Замкі і людзі
Міхась Ткачоў
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 184с.
Мінск 1991
46
адзін касцёл. 3 «места» можна оыло трапіць у Ніжні замак па мосце з парэнчамі, які быў перакінуты праз роў. Уваход на мост запіраўся варотамі. Адсюль зноў па новым мосце на палях праз рэчку Чартарыю траплялі ў «Горні замак». Уваход ішоў праз новую напалову ўзведзеную дубовую браму. Пасярод замкавага двара знаходзілася студня з дубовым зрубам. Абодва замкі былі абкружаны новым дубовым парканам 107.
У 1681 г. і пазней мост у Верхні замак узвялі «на ізбіцахзрубах».
3 1670 па 1693 г. у інвентарах ДавыдГарадка сустракаюцца прозвішчы адных і тых жа пушкароў — Солтанаў і Данкоў, а з 1693 г. упамінаюцца толькі Солтаны. Відаць, тут, як і ў многіх іншых беларускіх прыватнаўласніцкіх гарадах, гэтая прафесія была спадчыннай 108.
J'ce наступныя інвентары ДавыдГарадзецкага замка да 1760 г. даюць уяўленне паступовага запусцення і разбурэння замкаў, якія з цягам часу ператварыліся з мясцовага цэнтра абароны ў месца рэзідэнцыі ўпраўляючыхадміністратараў гэтага перыферыйнага валодання Радзівілаў. Праўда, да 1702 г. інвентары пастаянна называюць ваеннабудаўнічыя павіннасці мясцовага насельніцтва, але, відаць, Паўночная вайна канчаткова зняла іх з парадку дня. Усё радзей згадваецца рэчка Няволя, у інвентары за 1702 г. упершыню сустракаецца сучасная назва рэчкі Чартарыі—Няволі — «рэчка Няпраўда» 109.
3 1702 г. пастаянна адзначаецца «каля таго замку канал з вадою цякучаю». Усё радзей сустракаецца інфармацыя пра вежы, але пра паркан, што стаяў «на валу кругом», усё яшчэ гаворыцца на працягу першай чвэрці XVIII ст. Заўважана ўмацаванне ўязной вежы — брамы замка. У 1728 1734 гг. пастаянна адзначаецца замкавая «вялікая брама з залкай наверсе». Па баках брамы стаялі дзве фланкіруючыя вежы "°. Затым яе змяніла звычайная драўляная брама з двума кардыгардамі і тарцічнымі варотамі з няхітрай сістэмай запораў. Яны адчынялі і запіралі доступ на замкавы панадворак, дзе ў акружэнні гаспадарчых пабудоў стаяў палац адміністратараў. Гэта фіксуе ў апошні раз інвентар ДавыдГарадка за 1793 г. 111
Койданава
Радзівілам у сярэднія вякі належала таксама і Койданава. Тады гэта было мястэчка, цяпер на яго месцы стаіць горад, які называецца Дзяржынскам.
Гэтае паселішча існавала ўжо ў перыяд Кіеўскай Русі ў XI—XIII стст. Пэўныя, часам легендарныя звесткі дазваляюць зрабіць вывад, што менавіта ў гэтым месцы альбо каля яго ў 1249 ці 1272 г. разбілі татарскага хана Балаклая ш. Па іншых звестках, гэтае паселішча раней мела наз^.«Крутагор’е», а пасля таго, як у яго ваколіцах разбілі загон татараў, якіх вёў хан Кайдан (Койдан), узнікла новая назва паселішча — «Койданава» 1І3.
Рэшткі гарадзішча, дзе знойдзены матэрыялы культуры штрыхаванай керамікі, а таксама эпохі Кіеускай Русі і XIV—XVII стст., знаходзяцца на паўночнай ускраіне сучаснага Дзяржынска. Яно носіць пазву «Крутагор’е» («Акопішча», «Гаштольдава гара»), размешчана на правым беразе невялікай р. Няцечы. Гарадзішча мае круглявую форму памеоам 80X60 м 114.
3 XIV ст. Койданава ўваходзіла ў склад Вялікага княства Літоўскага і лічылася валоданнем вялікага князя, якое давалася розным асобам ва ўтрыманне. Каля 1445 г. кароль Казімір даў яго Міхаілу Жыгімонтавічу.
47
У 1483 г. яно знаходзілася ў валоданні князя В. М. Вярэйскага, з 1505 г.— князёў Гаштольдаў. 3 1539 г. Койданава — цэнтр гаспадарскага староства, з 1550 па 1831 г.—цэнтр Радзівілаўскага графства 115.
