У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
— Скончыўся ён,— сказаў дзядзька Джоргі.— Пажывём у гэтым доме месяц, а потым паедзем дадому. За кватэру шэсць долараў мы заплацілі, а на рыс нам грошай хопіць. Мы пражывём гэты месяц у салодкіх мроях, а потым падамося дадому.
— Без цэнта ў кішэні?
— Але ў добрым здароўі,— супакоіў мяне дзядзька Джоргі.— Дзякуй богу, які даў ім паспець гэтак рана.
Дзядзька Джоргі пратанцаваў у дом да сваёй цытры, і пакуль я рашыў, што мне з ім рабіць, ён ужо іграў і спяваў. Музыка яго была такая прыгожая, што я і не падумаў уставаць і гнаць яго з дому. Я проста сядзеў на ганку і слухаў.
Мы пражылі ў гэтым доме месяц, а потым паехалі дадому.
Першая нас убачыла бабуля.
— Маглі б вярнуцца і раней,— сказала яна.— Ён злосны, як тыгр. Давай сюды грошы.
— Няма грошай,— адказаў я.
— Ці ж ён не працаваў?
— He,— сказаў я.—■ Ён іграў і спяваў увесь месяц.
— Як у цябе выходзіў рыс?
— Калі перасолены, калі як свіное пойла. А калі ў самы акурат. Але ён не працаваў.
— Дзядуля не павінен ведаць пра гэта,— папярэ-
дзіла яна.— У мяне ёсць грошы.
Бабуля падабрала спадніцы, выняла з кішэні панталонаў некалькі паперак і сунула іх мне ў рукі.
— Калі ён прыйдзе дадому, дасі яму гэтыя грошы.
— Зраблю, як вы сказалі,— паабяцаў я.
Яна пільна глядзела на мяне з хвіліну, потым дадала:
— Арам Гарагланян!
Як толькі дзядуля вярнуўся дадому, ён адразу накінуўся на нас:
— Ну што, нарэшце дома? Хіба так рана скончыўся сезон? Дзе грошы, што ён зарабіў?
Я даў яму грошы.
— Я не хачу, каб ён тут спяваў ад цямна да цямна,— лютаваў дзядуля.— Усяму ёсць мяжа. Калі вы прачытаеце ў якой кніжцы, што бацька любіў дурнога сына болей за сыноў разумных, дык ведайце, што гэта пісаў чалавек бяздзетны.
На двары, у цяні міндальнага дрэва, зайграў і заспяваў дзядзька Джоргі. Дзядуля раптам спыніўся і прыслухаўся. Потым сеў на кушэтку, скінуў чаравікі і пачаў строіць грымасы.
Я пабег на кухню і выпіў запар некалькі шклянак вады, каб прагнаць смагу пасля ўчарашняга рысу. Калі я вярнуўся ў гасціную, стары ляжаў, расцягнуўшыся на кушэтцы, і ўсміхаўся ў сне, а яго сын, мой дзядзька Джоргі, спяваў хвалу сусвету на ўсю моц свайго цудоўнага, журботнага голасу.
ГРАНАТАВЫ САД
Мой дзядзька Мялік бьіў, бадай, самы няўдалы фермер на свеце. Ён быў задужа вялікі летуценнік, каб клапаціцца пра сваю выгаду. Краса — вось да чаго ён
імкпуўся. Ён хацеў саджаць яе, як садзяць дрэвы, і глядзець, як яна расце. Неяк аднаго разу ў добрыя старыя часы паэзіі юнацтва я і сам пасадзіў яму ці не сотню гранатавых дрэў. Я вадзіў тады трактар «Джон Дыр», і дзядзька мой таксама. Але то была чыстая эстэтыка, а не сельская гаспадарка. Дзядзьку апанавала сама ідэя саджаць дрэвы і назіраць, як яны растуць.
Ды толькі яны не хацелі расці, хоць ты гвалт крычы. 3-за глебы. Бо была яна тут занядбаная — глеба пустыні. Дзядзька паказваў на шэсцьсот восемдзесят акраў набытай ім пустыні і гаварыў на самай-найсамай паэтычнай армянскай мове, якую толькі даводзілася калі-небудзь чуць:
— Тут, у гэтым страшным запусценні, расцвіце сад, заб’юць з-пад зямлі халодныя крыніцы і закрасуе ўсё жывое.
— Ваша праўда, сэр,— казаў я.
