У гарах маё сэрца...
Уільям Сараян
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1985
I я пашыбаваў дадому з батонам і фунтам сыру.
Бацька з містэрам Макгрэгарам чакалі мяне на вуліцы, каб хутчэй убачыць, з чым я вярнуся. Яны прабеглі насустрач мне палову квартала і, убачыўшы, што я з харчам, павярнуліся і памахалі бабулі, якая чакала на ганку. Тая хутка пачыкіляла ў хату збіраць на стол.
— Я ведаў, што ты справішся,— сказаў бацька.
— I я таксама,-— далучыўся да бацькі містэр Макгрэгар.
— Ён кажа, што мы павінны заплаціць яму пяцьдзесят пяць цэнтаў,— сказаў я.— A то, кажа, не дасць нам нічога напавер.
— Гэта яго клопат,— сказаў бацька.— А пра што яшчэ вы гаварылі?
— Спачатку я завёў гаворку пра Кітай, пра тое, як там можна спруцянець з голаду, потым распытаў пра сям’ю.
— Ну, і як яны маюцца? — пацікавіўся бацька.
— Выдатна,— адказаў я.
Мы пайшлі ў хату, з’елі батон і фунт сыру і выпілі хто дзве, а хто і тры кварты вады. А калі знікла апошняя крошка хлеба, містэр Макгрэгар пачаў азірацца па кухні — ці няма яшчэ чаго спажыўнага.
— Што там наверсе ў тым зялёным слоіку, Джоні? — папытаўся ён.
— Цвыркуны,— адказаў я.
— А ў вялікім гладышы вунь там, у куце? Што там добрага? — не здаваўся містэр Макгрэгар.
— Там у мяне вуж,— растлумачыў я.
— Гэта ж вельмі добра, Джоні,— зарадаваўся містэр Макгрэгар.— Кавалачак варанага вужа пойдзе — і саліць не трэба.
— Гэтага вужа няможна,— запярэчыў я.
— Але чаму, Джоні? — здзівіўся містэр Макгрэгар.— Чаму няможна, каб на яго ліха? Я чуў, што жыхары Барнеа ядуць змеяў і конікаў. Можа, у такім разе ў цябе знойдзецца з дзесятак тлусценькіх конікаў, га?
— Толькі чатыры,— адказаў я.
— Дык чаго ж ты маўчыш, давай іх сюды,— запатрабаваў містэр Макгрэгар,— а як добра падмацуемся, дык я зайграю табе «Пі за мяне позіркам сваім». А пакуль што я галодны як воўк.
— I я галодны,— сказаў я.— Але забіць гэтага вужа я вам не дам.
Бацька сядзеў за сталом, падпёршы галаву рукамі, і нешта думаў. Бабуля совалася па хаце і епявала арыі
з Пучыні. «Я ўсё па вуліцах блукаю»,— гарланіла яна па-італьянску.
— Пайграйце нам трошкі, містэр Макгрэгар,— папрасіў бацька.— Дзіця будзе вельмі радае. Вы зробіце вялікую ласку.
— Зайграйце, зайграйце, містэр Макгрэгар,— падхапіў я.
— Добра, Джоні,— згадзіўся містэр Макгрэгар.
Ён устаў і пачаў дудзець, ды гэтак гучна, што, можна сказаць, гучней за ўсіх на свеце. Усе нашы суседзі пачулі яго і занепакоіліся. Каля нашага дома сабралася чалавек васемнаццаць, і калі містэр Макгрэгар закончыў сваё сола, усе запляскалі ў далоні. Мой бацька вывеў містэра Макгрэгара на ганак і сказаў:
— Шаноўныя суседзі і сябры, дазвольце пазнаёміць вас: Джаспер Макгрэгар, найвялікшы шэкспіраўскі акцёр нашага часу.
Шаноўныя суседзі і сябры прамаўчалі, і тады загаварыў містэр Макгрэгар:
— Як цяпер памятаю сваё першае выступленне ў Лондане ў 1867 годзе...
I ён пачаў расказваць гісторыю сваёй кар’еры. А Руф Эплі, цясляр, перабіў яго і кажа:
— Можа, вы яшчэ крыху пайграеце, містэр Макгрэгар?
А той адказвае:
— А ці знойдзецца ў вас дома яйцо?
— Чаму ж не,— адказаў Руф,— у мяне іх дома цэлы дзесятак.
— Ці не цяжка вам будзе схадзіць дадому і прынесці хоць адно? — спытаўся містэр Макгрэгар.— А як вернецеся, дык я зайграю такую песню, што ваша coppa аж закалоціцца і замрэ ад радасці і гора.
— Тады іду,— згадзіўся Руф і пайшоў дадому па яйцо.
