КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
— А я сама прыйшла сюды. He сцярпела. А матуля там баіцца... без дазволу... А колькі тут кніг! I такія прыгожыя! А вы добрая, праўда? У вас вочы добрыя... Нешта нібы кальнула Ефрасіншо. Рэдка бачыла яна адкрытыя, смелыя вочы — болей у іх быў спалох. Яна ўжо з няяснай сімпатыяй угледзелася ў малую. «Колькі ёй можа быць гадоў? Дзесяць — дванаццаць. А тварык нейкі нязвыклы — смуглявы. I вочы вялікія, цёмныя. Нешта нібы нагадвае ёй. Але што?» Яна задумёна пацерла лоб і ўбачыла, што пават манашка, якая псрабірала кнігі, здзівілася ад гэтае дзяўчаціяай смеласці. I, чамусьці развесяліўшыся, уладна сказала ёй: — Ідзі, вядзі сюды другую. ...Згорбленая, уся нейкая змэнчаная жанчына ўвайшла ў бібліятэку і адразу кінулася да ног ігуменні: — Ратуй мяне, прападобная! Ратуй, бо выходзіць душа з мяпе праз тваю міласць! Япа ўзняла заплаканы твар. Цёмныя вочы з пачырванелымі вейкамі жалобна міргалі. Бяскроўныя вусны прыадкрывалі бяззубы рот. Убачыўшы, як адразу пастражэлі і звузіліся ад нечаканасці зрэнкі ў ігуменні, кабета заплакала ўголас: — А божа ж мой, божа міласэрны! А пяўжо ж ты караеш мяне ды за тое, што бацьку свайго паслухалася і да цябе не пайшла! — Сціхні! He чапай бога, нечасцівая! — голасна ўсклікнула ігумення, і кабета сціхла, закрыўшы твар рукамі, і толькі ад прыглушанага плачу безупынку трэсліся яе плечы. — Ну, скажы ты, што з тваёй маці здарылася? — Ефрасіння перавяла позірк на дачку. Дзяўчынка таксама сцішылася ад гэтага сярдзітага голасу і, нібы адразу стаўшы яшчэ мепшай, пачала расказваць тонкім пявучым галаском: — Матуля вучылася ў вашым манастыры, якраз калі вы ігуменняй сталі. Але дзед яе ўсё роўна замуж выдаў. Татка наш хаця і мужык, але ён багаты. I прагны такі. А матуля грамату любіць. I кнігі. I мяне чытаць навучыла. А татка б’е яе за гэта. — О-о-ох, ды яшчэ як б’е! — са стогнам заенчыла маці.— Кажа, што яму мая навука шкодзіць, бо за кпіжкай я на ўсё забываюся. Але як жа мне жыць без яе? Зачаравала яна мяне, знахаркі якія ні лячылі — нічога не дапамагае! У мяне адна ўсяго кніжка — пра мучанікаў святых. Бацька яшчэ купляў. А каб яшчэ прачытаць, я купцу парася аддала. Вось мужык і збіў на горкае яблыка, ды і выгнаў. «Ідзі,— кажа,— да сваёй Ефрасінні, хай яна сама насланнё тое здыме, што па цябе наслала». I дачку за мной выштурхнуў. Іх чацвёра ў мяне, ды толькі гэта грамату ведае, і ў яе ў вачах кніга адна. Вой, што рабіць мне, што мне рабіць! Ефрасіння пазнавала яе. У зморшчаным, збялелым твары ледзь улоўна праступалі рысы чырванашчокай, маленькай і жвавай Еўпраксіі, лепшай і са- май здольнай яе вучаніцы. Бацька, збяднелы купец, хацеў назаўсёды аддаць яе ў манастыр, але потым раптоўна забраў, каб выдаць замуж. «Яна ж маладзейшая за мяне,— думала ігумення.— Але пакуты састарылі яе. I за што? Грубыя смерды самі топчуць тыя кволыя раслінкі прыгажосці, што я з такім натхненнем засяваю для іх жа. Напэўна, ім наогул гэта не патрэбна. Аралі ж іх дзяды зямлю без кніг і яшчэ сотні гадоў будуць араць». Яна адчула сябе спустошанай і абрабаванай. Стала цяжка дыхаць. — Ідзі, адпачывай, Еўпраксія,—абыякава сказала яна. I кіўнула манашкам: «Правядзіце!» Ужо зусім сцямнела ў бібліятэцы, але Ефрасіння моўчкі сядзела ў крэсле, паглыбленая ў свае думкі. Яна ўздрыгнула, нечакана ўбачыўшы перад сабой маленькую цьмяную постаць. — Гэта я,— прашаптала дзяўчынка.