Я быў яго першы і адзіны сваяк, каму давялося пабачыць зямлю, якую ён набыў. Ён ведаў, што ў душы я паэт, і таму спадзяваўся: зразумею цудоўны парыў, які вёў яго да раскошнай галечы. I я зразумеў. Я ведаў не горш за яго, што зямля, якую ён купіў, была мізэрная, нікому не патрэбная пустэча каля падножжа гор С’ера-Невада. Усе бадзякі, якія толькі растуць у пустыні, вытыркаліся з гарачай сухой зямлі. Яна кішма кішэла стэпавымі сабакамі, суслікамі, рагатымі жабамі, змеямі і іншымі дробнымі стварэннямі. У небе над гэтай зямлёю кружлялі толькі ястрабы, арлы ды канюкі. Гэта быў край бязлюддзя, самоты і велічы; гэта была сама прырода ў сваёй найбольш засушлівай, пустэльнай і велічнай красе.
Мы з дзядзькам выйшлі з адкрытага «форда» пасярод яго ўладанняў і пачалі пахаджаць па высахлай зямлі.
— Гэтая зямля,— аб’явіў ён,— мая зямля.
Дзядзька ішоў павольна, чапляючыся чаравікамі за сухія камякі зямлі. Раптам проста каля яго ног выпаўзла рагатая жаба. Дзядзька сціснуў маё плячо і спыніўся ў набожнай нерухомасці.
— Што за жывёліна?
— Гэтая маленькая яшчарка? — спытаўся я.
— Гэты пацук з рагамі,— удакладніў дзядзька.— Што гэта?
— Добра не ведаю,— адказаў я,— але мы іх называем рагатыя жабы.
Рагатая жаба спынілася непадалёк і павярнула да нас галаву.
Мой дзядзька паглядзеў на яе і спытаўся:
— Яна не атрутная?
— Калі яе з’есці,— кажу,— ці калі яна ўкусіць?
— У абодвух выпадках.
— Здаецца, іх не ядуць. Але, мне здаецца, нешкадлівыя. Я шмат такіх лавіў. У няволі яны надта сумуюць, але ніколі не кусаюцца. Злавіць яе?
— Зрабі ласку,— папрасіў дзядзька.
Я падкраўся да жабы, схапіў яе, а дзядзька тым часам сачыў за мною.
— Асцярожна,— папярэдзіў ён.— Ты ўпэўнены, што яна не атрутная?
Я працягнуў рагатую жабу дзядзьку. Ён зрабіў выгляд, што ані не баіцца яе.
— Што за мілы шпунцік, га? — не зусім рашуча сказаў дзядзька.
— Хочаце яе патрымаць?
— He,— адмовіўся дзядзька.— Трымай сам. Я ніколі гэтак блізка не бачыў такіх жывёлін. Бач ты, у яе нават вочы ёсць! Яна, мусіць, бачыць нас.
— Мусіць,— згадзіўся я.— Во яна якраз глядзіць на вас.
Мой дзядзька паглядзеў жабе проста ў вочы. I рагатая жаба адказала яму тым жа. 3 добрыя паўхвілі-
ны яны пазіралі адзін на аднаго, потым рагатая жаба адвярнулася і апусціла вочы долу. Дзядзька з палёгкай уздыхнуў.
— Тысяча гэтакіх напэўна маглі б загрызці чалавека да смерці,— сказаў дзядзька.
— Яны разам памногу не ходзяць,— супакоіў я дзядзьку.— Наўрад ці можна зараз убачыць болып як адну.
— Але ж вялізная жаба можа загрызці,— не здаваўся дзядзька.
— Яны не растуць вялікія,— сказаў я.— He большыя, як гэтая.
— У іх занадта вялікія вочы для такіх малых стварэнняў. Як ты думаеш, ці не злуюць яны, калі іх бяруць у рукі?
— Ды не, яны забываюць пра гэта, як толькі іх апусціш на зямлю,— адказаў я.
— Ты і праўда гэтак думаеш? — недаверліва спытаўся дзядзька.
— Далібог, праўда. Наўрад ці яны маюць добрую памяць,— супакоіў я яго.
Дзядзька выпрастаўся і глыбока ўздыхнуў.
— Хай тады яна ідзе сабе куды хоча,— сказаў ён.— Давай не будзем жорсткія да нявінных стварэнняў божых. Калі яны не атрутныя, і не бываюць большыя за мыш, і не ходзяць статкам, і не помняць зла, дык адпусці ты гэтую нясмелую малечу на зямлю. Трэба спачуваць усім жывым стварэнням, што жывуць на зямлі разам з намі.
— Добра, сэр,— згадзіўся я і апусціў жабу на зямлю.
— I асцярожней,— дадаў дзядзька.— Хай нішто на маёй зямлі не зашкодзіць гэтаму дзіўнаму жыхару.
Рагатая жаба папаўзла прэч.
— Гэтыя звяркі,— сказаў я,— жывуць на такой глебе спрадвеку.
— Спрадвеку? — перапытаў дзядзька.— Ты ўпэўнены?
— He тое каб упэўнены, але мяркую, што так. Ва ўсякім разе яны ўсё яшчэ тут.
