КНІГІ ОНЛАЙН

Замкі і людзі

Міхась Ткачоў

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 184с.

Мінск 1991

76.8 МБ

77
цы вывозіць і ўсюды вакол горада папраўляць і загараджваць праломы». Зноў, як і раней, устанаўліваўся абавязак для ўсіх грамадзян несці варту ў брамах і па горадзе па чарзе і быць паслухмянымі ў пытаннях абароны. Напаміналася пра неабходнасць кожнаму мужчыне мець налсжную зброю, падрыхтаваную для абароны горада, а таксама пра аднаўленне абавязку з’яўляцца кожныя тры месяцы са зброяй на «попіс перад урадам замкавым і гарадскім» 226.
«Генеральныя павіннасці валасцям» 1717 г. таксама ўзнавілі ранейшыя абавязкі сялян на гарадавой рабоце ў Себежы «на выстаўленне ў замку і месце Себежскім новых парканаў водлуг здаўна адмераных кватэр» 227.
Таксама былі адноўлены старыя павіннасці і для себежскіх казакоў, якія аб’ядналіся ў асобую Себежскую харугву. Праўда, іх колькасць зменшылася да 16 дымоў, але зямельныя надзелы ў некаторых выраслі ў два разы, да 8 валокаў. Ротмістр Абрыцкі валодаў 14 валокамі, г. зн. больш за 294 га. Характэрна, што служба казакоў усё больш акцэнтавалася на абароне багаццяў і валоданняў гаспадара Себежа — князя Радзівіла 228. Відаць, у сацыяльным плане ў акрузе было неспакойна.
Да 1755 г. горад аднавіў умацаванні, была пабудавана гарадская ратуша, адрамантаваны замак, дзе з’явіліся новыя вароты і астрог, a таксама гаспадарчыя і адміністрацыйныя пабудовы. Сярод вуліц Себежа сустракаюцца некалькі новых: Рыбацкая, Зімовая, Падлазная, Чорыкава. У горадзе налічваўся 131 дым. Упершыню ў інвентары 1755 г. ёсць звесткі пра з’яўленне за брамай Летняй прадмесця, на якім налічвалася 9 дымоў. Праз некалькі гадоў тут з’явілася прадмесце «Новае места» 229.
У 1762 г. у выніку пажару ўвесь Себеж, за выключэннем прадмесця «За брамай» і Новага месца, «выгараў на карню». Жыхарам была адменена гарадская павіннасць, але іх абавязалі дастаўляць лес на будаўніцтва ратушы. Аднаўленне горада зацягнулася. Змяненне ваеннапалітычных абставін на мяжы паміж Вялікім княствам Літоўскім і Расіяй напярэдадні падзслу Рэчы Паспалітай прымусіла магістрат горада адмовіцца ад будаўніцтва гарадскіх умацаванняў. Аднак па новай «Уставе павіннасцей» мяшчан абавязвалі аднаўляць ратушу і сумесна з Себежскай і Краснагародскай валасцямі рамантаваць і даглядаць увесь комплекс замкавых пабудоў. Праўда, парадны ўезд горада — Летняя брама — усё яшчэ існавала. Гэта зафіксавана ў Ссбежа ў 1769 г. за тры гады да далучэння горада да Расійскай імперыі 2о°. Пасля 1772 г. неабходнасць у Себежскім замку канчаткова адпала і ён скончыў сваё існаванне.
2
глаВа
Структура і арганізацыя абароны паселішчау ва ўладаннях Сапегау
Маі пацм’ род Сапегаў, як і род Радзівілаў, лічыўся адным з багацейшьіх на Беларусі. У XV—XVIII стст. Сапегі, патомкі полацкіх баяр занмалі вышэншыя дзяржаўнаадміністрацыйныя і ваенныя пасады ў Вялікім княстве Літоўскім. Яны валодалі Старым Быхавам, Дуброунай Ляхавічамі, Вялікімі Гарамі, Друяй і шэрагам іншых гарадоу а таксама велізарнымі зямельнымі надзеламі ў Беларусі, Літве і на Украіне. Жорсткія прыгнятальнікі працоўнага насельніцтва князі Сапегі ў 80_
" г??ы ^v^ сто нават спрабавалі ўтварыць самастойную дзяржаву са сваен дьінастыян. Гэта прывяло да стварэння канфедэрацыі беларускан і літоускай шляхты супраць іх і паражэння Canerav у бітве пад Алькенікамі ў 1700 г.
Мнопя гарады, якімі валодалі Сапегі, былі ўмацаваны v адпаведнасці з патрабаваннямі перадавой ваеннай думкі свайго час\ і не раз вьітрьшлівалі працяглыя аблогі ў ходзе ваенных падзеяу XVI_______ XVI11 стст.
79
1.	ГАРАДЫ ПАДНЯПРОУЯ
Стары Быхаў