— He бойцеся. Я прыйшла, каб папрасіць вас — забярыце Mane да сябе. — Каб спасціг цябе потым лёс тваёй маткі? — з сумнай іроніяй спытала Ефрасіння. — He. Я застануся ў вас назаўсёды. Я не хачу дадому. Тут — кнігі. Тут — ціха. — Ты любіш кнігі? — Я хачу стаць такой, як вы. Усё ведаць. I пісаць самой. — Ты смешная і дзіўная дзяўчынка. Як цябе зваць? — Прадыслава. — Прадыслава? Прадыслава... Але табе трэба будзе згубіць гэтае імя, дзіця маё. I яшчэ многае другое, чаго ты пакуль не разумееш. — Але вакол мяне будуць кнігі. А што можа быць лепшае за іх? Ігумення ўзяла дзяўчыпку за руку. I ад дотыку тонепькіх цёплых пальчыкаў магутнай хваляй пяшчоты абдало яе істоту. Яна сказала перасохлым ротам: — А ведаеш, я цяпер зразумела, дзе я цябе бачыла раней. У далёкім-далёкім дзяцінстве. Княжацкай дачкой... I, не даўшы малой вымавіць слова, чамусьці засаромеўшыся сваёй нечаканай пяшчоты, паспешліва дадала: — Ідзі спаць, дзетка. Ідзі, Прадыслава... Калі ігумення ішла да сваёй келлі, яе твар быў светлы і спакойны. Яна адчувала, як з кожным крокам уліваецца ў яе радасць і чамусьці — сум. I, ужо засынаючы, падумала: «Трэба для манастыра яшчэ адну школу будаваць. Лепш за ўсё з царквой. Трэба, каб яна была прыгожая...» Патузаўшы за званок, доўга пераступаў з нагі на нагу перад цяжкімі кованымі варотамі Спаскага манастыра Іаан. Ніхто не ішоў іх адчыняць. Нарэшце ў вузкай, прарэзанай шчыліне паказалася нечае вока. Сярдзіты жаночы голас доўга распытваў Іаана, з якой патрэбы трывожыць ён малітву, якую толькі што распачалі манашкі, каб замаліць перад богам людскія грахі. I сапраўды — аднекуль знізу, з-пад драўляных сцен манастыра, даносіліся зладжаныя ўрачыстыя спевы. Нарэшце вароты прыадчыніліся. Ён ледзь уціснуўся праз іх і прысеў на бервяно каля варотаў, цікуючы на вялікія выразаныя дзверы, што вялі ў манастыр. Адтуль павінна была выйсці ігумення Ефрасіння. Некалькі дзён назад у Бельчыцы да яго прыйшоў загад, каб ён з’явіўся сюды. Іаан не спытаў, нашто ён спатрэбіўся манастыру: даўно хадзілі ў гора- дзе чуткі, што ігумення збіраецца будаваць царкву побач з манастыром. I вось цяпер, баючыся верыць свайму шчасцю, сядзеў ён каля варотаў. У дзвярах нечакана з’явілася тонкая, уся ў чорным, постаць. Высокі клабук на галаве таксама чорны. Яна некалькі хвілін стаяла ў дзвярах, углядаючыся ў Іаана, а потым лёгка пайшла насустрач. Яму здалося — яна плыве. I яшчэ адна думка з’явілася: што клабук яе па царскую карону падобпы — такая веліч і ў той жа час прастата былі ў ёй. — Ну, ідзі, ідзі, застаяўся,— падштурхнула яго брампіца, і ён ціхмана падаўся да Ефрасііші. А тая раптоўна павярнулася і, аглянуўшыся на яго, пайшла. На драўлянай лаве пад старой раскідзістай ігрушай ужо сядзеў тоўсты лысаваты мужчына з нездаровым азызлым тварам. Па вышыванай золатам pace пазнаў у ім Іаан епіскапа полацкага Іллю. Сумеўся спачатку — занадта разглядаў яго епіскап,— але хутка схіліўся ў нізкім паклоне. А той адразу ж загаварыў: — Рэчы люд полацкій, што лепо храмы божыі ставіш. Але ж то было не ў Полацку. — Многа я па зямлі руськай хадзіў, многа ў майстроў вучыўся. Хвалілі яны мяне, гаспадзіне. — He гадзіцца гардыню вялікую мець. Госпад любіць смірэпне і пакору.