вялікі часопіс па мастацтву, які я прынёс разам з бутэрбродамі, Назарэт спытаўся:
— Што гэта ў цябе, хлопча?
— Часопіс.
— Які?
— Па мастацтву.
— Малюнкі?
— Ага.
Ён папрасіў у мяне дазволу паглядзець часопіс і вельмі ўсцешыўся, калі знайшоў рэпрадукцыю з кар-
ціны Джорджа Белоўса ', на якой былі намаляваны барцы ўмомант схваткі.
Ён асцярожна палажыў часопіс у развіліну абрэзанай лазы і пайшоў далей.
Нейкі час людзі працавалі моўчкі, кожны думаў пра сваё і чакаў, пакуль нехта загаворыць першы.
Адчуўшы гэта, я спытаўся:
— Хто такі Хасэ Клементэ Ароска?
Я думаў, што ніхто з іх не ведае, бо мастацтва — гэта адзін свет, а рабочыя — зусім іншы.
Але праз нейкую хвіліну сеньёр Тапіа сказаў:
— Сеньёр Ароска — вялікі мексіканскі мастак.
— Вы бачылі яго карціны?
— Бачыў,— адказаў сеньёр Тапіа.— На мурах мексіканскіх будынкаў. А ці ты ведаеш яго карціны?
— Ну, як вам сказаць,— пачаў я,— учора ў Фрэсна я адкапаў гэты часопіс па мастацтву, і там ёсць рэпрадукцыі з некаторых карцін сеньёра Ароскі.
— I што ты пра іх скажаш?
— Я лічу, што гэта цудоўна.
— Табе не здаецца, што яны пачварныя?
— He, сеньёр.
— Гэта карціны галечы, болю, гора, голаду і гневу, і ўсё роўна ты лічыш, што гэта цудоўна?
— Усё роўна, сеньёр. А вы гэтак не думаеце?
Сеньёр Тапіа адказаў не адразу. Ён круціў вусы, a Хасэ, Панча і Іта глядзелі на яго і чакалі, што ён скажа, хоць самі нічога не ведалі пра Ароску.
— Таксама гэтак думаю, сеньёр Уілі,— адказаў нарэшце Тапіа.— Si, senor 2,— паўтарыў ён на сваёй мове.— Толькі мяне здзіўляе, як гэта вы маглі знайсці і так высока ацаніць яго мастацтва, бо гэта такое мастацтва, якое прасцей за ўсё не прыняць.
1 Амерыканскі мастак (1882—1925).
2 Так, сеньёр (ісп.).
Рабочыя зноў пачалі працаваць, і нейкі час было ціха. Першы загаварыў Іта.
— Багара,— сказаў ён, і мы зразумелі, што ён думае пра сваё злачынства.
— Паслухай,— абазваўся Хасэ,— можа, у цябе была якая другая прычына?
— He,— адказаў Іта,— ён махляваў, і больш нічога.
— Але я ўпэўнены, сеньёр Іта,— не даў яму веры Хасэ,— што калі вы добра падумаеце, дык успомніце, што ў вас была больш важкая прычына, хоць гэта і здарылася так даўно.
— Я думаю пра гэта вось ужо трыццаць гадоў,— сказаў Іта.— He, іншай прычыны не было.
Тут да размовы далучыўся самы малодшы мексіканец.
— Ну, а калі ты пайшоў адтуль, ад той халупы ў снезе, і пераехаў у Каліфорнію, ты ж быў яшчэ малады?
— Малады,— адказаў Іта.— Мне было дваццаць тры гады.
— I ты не знайшоў сабе маладой японкі, якая б стала тваёй жонкай і маткай тваіх дзяцей?
— He, сеньёр Панча,— пацвердзіў Іта.
— Чаму?
— Чалавек, які забіў другога чалавека, не можа быць бацькам.
Рабочыя зноў узяліся абразаць лозы, кожны думаючы сваю думку.
Недзе праз гадзіну я парушыў маўчанне.
— Сен’ёр Тапіа, калі б вы былі багаты і мелі шмат грошай, што б вы рабілі, га?
— Гэта вельмі цяжкае пытанне.
— Які вы былі б чалавек?
— Калі б меў шмат грошай, кажаш?
—■ Ага, шмат грошай. Ну, скажам, мільён. Ці, можа, два мільёны. Які вы былі б чалавек?
— Эх,— уздыхнуў сеньёр Тапіа,— які чалавек я мог бы быць? Баюся, што вельмі кепскі, і ў гэтым тайна грошай. Іх страшная загадка. Праўда, я не веру, што калі-небудзь разбагацею. Прынамсі, ніколі да гэтага не імкнуўся.
— А вы, сеньёр Хасэ?
— А каму трэба марыць пра грошы? — адказаў Хасэ.— I я ніколі не разбагацею. Я нічога не разумею ў грошах.
— Ну, а вы, сеньёр Панча?
Самы малодшы мексіканец усміхнуўся, адказваючы:
— 0, я дужа хачу разбагацець, але ведаю, што гэта ўсё дарэмна.
— Чаму дарэмна?
— Грошы для багатых, а не для бедных,— растлумачыў хлопец.
— А што ж для бедных?
— Жонка,— адказаў Панча.— Жонка і дзеці. Я ведаю, што, калі б у мяне былі жонка, сын, дачка, я быў бы багацейшы за самага багатага чалавека на свеце.
— А што скажаце на гэта вы, сеньёр Іта?
