Замкі і людзі
Міхась Ткачоў
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 184с.
Мінск 1991
Пасля псравароту ў 1659 г. у Мсціславе гарнізон царскіх войскаў у Горах на чале з капітанам Чырыкавым і Ф. Шатнёвым быў абложаны мсціслаўскім палкоўнікам Іванам Рыдарам. Атрад казакоў і шляхты, якім ён кіраваў, «со многнмн людьмн» запасаўся ва ўездзе хлебам. У ходзе бітвы атрад I. Рыдара «нз посаду выбнлн» і прымусілі адысці ад Гор 10Э.
У 16'63 г. «фортецня Горская» згадваецца як вельмі разбураная, але ў дакументах 80х гадоў XVII ст. ужо ўпамінаюцца замак і гарадскі астрог. Сярод розных павіннасцей мясцовыя жыхары абавязаны былі выконваць раооты па рамонту ўмацаванняў і прымаііь ўдзел у «абароне той маентнасці» По.
У апошні раз умацаванні горскага замка спрабаваў выкарыстаць у 1708 г. Карл XII, які, умацаваўшыся тут, чакаў звестак ад Мазепы Н1.
Пазней замак страціў сваё ваеннае значэнне. У ім быў змешчаны памешчыцкі маёнтак, які ў 1840 г. стаў базай для ГорыГорацкай земляробчай школы. У 1848 г. на яе аснове ўзнікла першая ў Расійскай імперыі вышэйшая агранамічная ўстанова — ГорыГорацкі земляробчы інстытут.
Іказнь
Паселішча Іказнь, якое знаходзілася на беразе аднайменнага возсра ў Браслаўскім раёне, ператварылася ў мястэчка ў XVII ст. Яно вядома з 1499 г., калі яго купіў за 200 коп «грошей шнрокнх» браслаўскі староста Я. Сапега. У 1504 г. вялікі князь Аляксандр выдаў яму прывілей на закладку тут «места н замка», што і было зроблена І12.
Ужо ў 1515 г. рускія ваяводы «... под Пкажною посады же ожгожа», а ў канцы XVI ст. А. Гваньіні адзначаў тут «места», якое, напэўна, мела свае ўмацаванні: «Іказнь — замак каменны і места драўлянае над ракой такой жа назвы, ад Браслава ў 2 мілях ляжыць» '13. Аснову абароны ў Іказні складаў замак, размешчаны на востраве на невялікім удаленні ад берага. Ён займаў узвышэнне, якому штучна прыдалі форму прамавугольніка памерам 55x30 м. Замак складаўся з каменнага палаца, сцен, якія абкружалі двор, двух вуглавых вежаў, размешчаных з напольнага боку. Асноўную частку вострава займаў падзамак, які з захаду і паўднёвага захаду абкружаўся земляным валам вышынёй да 2 м. Ля сцен замка размяшчалася штучная сажалка памерам 47X47, злучаная пратокай з возерам.
105
Абарончыя сцены замка ўзвялі з каменя і цэглы ў тэхніцы паласатай мураўкі. Іх таўшчыня дасягала 2 м. Замак меў каменныя сцены толькі з напольных паўночнага і ўсходняга боку. 3 захаду праходзіў невысокі гліняны вал з каменнай выбрукоўкай, на якім стаялі драўляныя сцены. 3 гэтага боку замак прыкрываўся, як форбурсам, падзамкам. Па цэнтры заходняй сцяны знаходзіўся ўезд. Ен праходзіў па драўляным мосце, перакінутым праз штучную сажалку.
Як паказваюць даследаванні, праз некаторы час пасля збудавання
План Іказненскага замка
замак дадаткова ўзмацнілі: у паўднёвым вугле на курганападобным узвышэнні была пастаўлена драўляная вежа. Ва ўсходнім вугле змайстравалі пяцівугольную каменную вежурандэль, сцены якой мелі таўшчыню 2 м.
Замак злучаўся з берагам драўляным наплаўным мостам на спецыяльных чаўнах, які ў выпадку небяспекі хутка разбіраўся, а чаўны прытапліваліся. Замак даглядалі сяляне Дубровіцкай і Задзвінскай валасцей, якія належалі Сапегам "4.
У ваенны час для абароны Іказненскага замка Сапегі звычайна наймалі нямецкую альбо угорскую пяхоту. У 1654 г. Іказнь ненадоўга была занята расійскім войскам. Але ў 1655 г. тут ужо знаходзіліся атрады шведаў. Разбурэнне замка нрыпадае на перыяд Паўночнай вайны, у якой Сапегі прынялі бок Ст. Ляшчынскага і шведскага караля Карла XII "5.