— I, памаўчаўшы, дадаў: — Паклікалі мы цябе з сястрой Ефрасіпняй, каб спытаць — а ці возьмешся пабудаваць такі храм, каб быў не горш за святую Сафіто? Недавер чуўся ў яго голасе. Іаан не ведаў — толькі што скончылася доўгая размова паміж епіскапам і Ефрасінняй. Апошні раз спрабаваў угаварыць той гордую ігуменню, каб запрасіла яна будаваць храм каго-пебудзь з лепшых візантыйскіх майстроў. He верыў ён, што дзеля такое справы можна знайсці ту- тэйшага чалавека. Праўда, епіскап ведаў, што Ефрасіння знарок ездзіла ў Бельчыцы, каб паглядзець на работу Іаана. Але ж там была драўляная царква Параскевы-Пятніцы, а тут... I выгляд у гэтага смерда не надта ўжо самавіты — цыбаты, з маленькімі шэрымі вочкамі і шырокім кірпатым носам. I ён пачаў распытваць Іаана: — Ну добра, пастараешся. Але ж ты ведаеш, сыне мой: для гэтага вялікі талент патрэбны. Што, калі не зробіш усё як след? Майстар падняў галаву. Ціхі быў у яго голас: — Ну што ж. Можаш тады мяне, гаспадзіне, за раба паганым полаўцам аддаць. Епіскап нахмурыўся. Дзёрзка і непаслухмяна адказвае яму смерд. Ён павярнуўся да Ефрасінні. Вось і яна — ціхманая, здаецца. Самая верная дачка царквы. I разумная, і пакорная. Але, калі захоча на сваім паставіць,— так будзе цябе пераконваць, што і не знойдзеш, як адказаць. Ад бога ў яе такі дар, і не трэба папракаць яе. Ды каб не спрачацца са смердам, сказаў ігуменні па-грэчаску: — Растлумач неразумнаму, сястра, што не ўмешваецца царква ў справы людскія. Караць яго — не наша справа. Калі што не так зробіць — толькі сабе ганьбу і прынясе. I, ткнуўшы прапахлую ладапам руку ў твар Іаану, развітаўся з ігуменняй і, незадаволены, пайшоў прэч. — Хачу паслухаць, як мяркуеш ты пабудаваць царкву? — рукой паказаўшы, каб сеў, спытала ігумення. Голас у яе быў мяккі, твар — прыязны. Іаан раптам сумеўся. Няўжо гэта праўда, што сядзіць ён побач з самой Ефрасінняй Полацкай? Яе славяць ва ўсім горадзе: багатыя — за мудрасць, бедныя — за спагаду і дабрату. He раз чуў Іаан, як маліліся за яе людзі. Кож- пы ў горадзе ведаў, што ў манастыр пайшла яна зусім маладзенькай. Цётка-ігумення схавала яе там ад бацькі. I, як ш лютаваў той, спрабуючы вярнуць дачку дадому,— усё роўна выпрасіла тая дазволу ў епіскапа жыць пры саборнай Сафійскай царкве. Дзень і ноч перапісвала яна кнігі, якія потым прадаваў манастыр, а грошы аддавала жабракам. А калі, астыўшы, пабудаваў ёй бацька іут, у Сяльцы, манастыр,— перайшла ў яго, і з таго часу ідуць сюды ўсе, пакрыўджаныя жыццём, знаходзяць прытулак у яго драўляных сценах. Грамаце вучацца, і слава вялікая ідзе пра манастыр. Чамусьці здавалася яму, што даўно тое было, і Ефрасіння бачылася маршчыністай, сівой. А яна — маладая. Прыгажэйшая за ўсіх, каго ён бачыў. Вочы вялізныя, цёмныя, задуменныя. Нібы і сапраўды нясе яна на сабе цяжкі цяжар граху людскога. Маўчыць Іаан. А яна ласкава распытвае: — Пэўна, падумаць яшчэ табе трэба, Іаан? Схамянуўся ён. — Даўно я ў сэрцы храм каменны выношваю, ды не давалі мне пакуль самому да яго падступіцца. А да цябе ішоў — ведаў, нашто клічаш. Дык вось, паглядзі. Ен дастаў з-за пазухі маленькі, са шчапы зроблены храм. Ефрасіння пільна ўлядалася ў яго. — Але ён жа не падобны на храм святой Сафіі! — Так, бо той храм царгародцы будавалі. Ды дзе ты бачыла ў нас барабаны гэтыя ды кубы? У нас вяршыні ўсюды, як шаты, а сама царква, як піраміда, стройная. Увысь цягнецца. — Тое, што добра ў дрэве, не падыходзіць да каменя. — Няўжо мы будзем увесь свой век за чужымі цягнуцца? На зямлі нашай столькі ўмельцаў! Загадай — і камень у іхніх руках заспявае.