Звыклае зло
Віталь Тарас
Выдавец: Наша Ніва
Памер: 311с.
Мінск 2007
Чэргаў па каўбасу, таксама як па мяса, рыбу, муку, мыла і ўсё астатняе, самае неабходнае, дзя-каваць Богу, сёньня амаль ніхто ня згадвае — пры-намсі, у сталіцы. А лёзунг на плошчы Перамогі
73
застаўся. I чарговы юбілей Перамогі сьвяткуец-ца гэтаксама, як дваццаць ці трыццаць гадоў таму. Вось і ленінскія камуністычныя суботнікі неяк не-прыметна вярнуліся ў жыцьцё. I новае пакалень-не ўдзельнічае ў гэтым добраахвотна-прымусовым мерапрыемстве гэтаксама, як удзельнічалі камса-мольцы — бацькі й дзяды цяперашніх БРСМаўцаў. Праўда, суботнікі ўжо не называюцца афіцыйна ні ленінскімі, ні камуністычнымі. Але ж сутнасьць «сьвята свабоднай працы», як яго некалі цыніч-на назвалі бальшавікі, засталася. Сутнасьць ня ў тым, што за 70 гадоў савецкай улады ў дзяржавы так і не знайшлося грошай на добраўпарадкавань-не гарадоў і вёсак.
Так званая рабоча-сялянская дзяржава веда-ла і ўжывала на практыцы дзясяткі розных іншых спосабаў рабаваньня рабочых і сялян. Былі і звыш-урочная праца, і працоўныя вахты, і зьбіраньне ўнёскаў на прафсаюзы, ДТСААФ, ратаваньне на водах, у фонд міру ды розныя іншыя фонды. Само паняцьце «халявы», няма сумневу, нарадзілася ды ўвайшло ў савецкі побыт пад уплывам дзяржавы, якая пры кожнай нагодзе карысталася той самаю халявай — інакш кажучы, бясплатнай працай гра-мадзян на таго дзядзьку, ці — як тады казалі — за таго хлопца. Імя якога, паводле анэкдоту брэж-неўскіх часоў, усе ведалі. Але галоўнае, паўтару-ся, заключалася ў іншым. Таксама як і дэманст-рацыі працоўных, суботнікі паступова ператва-рыліся ў тэст на ляяльнасьць уладам. Ня важна, колькі ты там зграбеш лісьця ці наломіш асфаль-ту, колькі наточыш дэталяў на станку і колькі зь іх пры гэтым паламаеш з прычыны кепскага на-строю або выпітых у гонар сьвята некалькіх шкля-нак гарэлкі. Важна, каб усе бачылі — ты ўдзель-
74
нічаеш у калектыўнай працы, выконваеш загады начальства — адным словам, крочыш правільнай дарогай разам з усімі.
Пры гэтым адбывалася свайго роду братань-не працоўных з начальствам (прынамсі, яго ні-жэйшым і сярэднім зьвяном), якое пераадзява-лася на некалькі гадзін у старыя штаны й пінжакі ня толькі для таго, каб сымбалічна пакласьці не-калькі цаглін у агульную кладку, але ж і каб пры-нагодна выпіць разам з простым народам. Абод-ва бакі заставаліся задаволенымі адзін адным. Праўда, у народзе была папулярнай байка пра варону, у якой выпаў сыр зь дзюбы, калі ліса ёй сказала, што хутка зноў будзе суботнік...
Іншым разам найвышэйшае начальства неась-цярожна спрабавала выкарыстаць суботнікі ў чыс-та ідэалягічных мэтах. Напрыклад, аднойчы высо-кім рашэньнем працоўнымі днямі былі абвешча-ныя ня толькі «чырвоная субота», але ж наступная за ёй нядзеля, якая супала з праваслаўным Вялі-каднем. У адказ праваслаўны люд агрызнуўся вер-шыкам: «Спаснбо партнн родной за любовь н лас-ку! Отобрала выходной, о...рала пасху!» А што ўжо казаць пра пачуцьці юдэяў, якім працаваць у суботу забараняе рэлігія? He, субота ў сацыялісты-чнай дзяржаве не патрэбна чалавеку, гэта людзі патрэбны ёй для суботнікаў.
Цяперашняе начальства, безумоўна, улічвае ўрокі мінулага. Цяпер ужо нікому ня прыйдзе да галавы сумяшчаць рэлігійныя (хоць чамусьці вы-ключна праваслаўныя) сьвяты з суботнікамі. У астатнім жа сэнс іх застаецца ранейшы — гэта сьвята дзяржаўнага ахвярапрынашэньня. Пры-носіць у ахвяру сваё жыцьцё ніхто нікога, вядо-ма, не прымушае. Грамадзяне ахвяруюць усяго
75
толькі сваім часам і грошыкамі. I ніхто зь іх не задаецца пытаньнем: куды ідуць іхныя падаткі?