Высокае
Цэнтрам абароны гандлёварамеснага паселішча Высокае (Камянецкі раён Брэсцкай вобласці), які атрымаў у 1494 г. магдэбургскае права, быў бастыённы замак значных памераў. Пабудаваны ў першай палове XVII ст. яго ўладальнікам П. Сапегам, ён умела суадносіў прыродныя «крэпасці», штучнае абвадненне і сістэму бастыёнаў, асабліва магутных з боку ўезда. Рака Пульва, падпёртая запрудай, стварыла
1C6
вялікае вадасховішча, якое ператварала замак у астраўное ўмацаванне.
Перад уездам, размешчаным у паўночнаўсходняй курціне, меўся мост, які ішоў праз сажалку па палях. Ён падводзіў да двухпавярховай уязной прыземістай брамы з трыма двухстворкавымі варотамі. Мураваная пабудова з тоўстымі сценамі была разлічана на вядзенне абстрэлу падыходаў да замка. Тут знаходзіўся пад’ёмны механізм апошняга пралёта моста, які закрываў доступ да варотаў. Акрамя таго, падыход да іх дадаткова фланкіраваўся з двух вуглавых земляных бастыёнаў і курцін, якія змыкаліся з брамай. Знутры курцін меўся падзсмны ход, які дазваляў незаўважна пераходзіць з бастыёна ў вежубраму ў час аблогі.
Акрамя гэтых збудаванняў па перыметру абарончага вала размяшчалася яшчэ шэсць невялікіх бастыёнаў.
Замак моцна пацярпеў у час рускапольскай вайны сярэдзіны XVII ст. і Паўночнай вайны, але пазней быў зноў адноўлены і існаваў яшчэ ў першай палове XIX ст.116
Гальшаны
Паселішча Гальшаны, вядомае па летапісах з XIII ст., узнікла на высокай самароднай гары над р. Карабель, на паўночным усходзе ад сучаснага мястэчка Гальшаны. Тут стаяў драўляны Гальшанскі замак. Князі Галыпанскія валодалі ім да 1525 г. Потым пасля шлюбу княжны Алены Гальшанскай з Паўлам Сапегам ён перайшоў у валоданне Са
Іб
План гарадзішча каля в. Гальшаны (паводлс Я. Г. Звяругі)
107
пегаў. Яны і перанеслі сваю рэзідэнцыю на бераг р. Лусты (Жыганкі), на месца сучасных Гальшанаў.
Цэнтрам абароны мястэчка ў XVI—XVII стст. стаў каменны замак, узведзены ў першай налове XVII ст. Гэтае цудоўнае некалі збудаванне — ілюстрацыя тых значных змен у архітэктуоы. якія адоыліся на працягу стагоддзя. Сваёй кампазіцыяй яно нагадвас Мірскі замак і ўяўляе сабою прамавугольнае (88,6X95,6 м) збудаванне, жылыя карпусы якога з вежамі на вутлах утвараюць, як у Міры, замкнуты квадратны падворак. Аднак тут магутныя замкавыя сцены, характэрныя для абароннага дойлідства XVI ст„ ужо саступілі месца фасаду жылога трохпавярховага дома. У замку няма варотнай вежы, вуглавыя сямігранныя вежы сталі меншымі і больш стройнымі. Некаторыя з іх узведзены пазней і злучаны з асноўным аб’ёмам палаца 117. У іх у асноўным размяшчаліся жылыя і гаспадарчыя памяшканні. Вежы, відаць, яшчэ не страцілі свайго абарончага значэння, аднак абарона Гальшанскага замка перамясцілася на магутныя земляныя валы і вадзяныя равы, якія абкружалі замак і злучаліся з ракой. Праезд у замак размяшчаўся
Гальшанскас гарадзішча. Мал. Я. Драздовіча
Гальшанскі замак. Мал. XIX ст.
108
па цэнтры адной з пабудоў, фасад якой характарызуецца манументальнай прастатой. Арачны партал быў абрамлены архівольтам.