у пісьмовых крыніцах паселішча пад назваю «двор Быхово» ўпершыню згадана ў даравальнай грамаце князя Дзмітра Семяновіча 31 мая 1393 г 1 Аднак археалагічныя матэрыялы сведчаць пра існаванне тут невялікага паселішча ўжо ў ХІІХІІІ стст.2 У 1430 г. Быхаў знаходзіўся ў валоданні князя Свідрыгайлы, затым перайшоў у рукі князёў Гаштольдаў. Пасля згасання гэтага роду ў 1542 г. Быхаў, як і Шклоў, аказаўся ў магутных магнатаў Хадкевічаў. Ім горад належаў да 1625 г., затым перайшоў па спадчыне да Сапегаў 3. .
У 1590 г. гетман Вялікага княства Літоўскага Ян Хадкевіч атрымаў ад караля грамату на пабудову тут замкавых умацаванняў. Пры Карлу Хадкевічу ў 1610—1619 гг. будаўніцтва было працягнута і завяршылася пры Льву Сапегу. Горад атрымаў магутную бастыённую фартыфікацыю. У першай палове XVII ст. замак і горад уяўлялі сабой адзіны комплекс абарончых збудаванняў, якія мелі форму паўкруга дыяметрам каля 800 м. Яны стаялі на высокім абрывістым беразе Дняпра, які працякау недалёка ад падножжа замкавай гары і надзейна прыкрываў подступы да замка з усходу. Дадатковай перашкодай на шляху даммга з гэтага боку служылі таксама р. Макранка з сістэмаю запрудаў на ёй. Замак займаў прамавугольную дзялянку памерам 77ХЮ0 м. 3 трох бакоў— поўдня, захаду і поўначы — яго абаранялі глыбокія j шырокія (да 22— 27 м) абарончыя равы. Доступ у замак ішоў па пад’ёмным мосце, перакінутым праз заходні роў. Абнссены земляным валам з бастыёнамі замак меў таксама комплекс каменных жылых. і гаспадарчьіх пабудоў. Па вуглах яго стаялі васьмігранныя двух’ярусныя вежы, таўшчыня сцен якіх нсравышала 1,1 м. Першы ярус меў сем байніц вышынён 70 см, пе
Быхаўскі замак. План першага паверха Стары Быхаў. План 1781 г. (паводле А. Квітніцкай)
80
ракрытых паўкруглай аркай шырынёй 73 м. На другім ярусе размяшчалася восем байніц. Вышыня вежаў разам з дахам была болей за 12 м. Яны фланкіравалі сцены казармаў, размешчаных ля ўваходу ў замак.
Кварталы горада, якія абкружылі замак з трох бакоў, таксама былі абнесены магутным земляным валам з 11 бастыёнамі і равелінамі. Знешні вал Быхава дасягаў вышыні 7—8 м, шырыні ў аснове да 30 м. Псрад яго крутым знешнім схілам размяшчаўся глыбокі (да 7—8 м) абарончы вадзяны роў шырынёй 50 м. Трапіць у горад і выйсці з яго можна было толькі праз тры каменныя брамы — Падольную (Дольную), якая выводзіла на бераг Дняпра, Магілёўскую — у паўночнай частцы і Рагачоўскую (Новабыхаўскую) — у паўднёвай. Праз абарончы роў перад Магілёўскай і Рагачоўскай брамамі былі перакінуты пад’ёмныя масты. У псршай палове XVII ст. адзначалася інтэнсіўнае развіццё Старога Быхава, яго гандлю і рамяства. Вал, які закрываў горад, пачаў стрымліваць яго тэрытарыяльны рост. Таму ў 30х гадах XVII ст. было вырашана збудаваць за Дняпром насупраць Быхава слабаду, якая атрымала назву Лявонаўка. Навасёлы — мяшчане з гэтай слабады ў 1638 г. былі вызвалены ад аплаты падаткаў і выканання павіннасцей на 14 гадоў. Аднак ваеннабудаўнічыя павіннасці захаваліся. 3 поўначы подступы да замка перакрываў мураваны касцёл, абнесены каменнымі сценамі з невялікімі вуглавымі вежамі, з паўночнага захаду — інкастэліраваная сінагога. Прамавугольная ў плане, з тоўстымі, амаль двухмятровымі сценамі, круглай вуглавой вежай, круглымі і прамавугольнымі байніцамі ў атыкавай частцы, яна закрывала выхад з прылеглых вуліц і была сур’ёзнай перашкодай на шляху тых, хто наступаў 4.
У 1590 г. «нізавыя казакі» данскога гетмана Мацюшы Федаровіча захапілі «место Быховское, наехавшн гвалтовне... для которое прнчнны, земян, бяр, меіцан... быховскнх бнлн п пораннлн н шкоды нм немалые в домах нх в месте Быховском почнннлн, маентностн побралн». Пры тым у мяшчан забралі 13 ручніц, пулгакаў, тры парахаўніцы, тры шаблі, шэсць сагайдакаў «зо всем», пяць коп’яў, панцыр кольчаты, 50 коней з з сёдламі. 3за нечаканага