3 аднаго боку, з экранаў тэлевізараў грамадзя-нам увесь час настойліва раяць: заплаці падаткі ды сьпі спакойна! 3 другога боку, у дзень рэспуб-ліканскага (яшчэ адно добра, здавалася, забытае савецкае слова) суботніку тым самым грамадзя-нам прапануюць забыцца, што камунальныя служ-бы Менску ці якога хочаце іншага гораду існу-юць за кошт падаткаплатнікаў — гэта значыць за іх уласны кошт. Падаткі й зборы, якія бяруць з гараджан і прыежджых сталічныя ўлады, пералі-чваць тут ня будзем — гэта асобная тэма. Але ж якасьць дарог нават у самым цэнтры гораду і пась-ля цэлага году «навядзеньня парадку» пакідае жадаць лепшага. Гэта факт.
Былі й ёсьць, вядома, месцы, даглядаць якія нікога ня трэба ўгаворваць, — гэта могілкі. На Радаўніцу, як і на Дзяды, прыйдуць людзі да род-ных магіл, пафарбуюць агароджы там, дзе яны ёсьць, пачысьцяць надмагільныя пліты й помнікі, пазьбіраюць сьмецьце, пасадзяць кветкі, туйкі або іншыя расьліны. I ніхто ня будзе рабіць з гэ-тага подзьвігу, ганарыцца зробленым альбо да-ваць справаздачы начальству.
Адметна, што сёлета 9 траўня будзе акурат напярэдадні сьвята нябожчыкаў — Радаўніцы. I хацелі б таго «ідэолягі Перамогі» або не, але на наступны пасьля Дня Перамогі дзень будуць ус-памінаць ня толькі палеглых на вайне савецкіх воінаў і партызан... Памінаць будуць усіх. I ня толькі на Кургане славы ці ў Берасьцейскай крэ-пасьці, на ўпарадкаваньне якіх афіцыйна пойдуць грошы ад суботнікаў, але ж і ў Курапатах, і ў іншых мясьцінах, дзе пахаваныя ахвяры сталіншчыны.
76
На яе рахунку, між іншым, і сотні тысяч палег-лых у першыя месяцы вайны салдат. Парэшткі многіх зь іх дагэтуль застаюцца неапазнанымі ў беларускіх балотах побач з парэшткамі нямецкіх жаўнераў.
Непарушны блёк камуністаў і беспартыйных — гэты адвечны савецкі міт хіба толькі за магільнай агароджай мае нейкі рэальны сэнс. I падзел на пе-раможцаў і пераможаных тут таксама быў і заўсё-ды будзе недарэчы. Няма магіл больш важных — тых афіцыйных мэмарыялаў, куды прыяжджае начальства, каб перад тэлекамэрамі ды фотаапа-ратамі ўскласьці кветкі да бронзавых помнікаў, ці тых, куды прыходзяць звычайныя людзі. Аль-бо не прыходзіць ужо ніхто, і яны зарастаюць тра-вой. Усе магілы аднолькава важныя. Бо ўсе чака-юць сваёй чаргі — і начальнікі, і падначаленыя... У гэтай чарзе кожны рады саступіць сваё месца іншаму, ды не выпадае.
Наша Ніва. 2005. 22 красавіка.
77
Апошні парад надыходзіць Перамога над Скарынам, альбо Дзякуй за мірнае жыцьцё!
Напярэдадні 9 траўня 2005-га беларусы даве-даліся аб перайменаваньні дзьвюх галоўных ву-ліц сталіцы. Праспэкт Скарыны цяпер будзе пра-спэктам Незалежнасьці, праспэкт Машэрава — праспэктам Пераможцаў. Прынясеньне нацыя-нальнай гі-сторыі ў ахвяру сучаснай палітыцы сталася амаль рытуальным. Затушоўваньне імё-наў нядаўняга мінулага — характэрная прыкме-та нашага часу. Імя Пятра Машэрава пакінута за меншай вулачкай. Выкарыстаньне тапанімікі ў мэтах зьвядзеньня рахункаў з палітычнымі апа-нэнтамі (у дадзеным выпадку — з дачкой было-га кіраўніка БССР) сустракалася і ў ранейшай гісторыі...
У астатнім 9 траўня было амаль такім самым, як заўжды. Начныя рэпэтыцыі параду, сьвяточ-ныя трыбуны — вялікія й малыя, з высокім і ня надта высокім начальствам на іх, дэфіляда тэхнікі, шэрагі вэтэранаў, сагнутых пад цяжарам узнага-родаў, зухаватыя сувораўцы, начны салют і гу-ляньні. Але ў той самы час цяжка было пазбавіц-ца ўражаньня, што ўсё гэта назаўжды адыходзіць у нябыт. Так бы мовіць — апошні парад насту-пае...