Потым містэр Макгрэгар папытаўся ў Тома Бэйке-
ра, ці не знойдзецца ў яго дома кавалачка каўбасы, a калі Том сказаў, што знойдзецца, дык містэр Макгрэгар папытаўся ў яго, ці не будзе яму цяжка схадзіць дадому і прынесці гэты кавалачак, а калі Том вернецца, містэр Макгрэгар зайграе яму такую песню, што ўсё яго жыццё пераменіцца. I Том пайшоў дадому па каўбасу, а містэр Макгрэгар папытаўся ва ўсіх астатніх шаноўных суседзяў і сяброў, ці не знойдзецца ў іх дома якога-небудзь прысмака, і ўсе казалі, што знойдзецца, і ўсе ішлі дадому па гэты прысмак, бо містэр Макгрэгар абяцаў пацешыць іх душы цудоўнай песняю. А калі ўсе шаноўныя суседзі і сябры вярнуліся да нашага дома, містэр Макгрэгар паднёс дудачку да ByeHay і зайграў «У гарах маё сэрца... Дагэтуль я там», і ўсе шаноўныя суседзі і сябры паслухалі, паплакалі і разышліся па хатах, а містэр Макгрэгар перанёс усе прысмакі на кухню, і пачалі мы баляваць і весяліцца. Яйцы, каўбасы, з дзесятак перын зялёнай цыбулі, два гатункі сыру, масла, два гатункі хлеба, вараная бульба, свежыя памідоры, дыня, чай і яшчэ шмат усягоўсякага — усё гэта мы ўпісалі, як за сябе закінулі. I нашы жываты параспірала, як барабаны. Тады містэр Макгрэгар кажа:
— Сэр, калі вы не маеце нічога супраць, дык я пажыву ў вас некалькі дзён?
А бацька адказаў:
— Сэр, мой дом — ваш дом.
I містэр Макгрэгар жыў у нас семнаццаць дзён і начэй, а паполудні васемнаццатага дня ў наш дом прыйшоў чалавек з дома састарэлых і сказаў:
— Я шукаю акцёра Джаспера Макгрэгара.
А бацька папытаўся:
— А што вам трэба?
— Я з дома састарэлых,— сказаў малады чалавек,— і хачу, каб містэр Макгрэгар вярнуўся да нас, бо
праз два тыдні мы ставім штогадовы спектакль, і нам патрэбен акцёр.
Містэр Макгрэгар устаў з падлогі, дзе ён драмаў, і пайшоў з маладым чалавекам. А назаўтра мой галодны бацька зноў прыступіўся да мяне:
— Джоні, схадзіў бы ты да містэра Козака — трэба ж нам падсілкавацца. У цябе гэта дужа добра выходзіць. Прынясі што зможаш.
— Містэр Козак патрабуе пяцьдзесят пяць цэнтаў,— напомніў я.— За так ён нам болып нічога не дасць.
— Схадзі, Джоні, схадзі,— упрошваў бацька.— Ты напэўна ўгаворыш гэтага слаўнага славацкага джэнтльмена, сэрцам чую — дасць ён табе нечага.
Што было рабіць — я паплёўся да містэра Козака і пачаў гаворку з таго месца, дзе спыніўся апошні раз. Але павінен сказаць, што ледзьве ўламаў яго на пачак птушынага корму і паўслоіка кляновага сіропу.
А дома бацька:
— Джоні, глядзі, каб гэта не зашкодзіла старой лэдзі.
Сапраўды, раніцай мы пачулі, як бабуля пяе канарэйкай, і бацька сказаў:
— Як жа мне, чорт вазьмі, пісаць высокую паэзію, седзячы на адным птушыным корме?
ВАКОЛ СВЕТУ
3 ГЕНЕРАЛАМ ГРАНТАМ
У маі 1877 года, праз тры гады пасля таго, як нарадзіўся мой бацька, з Філадэльфіі ў Ліверпуль адплыў генерал Уліс С. Грант, былы прэзідэнт Злучаных Штатаў. Мэтай яго падарожжа было адпачыць некалькі месяцаў і развеяцца пасля шаснаццаці гадоў адданай
службы сваёй краіне на ваеннай і грамадзянскай нівах.
Праз сорак два гады, у жніўні 1919-га, неяк апаўдня мой брат Грыкор прыйшоў дадому з двума вялізнымі і даволі-такі важкімі тамінамі пра падарожжы гэтага вялікага амерыканца. Кожная кніга важыла фунты чатыры-пяць і змяпічала ў сабе болып за шэсцьсот старонак тэксту і каля чатырохсот ілюстрацый. Прайшло ўжо восем гадоў, як памёр мой бацька. Брату майму Грыкору было чатырнаццаць гадоў, а мне адзінаццаць. Мой бацька з’явіўся на свет у гарах Арменіі, у горадзе, які сёння разбураны. Мой брат Грыкор нарадзіўся ў Трапезундзе, на Чорным моры,— па дарозе ў Амерыку, прыблізна паміж падарожжам на асле і кані па зямлі Старога Свету і плаваннем на параходзе праз моры Старога Свету ў Новы Свет. Малым дзіцем ён ніколі падоўгу не затрымліваўся на адным месцы. 3 горада ў гарах у Трапезунд, з Трапезунда —■ у Марсэль, адтуль — у Гаўр, з Гаўра ў Нью-Йорк і, нарэшце, з Нью-Йорка ў Каліфорнію. Можна сабе ўявіць, колькі гэтае немаўля адплакала.