— У мяне ёсць грошы,— сказаў японец.— Я забіў дзеля іх.
I мы зноў пачалі працаваць. У абедзенны перапынак мексіканцы разглядалі ў часопісе рэпрадукцыі з акварэляў Ароскі. Іта таксама ўважліва вывучаў іх, каб зразумець, пра што ўсё гэта.
Адна з карцін адлюстроўвала чалавечы гнеў, які межаваў з гвалтам і злачынствам. Гэтую рэпрадукцыю Іта разглядаў асабліва доўга.
Калі мексіканцы пайшлі дамоў, а мы з Іта з’елі свае бутэрброды, Іта зноў узяў часопіс і пачаў разглядаць гэты малюнак. Ён вывучаў яго нейкі час, а потым
паказаў мне. На карціне пад паветкай хаты стаяў чалавек невысокага росту. Ён страшна злаваўся на жонку і дзяцей, а тыя аж калаціліся ад страху, але адчувалася, што не сям’я вінавата ў ягоным гневе. Наадварот, было зразумела, што гнеў гэтага чалавека быў супроць уся і ўсіх, толькі не супроць жонкі і дзяцей. Іта тыцнуў пальцам у чалавека на малюнку.
— Іта,— сказаў ён.— Багара.
Неўзабаве абед скончыўся, мексіканцы вярнуліся на вінаграднік, і мы зноў пачалі працаваць.
Праз месяц усе лозы на вінаградніку былі абрэзаны. Шмат пра што за гэты час перагаварылі рабочыя на сваёй простай мове, і некаторыя з гэтых гаворак не забудуцца ніколі.
РАЗ, ДВА, ТРЫ —
ВЫЙДЗІ ТЫ...
На Філдынг-авеню стаяў стары двухпавярховы дом. Мы прыходзілі сюды, садзіліся на ганак і глядзелі, як паўз будынак праязджаюць машыны. Адным словам, трымаліся так, быццам жылі тут. На самай жа справе мы нічога не ведалі пра гэты вялікі дом. Джоні так і прызнаўся містэру Фікінсу, калі той злавіў нас тут; мы не ведалі, што дом належыць яму.
I раптам ён згарэў. Гэта быў адзін з найвялікшых пажараў, сведкамі якіх даводзілася калі-небудзь быць жыхарам Мэджы. Усе бачылі, як згарэў стары жоўты дом. Здарылася гэта ў верасні. Стаяў халодны цёмны вечар, і раптам у змрочным восеньскім небе людзі ўбачылі жоўта-чырвоныя водбліскі полымя. Быў час вячэры, але жыхары горада пакідалі ўсё на сталах і рынуліся на пажар: хто пехатою, хто на веласіпедзе, хто на матацыкле. Багацейшыя нават прыехалі на машы-
нах. Відовішча было адначасова і цудоўнае, і жудаснае. Зыркае полымя так страшна выдзялялася на фоне аспідна-чорнага неба, што нельга было не скалануцца.
Гараджане хваляваліся: ім карцела даведацца, як усё здарылася.
— Хто гэта зрабіў? — пыталіся яны адно ў аднаго. Шмат хто нават плакаў, хоць усе і ведалі, што ў доме нікога няма.
Мы з Джоні звычайна прыходзілі да старога жоўтага будынка і сядзелі на прыступках ганка. Джоні быў негр з амаль белай скурай. Яго ніхто не любіў. Нават родныя браты.
I ўсё-такі дом падпаліў не Джоні.
Яго палохалі, засыпалі градам пытанняў, але дом падпаліў не ён.
А шэрыф Эплі, дык той проста жылы цягнуў з хлопчыка.
— Чаму ты гэта зрабіў? — спытаў ён.
— Гэта не я,— ледзь не плакаў Джоні.— Далібог, не я! Навошта мне было падпальваць дом містэра Фікінса? Гэта не я. Спытайце ў каго хочаце.
— У каго хачу? У каго ж гэта?— пацікавіўся Эплі.
— Можаце спытацца ў Глена.
— У Глена? — перапытаў шэрыф.— У якога яшчэ такога Глена?
— У Глена Лайла,— адказаў хлопчык.
— Што ты глупства вярзеш? — уз’юшыўся шэрыф.
— Спытайце ў яго,— упрошваў Джоні.
— Ты маеш на ўвазе Глена — сына суддзі Лайла?
— Ага, сэр, — узрадаваўся малы. — Спытайце ў Глена, ці гэта я зрабіў.
— А адкуль Глен Лайл можа ведаць? — не сунімаўся шэрыф.
— Глен — мой сябар. Мы кожны дзень сядзелі з ім на ганку гэтага дома.
— Ты негр, праўда? — раптам спытаў шэрыф.
— Праўда, сэр,— адказаў Джоні,— Я негр.
— Але ж сам чорт не зблытае цябе з белым,— згадзіўся Эплі.— Дык як жа ты можаш быць сябрам сына суддзі Лайла? Ты, напэўна, зноў хлусіш, хлопча.
— Я не хлушу, сэр,— ледзь не расплакаўся малы.— Можаце спытацца ў Глена. Ён вам скажа.
У канторы, куды паклікаў мяне шэрыф, сядзеў Джоні, і з яго градам ліўся пот. Было за поўнач. Дом пагаоэў. Папялішча яшчэ дымілася, але агню ўжо не было.
КНІГІ ОНЛАЙН