Сучаснікі лічылі Гальшанскі замак самым прыгожым замкам на Беларусі і Літве. Ён вельмі нагадвае сучасныя яму галандскія замкі Бесенштэйн і Клейдаель пад Антверпенам, хоць ён і адрозніваецца ад іх прапорцыямі, масіўнасцю і дэталямі планіроўкі. Такое падабенства тлумачыцца тым, што Беларусь, уваходзячы ў склад Рэчы Паспалітай, адчувала дастаткова магутнае ўздзеянне галандскафламандскай архі
План першага паверха Гальшанскага замка
■тэктуры, якое было вынікам ажыўленых культурных і гандлёвых сувязей з краінамі Заходняй Еўропы. 3 канца XVI ст. і да пачатку XVIII ст. на землях Рэчы Паспалітай рэзідэнцыі магнатаў будаваліся з анфіладнай планіроўкай памяшканняў, з аркаднымі галерэямі і вуглавымі вежамі. Па такому прынцыпу, у прыватнасці, пабудаваны ў канцы XVI — пачатку XVII ст. польскія замкі Баранаў, Красічын, Суха. Архі
Натурныя здымкі замка
109
тэктурная кампазіцыя, планіроўка і часткова іх памеры вельмі блізкія і падобныя да архітэктурнапланіровачных элементаў Гальшанскага замка.
Замак у Гальшанах дрэнна захаваўся і гэта не дазваляе дакладна
Гальшанскі замак. Мал. Я. Драздовіча
110
вызначыць час яго пабудовы і шматлікіх перабудоў. Наперадзе вялікія архітэктурнадаследчыя работы для вырашэння гэтых задач. He выключана, што асобныя пабудовы могуць быць датаваны канцом XVI ст.118
Гальшанскі замак. Рэканструкцыя А. Бубноўскага
N гады ІІаўночнай вайны замак быў большай часткай разбураны шведзмі. Яго знішчэнне завяршыў у 1880 г. апошні яго гаспадар Гарбанёў. Ён узарваў вежы і сцены, а цэглу пусціў на будаўніцтва карчмы. Часткова ацалелі толькі дзве вежы і ўсходняе крыло палаца. Аднак і ў такім выглядзе велічныя руіны аказвалі незабыўнае ўражанне на сучаснікаў 1І9.
л мястэчку Гальшаны ў другой палове XVI ст. быў пабудаваны францысканскі касцёл, перароблены ў сярэдзіне XVII ст. Гэта бязвежавае трохнефнае збудаванне характарызуецца манументальнасцю і лаканічнасцю формаў, цэласнасцю аб'ёмнага збудавання. Будынак касцёла абкружала каменная агароджа з некалькімі шасціграннымі абарончымі вежамі.
111
Лепель
Лепель узнік у XII—ХІП стст. на востравс аднайменнага вельмі прыгожага возера. Адсюль, напэўна, і яго назва, бо пастараславянску «лепый, лепо» — прыгожы, прыгожа. Па пісьмовых крыніцах паселішча вядома з 1439 г., калі гэтае вялікакняжацкае уладанне было перада дзена спачатку віцебскаму касцёлу, затым з 1541 г. — віленскач капітуле іа.
У сярэдзіне XVI ст. на востраве стаяў умацаваны замак, а таксама паселішча, якое паступова перабралася на бліжэйшы (паўднёвы) бераг возера, дзе стала развівацца «места». У 1561 г. у перыяд Лівсшскай вайны ў замку размяшчаўся гарнізон салдат, якіх узначальваў ротмістр Станіслаў Русецкі. Захавалася распіска, датаваная 3 верасня 1561 г., аб атрыманні ім ад полацкага кашталяна і лепельскага старасты Ю. Зяноўевіча пораху і волава 121.
У 1563 г. рускае войска ўступіла «в место Лепле н в Лепельскую волость костела Внленского плебанее Внтебское», спаліла Лепель і ненадоўга замацавалася ў драўляным замку і ў тым жа годзе пакінула яго 122. Тады ж «место Лепельское село на кгрунте капнтулы Внленское... на озеры тым нмем назвыным Лепля, на острове». У 1568 г. кароль даў гораду прывілей і вызваленне на 13 гадоў ад усіх павіннасцей, акрамя работ па ўзвядзенню астрога. У 1580 г. тут ужо было 300 дам°ў123 „ . . . „
Знішчаны пад час штурма войскамі гетмана Радзівіла ў 1563 г., Лепельскі замак паступова зноўку адбудаваўся. У 1566' г. у ім ужо былі ўмацаванні, куды падвозіліся зброя і правіянт 124. Аднак ход Лівонскай вайны паказаў, што такія ўмацаванні неабходна мадэрнізаваць, і 17 лі
0 । , 60м
КНІГІ ОНЛАЙН
