У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
Сутоньвалася, але яму было ўсё роўна — няхай сабе нават прыйдзе канец свету. Яму здавалася, што ён так і прастаіць тут, усміхаючыся, з паднятаю рукою да гэтага самага канца свету.
Яму падумалася, што ён нарадзіўся на свет, каб толькі стаяць на рагу, махаць апельсінамі, усміхацца і плакаць горкімі слязьмі, і гэтак да канца свету. Вакол змрок і цямноцце, а ён стаіць, і ўсміхаецца да болю ў сківіцах, і плача, таму што ў адказ нават не ўсміхаюцца, і яму не страшна, калі ўвесь свет праваліцца ў тое цямноцце, і тады памруць Джэйк і ягоная жонка, і ўсім вуліцам, і дамам, і людзям, і рэкам, і лугам, і небу прыйдзе канец, і нідзе нікога не застанецца, аніводнай жывой душы, аніводнай пустой вуліцы, аніводнага цёмнага акна ці зачыненых дзвярэй,— таму што ў яго не хочуць купіць апельсіны, не хочуць усміхнуцца яму...
ПЕРШЫ ДЗЕНЬ У ШКОЛЕ
Маленькі хлопчык, яго звалі Джым, першы і адзіны сын доктара Луі Дэйві, што жыў у доме нумар 717 на Мэці Білдзінг, сёння першы раз ішоў у школу. Яго бацька, француз, чалавек невысокага росту і моцнага складу, меў гадоў пад сорак; ён правёў сваё маленства ў нястачы, галечы і славалюбньіх задумах. Маці Джыма памерла ад родаў, і адзіная жанчына, якую ён блізка ведаў, была Эмі, аканомка са Швецыі.
Менавіта Эмі надзела на яго святочны касцюмчык і павяла ў школу. Джым любіў Эмі, але яму не падабалася, што яна вядзе яго туды. Ён ёй так і сказаў. Усю дарогу ён паўтараў ёй гэта.
— Я цябе не люблю,— гаварыў ён.— Я цябе больш не люблю.
— А я цябе люблю,— сказала аканомка.
— Тады навошта ты вядзеш мяне ў школу? — спытаў ён.
Яны з Эмі і раней не раз гулялі, аднойчы нават дайшлі да Корт Хаус парку, дзе даваў нядзельны канцэрт духавы аркестр, але гэтая іхняя прагулка была зусім не такая.
— Ну навошта гэта? — пытаўся хлопчык.
— Усе павінны хадзіць у школу,— гаварыла аканомка.
— А ты хадзіла ў школу? — спытаў ён.
— He,— адказала Эмі.
— Дык чаму я павінен хадзіць?
Далеіі Джым ішоў моўчкі, трымаючыся за яе руку.
— Я цябе не люблю,— сказаў ён.— Я цябе больш не люблю.
— А я цябе люблю,— сказала Эмі.
— Тады навошта ты вядзеіп мяне ў школу? — паўтарыў ён.— Навошта?
Аканомка разумела, як можа баяцца школы малы.
— Табе там спадабаецца,— сказала яна.— Вы там будзеце спяваць песні і гуляць у розныя гульні.
— Я не хачу,— сказаў Джым.
— Я буду прыходзіць і забіраць цябе кожны дзень дадому,— сказала Эмі.
— 9 цябе не люблю,— зноў паўтарыў ён.
Яна і сама адчувала сябе няшчаснай, што хлопчык ідзе ў школу, але разам з тым Эмі ведала, што гэта непазбежна.
Школьны будынак паказаўся ім абаім пачварным. Яе мучылі нядобрыя прадчуванні, і, падымаючыся па прыступках, яна зноў пашкадавала, што Джыму трэба ісці ў школу. I яе і хлопчыка палохаў адзін выгляд калідораў і класаў і сам пах, што панаваў тут. I містэр Бабер, дырэктар школы, таксама не спадабаўся Джыму.
Эмі ўзненавідзела містэра Бабера.
— Як завуць вашага сьіна? — спытаў містэр Бабер.
— Гэта сын доктар Луіса Дэйві,— сказала Эмі.— Яго завуць Джым. Я аканомка доктара Дэйві.
— Джэймс? — перапытаў містэр Бабер.
— He Джэймс,— адказала Эмі, — проста Джым.
— Добра,— сказаў містэр Бабер,— а другое імя?
— Няма,— сказала Эмі,— ён яшчэ занадта малы для другога імені. Проста Джым Дэйві.
— Хай сабе,— згадзіўся містэр Бабер,— праверым, ці падыдзе ён для першага класа. Калі не — паспрабуем у падрыхтоўчы.
— Доктар Дэйві сказаў, каб яго пасадзілі ў першы клас,— прамовіла Эмі,— а не ў падрыхтоўчы.
— Добра,— сказаў містэр Бабер.