78
Абы не было вайны
Расьцяжкі й транспаранты на вуліцах: «9 мая — 60 год Вялікай Перамогі!» — усе былі на адноль-кавы лад, як быццам па зацьверджанай недзе не-вядомымі ваеннымі цэнзарамі кальцы. На гэтым тле віншаваньне ад фірмы Velcom магло падац-ца нават арыгінальным. На білбордзе зь лягаты-пам гэтай кампаніі можнабыло прачытаць: «Дзя-куй за 60 гадоў мірнага жыцьця!». А з плякату ўсьміхаюцца маладыя сэксапільныя дзяўчаты... Аднак жа і тут зусім відавочна скарыстаная на новы лад старая няхітрая формула: абы не было вайны.
Дык яе й не было. I не магло быць. Проста ня можа быць тае вайны, пра якую пісалі савецкія пісьменьнікі, якую малявалі савецкія мастакі, па-казвалі ў савецкім кіно, пра якую распавядалі з экранаў тэлебачаньня савецкія вэтэраны. Тая праўда аб вайне, аб якой здолелі напісаць Ада-мовіч, Быкаў, пахаваная пад тонамі твораў бата-лістаў-марыністаў, сьмершаўцаў-гэбістаў, розна-га рангу запісных партыйных кіраўнікоў. Некаль-кі адносна праўдзівых фільмаў і тэлеперадач ста-ліся толькі дадаткам, заўвагай на палях шматтом-най афіцыйна-патрыятычнай эпапэі «гісторыя Вя-лікай айчыннай».
Клімаўская карціна «Ідзі й глядзі» паводле Ада-мовіча, якая выйшла ў 1985-м, была прыхільна сустрэтая часткай тагачасных кінакрытыкаў і вель-мі халодна — беларускімі кінематаграфістамі. A далей, як у вядомай п’есе, — цішыня. Адзін су-цэльны бясконцы кінафотарадыётэлесэрыял пра гераічных воінаў і партызанаў.
60 — лічба магічная. Ва ўсходнім календары, як вядома, ёсьць 12-гадовы цыкль, дзе за кожным
79
годам замацаваная назва пэўнай міталягічнай жы-вёлы. Кожны знак мае пяць розных праяваў — паводле колеру й прыналежнасьці да розных ві-даў стыхіі. Пяць 12-гадовых пэрыядаў утвараюць поўны завершаны цыкль.
3 гледзішча чалавечага веку, 60 гадоў — гэта той адрэзак часу, які чалавек здольны ўсьвядоміць як нешта суцэльнае і агляднае, тое, што можна супаставіць са сваім жыцьцём. Далей пачынаец-ца гісторыя. Альбо міталёгія... Гэта ўжо залежыць ад таго часу, у якім жыве чалавек. I ад ягоных улас-ных здольнасьцяў, зразумела. Напрыклад, ад умень-ня й жаданьня думаць.
Ня толькі штатныя ідэолягі ды інжынэры ча-лавечых душаў канструявалі міт пра вайну. Самі яе ўдзельнікі-вэтэраны ахвотна прымалі ўдзел у стварэньні ідэалізаванага (паводле савецкіх узо-раў) аблічча вайны. Ім не навязвалі вобразаў ге-рояў — яны самі хацелі сябе такімі бачыць. Дак-ладней, лічылі, што так трэба. I не памыляліся, бо гэтага вымагала ад іх дзяржава, заснаваная на Mi-Tax. Пры гэтым вэтэраны самі добра ведаюць цану сваім расказам «на тэлекамэру».
Гераіні кнігі Алексіевіч «У вайны не жаночае аблічча» распавядалі ёй пра сваё вайсковае жыць-цё так, як распавядалі б сваім сяброўкам. Але ўба-чыўшы свае апавяданьні надрукаванымі, абуры-ліся і нават падалі на аўтарку ў суд. Вядома, аб вайне так пісаць няможна. Яны ж павінны быць гераінямі, прыкладам для нашчадкаў...
Склероз як сымбаль
Апатэозам такой манеры можна лічыць 10-сэ-рыйную стужку, паказаную на БТ адмыслова да сёлетняга юбілею.
80
Фільм распачынае закадравы аповед старога чалавека, які спрабуе ўспомніць нешта пра 22 чэр-веня 1941 году, але хутка пачынае плакаць, не ра-зумеючы цалкам, пра што і да чаго ён гаворыць. Рэжысэр, які ў адмысловай тэлеперадачы назваў яго «новым словам у дакумэнтальным кіно», без усялякага сораму выстаўляе гэты маразматычны плач як свайго роду сьцяг, эмацыйны зачын... Ам-нэзія выдаецца за... праўду аб вайне. Вось ужо са-праўды сымбаль сучаснай кінадакумэнталістыкі!
КНІГІ ОНЛАЙН