Мой дзядзька паглядзеў на сваю зямлю, на кактусы, на калючыя зараснікі вакол іх, на неба над галавою.
— Чым жа яна жывілася ўвесь час? — пацікавіўся дзядзька.
— He ведаю,— паціснуў я плячыма.
— А як ты думаеш?
— Насякомымі, відаць.
— Насякомымі? — здзівіўся дзядзька. — Якімі яшчэ насякомымі?
— Жучкамі якімі-небудзь хутчэй за ўсё. Хто іх ведае якімі. Я магу папытацца заўтра ў школе.
Мы ішлі далей па высахлай зямлі. Калі нам пачалі трапляцца нейкія ямкі, дзядзька спыніўся і запытаўся ў мяне:
— Хто жыве ў іх?
— Стэпавыя сабакі,— кажу.
— А што гэта такое?
— Ну,— кажу я,— нешта накшталт пацукоў. Яны належаць да атрада грызуноў.
— Што робяць усе гэтыя стварэнні на маёй зямлі? — не мог даўмецца дзядзька.
— Дык яны ж не ведаюць, што гэта ваша зямля. Жывуць сабе тут спрадвеку, і ўсё.
— Наўрад ці гэтая рагатая жаба калі дагэтуль глядзела чалавеку ў вочы.
— Відаць, ваша праўда.
— Як ты думаеш, можа, я напужаў яе? — занепакоіўся дзядзька.
— Хто яе ведае.
— Калі і так,— сказаў дзядзька,— дык я ж не ха-
цеў. Ведаеш, я збіраюся калі-небудзь пабудаваць тут дом.
— А я не ведаў.
— Святая праўда,— упэўніў мяне дзядзька.— To будзе не дом, а казка.
— Але ж далекавата вы забраліся,— засумняваўся я.
— Якое далекавата, калі толькі гадзіна язды ад горада.
— Калі праязджаць пяцьдзесят міляў у гадзіну.
— He будзе тут пяцідзесяці міляў,— запярэчыў дзядзька.— He больш як трыццаць сем.
— Ды яшчэ накіньце хвілін дзесяць на кепскую дарогу.
— Я пабудую сабе самы-найсамы прыгожы дом на цэлым свеце,— сказаў дзядзька.— Дарэчы, а што яшчэ жыве ў гэтых мясцінах?
— Ну,— кажу,— яшчэ некалькі відаў змей.
— Атрутныя ці не? — спытаўся дзядзька.
— Болыпай часткай не. Хаця грымучая змяя атрутная.
— Дык ты хочаш сказаць, што тут водзяцца грымучыя змеі?! — узвіўся дзядзька.
— На такіх землях яны толькі і водзяцца.
— I шмат іх тут?
— У сярэднім на адзін акр? Ці на ўсе шэсцьсот восемдзесят?
— На адзін.
— Ну, як мне думаецца,— кажу,— дык тры, па самых сціплых падліках.
— Аж тры на акр?! — заверашчаў дзядзька.— Ды яшчэ па самых скромных падліках?
— Ну, можа, дзве,— сказаў я.
— Дык колькі гэта выходзіць на ўсю плошчу? — занепакоіўся дзядзька.
— Давайце падлічым,— кажу.— Дзве на кожны
акр. Усяго шэсцьсот восемдзесят акраў. Недзе каля паўтары тысячы.
— Паўтары тысячы?
— Акр — гэта даволі многа,— кажу я.— Так што дзве грымучыя змяі на гэтакую плошчу не так ужо і многа. Вы іх не часта будзеце сустракаць.
— А што яшчэ атрутнага можна сустрэць на гэтых землях? — дапытваўся дзядзька.
— Болын, здаецца, нічога. Усе астатнія жывёліны тут бясшкодныя. I грымучыя змеі нічога благога вам не зробяць, калі на іх не наступаць.
— Зразумела,— сказаў дзядзька.— Ідзі і глядзі сабе пад ногі. Калі ўбачыш грымучую змяю, дык не наступай на яе. Я не хачу, каб ты памёр, пражыўшы толькі адзінаццаць гадоў.
— Добра, сэр,— паабяцаў я.— Пастараюся глядзець уважліва.
Мы павярнулі і пайшлі назад да «форда». Ніводнай грымучай змяі па дарозе назад я не сустрэў. Мы селі ў машыну, і дзядзька закурыў цыгарэту.
— Я зраблю сад з гэтай дзікай пустыні.
— Канечне, сэр,— падтрымаў я дзядзьку.
— Я ведаю, якія ў мяне будуць цяжкасці,— не сунімаўся дзядзька,— але і ведаю, як іх пераадолець.
— Як? — спытаў я.
— Ты маеш наўме рагатыя жабы ці грымучыя змеі? — не зразумеў дзядзька.
КНІГІ ОНЛАЙН