Аканомка разумела, як напалоханы хлапчук, што сядзеў цяпер у крэсле, і яна паспрабавала паказаць яму, як моцна яна любіць яго і як ёй шкада, што ўсё так выходзіць. Ёй хацелася сказаць Джыму нешта
такое, што падбадзёрыла б яго, але яна не магла знайсці патрэбных слоў, а калі ён спакойна злез з крэсла і стаў побач з містэрам Баберам, гатовы да таго, што яго павядуць у клас, Эмі адчула гордасць за яго.
Па дарозе дадому яна нават заплакала ад гордасці за яго.
Настаўніцай у першым класе была міс Біні, пажылая, здавалася, зусім выпетраная дама. У класе было поўна маленькіх дзяўчынак і хлопчыкаў. У школе стаяў незнаёмы пах, ад якога рабілася сумна. Джым сеў за парту і пачаў уважліва слухаць.
Ен пачуў некалькі імёнаў: Чарльз, Эрнест, Элвін, Норман, Бэці, Анна, Джульета, Віёла, Полі.
Ён пільна слухаў і пачуў, як міс Біні сказала:
— Анна Уінтэр, што ты жуеш?
I ўбачыў, як Анна Уінтэр пачырванела. Ад самага пачатку яму спадабалася Анна Уінтэр.
— Гумку,— сказала Анна.
— Выкінь яе ў кошык для смецця,— загадала міс Біні.
Джым бачыў, як маленькая дзяўчынка выйшла наперад, перад усім класам дастала з рота гумку і кінула яе ў кошык для смецця.
Яшчэ ён пачуў, як міс Біні сказала:
— Эрнест Гаскін, а ты што жуеш?
— Гумку,— адказаў Эрнест.
I Эрнест Гаскін яму таксама спадабаўся.
Яны сустрэліся ў час перапынку на школьным двары, і Эрнест навучыў яго некалькім штучкам.
Эмі чакала яго пасля ўрокаў у калідоры. Яна злавалася і была сярдзітая на ўсіх, пакуль не ўбачыла хлопчыка. Яе ўразіла, што ён не змяніўся, быў жывы і здаровы, ніхто яго не забіў і не пакалечыў. Школа і ўсё, іпто было з ёю звязана, наганяла на яе жах. Эмі ўзяла хлопчыка за руку і выйшла з ім на вуліцу. Яна адчувала гнеў і гордасць адначасова.
Джым спытаў:
— Колькі будзе пасля двух?
— Тры,— адказала Эмі.
— Hoc падатры! — засмяяўся Джым.
За вячэрай бацька быў ціхі, негаваркі.
— Колькі будзе пасля двух? — спытаў хлопчык.
— Тры,— адказаў бацька.
— Hoc падатры! — засмяяўся Джьім.
Раніцай ён папрасіў у бацькі пяць цэнтаў.
— Навошта табе пяць цэнтаў? — спытаў бацька.
— На гумку, што жуюць,— адказаў Джым.
Бацька даў яму пяць цэнтаў, і па дарозе ў школу ён спыніўся каля крамы Рылі і купіў пакецік мятнай жавальнай гумкі.
— Хочаш кусочак? — спытаў Джым у Эмі.
— А ты хочаш мне яго даць?— сказала аканомка.
Джым трошкі падумаў і адказаў:
— Хачу.
— Ты любіш мяне? — спытала аканомка.
— Люблю,— адказаў хлопчык.— А ты мяне?
— Люблю,— сказала аканомка.— Табе падабаецца ў школе?
Джым не ведаў пэўна, падабаецца ці не, але тое, што датычылася гумкі для жавання, яму падабалася. Падабалася Анна Уінтэр. I Эрнест Гаскін падабаўся.
— He ведаю,— сказаў ён.
— Вы там спяваеце? — спытала аканомка.
— He, не спяваем,— адказаў ён.
— А ў гульні гуляеце?
— Толькі не ў школе,— адказаў Джым.— Мы гуляем на двары.
Яму вельмі падабалася гісторыя з гумкай.
Міс Біні спытала:
— Джым Дэйві, што ты жуеш?
«Ха-ха-ха»,— у думках засмяяўся ён і адказаў:
— Гумку.
Ён прайшоў да кошыка для смецця і назад, і яго бачылі Анна Уінтэр і Эрнест Гаскін. Гэта былі для яго самыя цудоўныя хвіліны ў школе.
Але на гэтым усё не скончылася.
— Эрнест Гаскін! — крычаў ён на школьным двары.— Што ты жуеш?
— Сырую сланяціну,— адказаў Эрнест Гаскін.— Джым Дэйві, а што ты жуеш?
Джым хацеў і стараўся прьідумаць, што б такое смешнае можна было б жаваць, але яму нічога не прыходзіла ў галаву.