Восенню 1502 г. і вясною 1503 г. ў выніку набегаў крымскіх татараў Койданава і яго ваколіцы былі спалены. Відаць, паселішча не пазбегла ваеннага пажару і ў 1506 г., калі войскі рускіх князёў Шамякіна, Адоеўскага, Трубяцкога і Варатынскага аблажылі Менск і дзейнічалі ў ваколіцах горада, а таксама восенню 1534 г., калі маскоўскія ваяводы «агнём і мечам» дайшлі да Барысава, Менска, Маладзечна і далей да Вільні 116.
Койданава. План пачатку XIX ст.
Замак у Койданаве. Фота пачатку XX ст.
48
У той час у Койданаве меўся драўляны замак, абкружаны вадзяным ровам, злучаным з р. Няцечай. Створаная на рацэ сістэма ставоў у XVI— Х\ III стст. адыгрывала ролю дадатковай перашкоды, якая прыкрывала горад і замак ад нападу. Акрамя таго, вада, паднятая запрудаю, залівала кальцавы абарончы роў замка.
■' першай палове AVI ст. драўляны замак змянілі каменным дзевяцівежавым замкам. У плане круглыя вежы мелі дыяметр каля 10 м, таўшчыню каменнацагляных сценаў да 1,5 м. У іх былі прарэзаны байніцы. Вежы крыліся шатрсвымі стрэхамі і іх некалькі разоў перабудоўвалі. Аднак у 30я гады XX ст. яны яшчэ існавалі на вышыню двух ярусаў бою, Пад абаронаю гэтых вежаў і каменных сцен, якія іх злучалі, каля сярэдзіны XVI ст. на сродкі князя Мікалая Рудога Радзівіла, апантанага кальвініста,
План умацаванняў у Койданаве
быў збудаваны каменны кальвінісцкі збор. У плане ён меў форму прамавуго.іьнай трохнсфнап залы, якая канчалася гранёнай апсідай А канцы пабудовы знаходзілася магутная чатырохкантовая вежа якая паступова пераходзіла ў васьмярык. Уваход у замак запіраўся традыцыннан брамаю, якую вянчаў герб Радзівілаў 117.
^часьі рускапольскай вайны з 1648 па 1667 г. Койданава некалькі разоу было спалена, асабліва спустошана ў 1655 г. Тым не менш у хуткім часе пасля заканчэння рускапольскай вайны ўмацаванні горада быЛ| аДн°ЎленьІ Так, у інвентары 1669 г. у Койданаве ўпамінаюцца гарадскія у іенская і Слуцкая брамы. Хутчэй за ўсё мелася яшчэ адна брама якая выводзіла на Віленскі шлях 118.
Адсутнасць архіўных матэрыялаў не дазваляе вызначыць, якія гэта былі збудаванні. Аднак іх канструкцыі былі падобныя на ўмацаванні іншых беларускіх гарадоў.
ХХ^аМеННЫЯ пабудовьі замка і кальвінісцкі сабор існавалі да 40х гадоў
Клецк
Цэнтрам абароны сярэдневяковага Клецка быў дзядзінец летапіснага і орада Клечаска (1128 г.), які мясціўся на прыродным узвышшы левага оерага р. Лані. Плошча замчышча ў плане мае абрыс круга дыяметрам 80 м. Яна абкружана валам вышынёй 1,3—1,5 м. Прарэзка вала, праведзеная восенню 1981 г. аўтарам, паказала, што асноўны насып’вала ўзвялі ў XI ст. з пяску і жвіру і ў далейшым падсыпалі не менш за пяць разоў. Аднак ядро сярэдневяковых умацаванняў замка складаў насып старажытнага вала шырынёй у аснове да 8 м і вышынёй 2,5—3,0 м. Пляцоўка замчышча ўзвышалася над далінаю р. Лані на 8—10 м. Яна аддзялялася ад астатняга плато абарончым ровам, які меў шырыню да 35 м і
4. Зак. 855
49
глыбіню 6—7,5 м. Воды ракі, паднятыя запрудаю, наваднялі яго і прыкрывалі подступы да замка. Сюды можна было трапіць праз мост, перакінуты да замкавай брамы. Прарэзка вала выявіла ў двух падсыпках рэшткі драўляных першапачатковых канструкцый, ад якіх захавалася толькі парахня. Каменных сцен і вежаў замак, зыходзячы з даследаванняў, ніколі не меў.
3 XVII ст. Клецк знаходзіўся ў складзе Вялікага княства Літоўскага і быў часткай вялікакняжацкага дамена. Ен часта перадаваўся ва ўтры
План Клецкага замчышча
манне розных асоб. 3 1456 па 1523 г. ім валодаў збеглы рускі князь Іван Васілевіч Яраславіч, праўнук Уладзіміра Андрэевіча Серпухаўскага, a затым яго сып Фёдар Іванавіч Яраславіч. 3 1523 па 1558 г. ён быў у валоданні каралевы Боны, ад якой 20 мая 1558 г. горад перамшоў да Радзівілаў. Яны валодалі Клецкам да канца XVIII ст. 119
У 1503 г. горад узялі крымскія татары, якія «жегше город Клецк». Верагодна, гэта ж паўтарылася ў 1506 г., калі татары «прншедшн до Клецка, сталн там кошем». Вядома, што тады іх ушчэнт разбілі ў раёне Краснага Става беларускалітоўскія палкі, якія вызвалілі 40 тысяч палонных мірных жыхароў 12°.