Мой бацька пачаў сваё падарожжа ў 1874 годзе ў гарах Арменіі і скончыў яго ў 1908 годзе ў Каліфорніі, дзе нарадзіўся я. Ён зрабіў шлях ад армянскай мовы да англійскай, ад гор старога кантынента да далін новага. Падарожжа яго скончылася смерцю. Мне здаецца, што ён наўрад ці калі знайшоў светлы край сваёй мары. Зямля Каліфорніі была добрая, і вада была добрая, і паветра таксама добрае, але мой бацька быў бядняк. А беднасць усюды роўная — на ўсякай зямлі, на ўсякай мове.
Аднак бацькава падарожжа не скончылася з яго смерцю: мара яго пра светлую зямлю зрабілася марай маёю і майго брата Грыкора. Яго неспакой жыў у нашых сэрцах, і вось аднаго разу мой брат Грыкор прыйшоў дадому з дзвюма вялізнымі кнігамі пад назвай «Вакол свету з генералам Грантам».
Першы том пачынаўся вялікім, на ўсю старонку, партрэтам з подпісам унізе — «У. С. Грант».
Мой брат Грыкор паказаў мне яго і сказаў:
— Гэта Грант. Чалавек, які падарожнічаў вакол свету.
Звычайна такія партрэты ўражваюць, але з партрэтам Гранта гэтага не адбылося. Можна было, пазіраючы на партрэт Лінкольна, даведацца, што ён быў за чалавек. Але з Грантам было іначай.
— Ён яшчэ і вайну выйграў,— дадаў мой брат Грыкор.— Сам Лі здаўся яму.
Я зноў паглядзеў на партрэт Гранта і падумаў, што ён тут ні пры чым — вінаваты мастак. Грант быў зусім не падобны да вялікага чалавека. Ён хутчэй змахваў на наведвальнікаў «Белай лані» на Марыпоза-стрыт, што гулялі там у покер, ці на паляўнічых, што кожны год увесну спускаліся з гор, несучы пад пахай шкуры звяроў і бесперастанна жуючы тытунь.
Я рашыў, што мастак кепска валодаў пэндзлем. У партрэце не было ані каліўца велічы гэтага чалавека. Мне прыйшлося самому ўявіць гэтую веліч і дадаць яе да партрэта. Зрабіць гэта было няцяжка па абліччы Гранта. Напрыклад, на кані ў час бітвы: Грант аддае сваім людзям загады. Ці пасля бітвы: вось ён задумліва пазірае на трупы. Вось здаецца ў палон Лі: Грант паціскае яму руку і глядзіць проста ў вочы. Пры гэтым я ўяўляў сабе, як варушацца яго вусны, калі ён гаворыць прамову, хоць і ведаў, што яго даўно, з 1885 года, няма на белым свеце. У мяне ўвушшу гучаў яго голас — вось ён ціха гутарыць, вось ён крычыць, а вось і смяецца.
Некалькі гадоў запар мы з братам Грыкорам падарожнічалі вакол свету з генералам Грантам, гартаючы старонкі дзвюх вялікіх кніг, зноў і зноў разглядаючы малюнкі з параходамі, гарадамі і людзьмі.
Кнігі гэтыя зрабіліся для нас пачаткам свету. Мы
не адрываючы вачэй пазіралі на гарады, дзе даўнымдаўно бываў нябожчык, на людзей, з якімі ён сустракаўся і гутарыў і якіх таксама не было ў жывых, на бессмяротныя вуліцы, па якіх ён некалі гуляў, на бессмяротныя будынкі, у якія ён заходзіў: Віндзар, Вестмінсцер, Букінгемскі палац, Сабор Святога Паўла, Парламент. Чалавек жыў на свеце і памёр, а мясціны — засталіся. Гэта быў цуд свету.
Замалёўка Парыжа была зроблена з вялікай вышыні, адкуль добра былі відаць дамы, вуліцьі, масты і рэкі. Яна паднімала вас высока над горадам і давала магчымасць адным позіркам ахапіць і адчуць велізарнасць і разнастайнасць яго хараства. Гэта была пясчынка, якая ўвабрала ў сябе сусвет. Вялікі горад вялікага свету. Яшчэ не бачаны дагэтуль, але памятны.
КНІГІ ОНЛАЙН