— Гумку! — сказаў ён, і Эрнест Гаскін засмяяўся яшчэ мацней, чым смяяўся Джым, калі Эрнест Гаскін сказаў, што ён жуе сырую сланяціну.
I што б ты ні гаварыў, усё роўна было смешна.
Вяртаючыся з перапынку ў клас, Джым убачыў на калідоры Анну Уінтэр.
— Анна Уінтэр,— сказаў ён,— а вы самі, у рэшце рэшт, што жуяце?
Дзяўчынка збянтэжылася. Ёй хацелася сказаць што-небудзь ласкавае і вясёлае, каб адразу было відаць, як ёй прыемна, што Джым загаварыў з ёю, задае ёй смешньія пытанні, смяецца са школьных парадкаў, але нічога добрага не прыходзіла ў галаву, бо яны ўжо амаль зайшлі ў клас і часу зусім не заставалася.
— Фруктовае марожанае,— хуценька сказала яна.
Джым парашыў, што больш цудоўных слоў, чым гэтыя, ён за ўсё сваё жыццё ніколі не чуў, і ён паўтараў іх сам сабе ўвесь дзень.
— Фруктовае марожанае,— сказаў ён аканомцы па дарозе дадому. I спытаў: — Эмі Ларсан, што вы жуяце?
За вячэрай Джым расказаў пра ўсё бацьку. I яшчэ сказаў:
— Два першыя склады на стол нам падаюць.
I ўсе з ахвотай іх ядуць.
А трэцім глыб марскую вымяраюць.
Калі ўсё правільна складзеш, Кіта зубатага ты сам нам назавеш.
— Што гэта такое?
— He ведаю,— здзівіўся бацька.— А што гэта?
— Кашалот,— сказаў Джым.
Аканомка не магла нацешыцца з хлопчыка.
— Ка-ша-лот! — сказаў Джым. I дадаў:— Фруктовае марожанае.
— А гэта што такое? — спытаў бацька.
— Жвачка, якую жуе Анна Уінтэр.
— Якая Анна Уінтэр? — зноў спытаў бацька.
— Яна з майго класа.
— А-а,— сказаў бацька.
Пасля вячэры Джым сядзеў на падлозе і запускаў маленькі чырвона-сіне-жоўты ваўчок, які з гудзеннем круціўся перад ім. «Усё ў парадку»,— парашыў ён. Сумнавата, вядома, але з гумкай — нішто, нават здорава. I Анна Уінтэр някепская дзяўчынка. «Сырая сланяціна»,— падумаў ён, і яму зрабілася зусім добра.
— Сырая сланяціна,— сказаў ён уголас бацьку, які чытаў вячэрнюю газету.
Бацька злажыў газету і сеў на падлогу поруч з Джымам.
Аканомка ўбачыла, як яны сядзяць побач на падлозе, і слёзы чамусьці нагарнуліся ў яе на вачах.
ЧЫТАЧ
«СУСВЕТНАГА АЛЬМАНАХА
1944 ГОДА»
Бэры прыйшоў першы, але неўзабаве ўбачыў, як з цемры з’явіўся Харлі. Ён нешта напяваў сабе пад нос, час ад часу пакехваючы.
— Харлі, ты?
— Я, дружа, я. Што новага?
— Я падумаў,— сказаў Бэры,— што ў доме жыць зацесна.
— У якім доме?
— Ва ўсякім. Я рашыў, што спаць, канечне, трэба дома, а вось жыць — на волі.
— Гэта дзе ж на волі? У Афрыцы? Ці яшчэ дзе ў такім самым месцы?
— He, проста не дома. Можна тут, а можна і яшчэ дзе. Дома зацесна. Вось і ўсё.
— Ёсць прасторныя дамы.
— Які дом ні вазьмі, усё роўна цесна. Калі людзі ганяліся б за памерамі, дык усе пяліся б колькі змогі трапіць у турмы, бо яны папраўдзе вялікія.
— Бо і то праўда. Узяць, напрыклад, Алькатрац 1 — вось дзе ўжо ўсім хопіць месца,— сказаў Харлі.— Я неяк бачыў у кіно. Усярэдзіне, я хачу сказаць. Ведаеш, мне дык там нават спадабалася.
— А я нізавошта не хацеў бы трапіць у Алькатрац,— прызнаўся Бэры.
— Нічога страшнага. Сядзелі там хлопцы, упісвалі розныя прысмакі, а як загаварылі, дык адразу было відаць, што яны нават нешта петраць. У іх там весела. Я чуў, як яны смяяліся.
— А хто яны такія?
— Адзін з іх — Хэмфры Богарт2. Гэты мастак язык аб зубы пабіць, у Алькатрацы ці яшчэ дзе. Мне тады нават закарцела трапіць да іх на Алькатрац.
КНІГІ ОНЛАЙН