Як і большасць прыватнаўладальніцкіх гарадоў Радзівілаў, Клецк быў умацаваным горадам. Ен меў не толькі замак, але і лінію гарадскіх умацаванняў, якія ахоплівалі тэрыторыю старажытнага навакольнага горада. I замак, і горад абараняліся земляным валам, умацаваннямі. На гравюры Г. Макоўскага, якая падае выяву Клецка канца XVI ст., добра відаць дзве чатырох’ярусныя драўляныя вежы з байніцамі, сценыгародні, зверху накрытыя стрэшкамі. Горад меў сваю артылерыю. Інвентар
50
15/5 г. называе «пушкаря Клецкого», які меў у Сапотвінскім войтаўстве адну валоку зямлі, Пятрашабельніка, кавалёў і іншых рамеснікаў. Ь канцы XVI ст. у Клецкім замку было ўжо трое пушкароў І21. Ад гарадскіх умацаванняў таго часу захаваліся рэшткі вала, рова, якія значна знівеліраваны гарадской забудовай у раёне сучаснай вул. Школыіай Ва. і дасягае вышыні 1—1,5 м, роў — глыбіні да 3,3 м !22.
Аднак у апошняй чвэрці XVI ст. горад значпа вырас і выйшаў за межы гарадскіх умацаванняў у паўночнаўсходнім кірунку. З’явіўся «Новы
Прарэзка вала Клецкага замка
рынак». Ёп упамінаецца ў інвентары 1575 ,. Гэта значыць, што цэнтр гарадскога жыцця змяніу свае месца. Да новага цэнтра працягнуііся З^к ' ■“' АдНа 3 1Х у інвентары называецца як «улпца от Нового рына . Ва усякім выпадку у час паўстання С. Налівайкі ў 1595 г пад ства^Ін^^ Клецка збягалася шляхта Навагародскага ваявод
а • v1RBeHTap Клейка 1626 г. дае звесткі пра «Высокі» і «Дольны» замкі. . Высокі замак можна было трапіць па мосце, тады ўжо вельмі
S,'^3 СТаРУЮ браму Вакол замка ішлі драўляныя счены на двар Размяшчаліся гаспадарчыя пабудовы і цэйхгаўз. У ім жалезныя гар“а™’ '° гакауніц’ 22 РУШніЦы, 65 коп ядраў каменных, жалезных і з волава, а таксама порах і іншая амуніцыя 12С езнь.х і з во
п У Дольаым замку бьіло 10 вежаў і дзве брамы. Адну з іх называлі л?нцугТ^^ таксама студня, з якой ваду падымалі вядром на ланцугу. Сярод мяшчанскіх павіннасцей інвентар называе рамонт грэбчі
Е<ГВа^’ У ™х ЛІКУ ВаеН!,ЫЯ’ Да чаго яны «"ввінны быцьРгато
валМ всабходнай для вайны». Вайсковую павіннасць адбь.
™ я У татары чатырох весак Арда, Малыя Бежычы Асмо
V Тк9ЯЯг ’ ЯК1Я выстаулялі 3 кожных трох валок аднаго каня
628 і. татары выстаулялі 14 коней. Сяляне навакольных вёсак «пры
слухалі» замку тры дні у тыдзень «з чым загадаюць», даючы юйлДау
капачоу і вартаушкоу Ваенную службу ў выпадку «гвалтовной 'потребы'» здауна неслі і клецкія баяры 126. пснреоы»
Аднак Верхнім і Дольным замкамі сістэма ўмацаванняў Клецка не
абмяжоувалася. Інвентар 1628 г. сведчыць, што’і прыгарады ўжо мелі
4*
51
сваю лінію фартыфікацыі. Як гэта было прынята на Беларусі, гарадскія абарончыя ўмацаванні ў Клецку дзяліліся на часткі — «кватэры» паміж мяшчанамі, былі замацаваныя за імі, імі ж рамантаваліся і даглядаліся. Згодна інвентару 1628 г„ «мяшчанехрысціяне і падданыя юрыдыкі ксяндзаплябана 2 ч’асткі паркану і таксама 2 брамы выставіць і забудаваць павінны былі», а яўрэі горада абавязаны былі выставіць і ў даленшым папраўляць сваю частку паркана і паставіць дзве брамы. Замкавыя ўмацаванні ўзводзіла толькі воласць: «А каля самога замка паркан
КНІГІ ОНЛАЙН