нападу абарона замка была нядоўгай, але актыўнай. Падстароста аршанскі Андрэй ІПавердзіч, які аглядаў драўляныя сцены і браму замка, бачыў «есьмо кулн м стрел не мало». Дакумент згадвае пушкара быхаўскага Сапрона і злотніка Марку5. Аднак у 1648 г. казакі з Украіны на чале з атаманам Ф. I аркушам і мясцовыя сяляне ўжо не змаглі ўзянь штурмам ні горад, ні замак.
Кіраса XVII ст
6. Зак. 855
81
У разгар рускапольскай вайны сярэдзіны XVII ст. Стары Быхаў увесь час быў жаданым стратэгічным пунктам для абодвух бакоў. Спачатку надоўга і без поспеху са жніўня 1654 г. гэты горад аблажылі казакі з Украіны наказных атаманаў I. і В. Залатарэнкаў. Яны асаджалі горад 11 месяцаў. Быхаў стрымліваў развіццё наступлення ў Падняпроуе («...за пазухою акн змею нмеючн»6). «А в том Быхове,— пісаў маскоўскаму цару I. Залатарэнка 29 жніўня,—шляхты немало служнлых людей н волоіцане, до того места належачне, заперлнся п Вашему Царско
Мушкецёр XVII ст. Рыс. У. Кіслага
му Велнчеству поклоннться не хотят». Па словах гетмана, яны праяўлялі «гордыню і непокоренне дьявольское». Абложаныя не рэагавалі на «прелестные грамоты» 1. Залатарэнкі, якія засылалі ў горад ад імя маскоўскага цара. Адной з прычын адмовы горада здацца дакументы называюць боязь «перед Золоторенком» большасці мяшчан, якія сцвярджалі, што «ему не верят». Другая прычына звесткі пра лёс гамяльчан і ’мяшчан іншых гарадоў, якія здаліся: «а пмснно Шклов, Копысь н нные города, н тех городов всякнх жнлетцкнх людей неволят, н в полон емлют н до Москвы отвозят, п те де все города нные разорены н опустошены; н быховцы де слыша то, все на том н положнлн, лутше де нм в домех свонх хотя помереть, нежелн в неволю мз волн самнм себя отдавать» 7.
I. Залатарэнка прасіў цара «об огненной пушке н об огненных ядрах, чтобы есмя моглн тех разорнтелей веры нашей православныя хрнстнанскня с городом нх зажечь, понеже город деревянный н зело домы большне н частые»8. . .
У сярэдзіне снежня пасля дзесяцітыднёвай аблоп горад дэблакіравалі войскі гетмана літоўскага Я. Радзівіла і В. Гансеўскага і ўвайшлі
82
у яго, адкінуушы 1. Залатарэнку да Новага Быхава. Толькі Ў маі войскі I. Залатарэнкі зноуку пачалі аблогу Старога Быхава. уУрамацп да абложаных ад 7 мая 1655 г. ён пісаў: «Па сотнократным упомпнанье упомннаю, же бысте се поклоннлн Его царскому Велнчеству а\ад собою женамн н детьмн свонмн змлловалнсе. Бо ведайте о тоЛХ колм вас достанем през меч, н малого днтятн жнвнтн не будем А в т’ом на
ВЗШ РаЗСУД0К ПОЛеЦаеМ ° РеСП0ІІСе “° ™'У мнлость ^
г Прг13 дзен бьіла напісана яшчэ адна падобная грамата на якую С РР Бьіхова всякнх чннов людн наказному гетману в том отказа^ будеЛ 'о Де МЫ Не Х°™М’ Э бУДеМ Де СНДеть пока“ нашей мочн
шлях
Б. Хмяльніцкі якога раздражнялі няўдачы I. Залатарэнкі загаляЎ Пакінуць ля Быхава заслон з пяхоты, выкапаць каля гарадскіх ‘Р; равы, каб стварыць перашкоду для вылазак абложанага гарнізона і «оставнть курятннк в покое». Казакі I. Залатарэнкі скіраваліся для ваенных дзеянняў_у цэнтр Беларусі, а іх месца Кад сценамі Старога іхава заняло вонска князя A. Н. Трубяцкога ", У чэрвені 1655 г да быхаусых мяшчан з граматаю аб здачы горада звярнуўся сам цар які абяцау «всем врожонон шляхте н всему рыцерству, также всем бурмн страм, радцам н лавннкам н всем всякого чнну градсХ н людям не чнннть разоренья, выдать все жалованье, сохраннть за Z\TBa МаСНТ"0СТ" " "Р°™е льготы». Адначасова бьілі папярэджаVr ' ’ J° вь'Рашыць супраціўляцца,— «тех всех предаднм мечу» '2 |^б°РЫ бЫ‘” падмацаваньія актыўнымі дзеяннямі войска князя А н'