Звыклае зло
Віталь Тарас
Выдавец: Наша Ніва
Памер: 311с.
Мінск 2007
Рэвалюцыя ў Кыргыстане зусім не падобная, нават зрокава, на экранах тэлебачаньня, на рэ-
65
валюцыю ва Украіне ці Грузіі. У яе няма нават агульнапрызнанага колеру ці сымбалю. Хіба што сымбалем можа лічыцца вершнік, што нясецца ўскок вуліцамі Бішкеку?
Але прыгадваецца яшчэ адзін вобраз — з Чын-гіза Айтматава. У нашумелым некалі рамане кыр-гыскага пісьменьніка «Буранны паўстанак» два галоўныя героі — Едыгей і ягоны белы вярблюд Каранар. Вярблюд гэты — сапраўдны прыгажун і асілак сярод вярблюдаў — увесь час працаваў на свайго гаспадара, выносіў разам зь ім усе цяж-касьці і трывогі, быў прывязаны да яго і па-свой-му любіў. I гаспадар любіў свайго Каранара. Але раз на год, калі пачыналася вясна і прачыналася пустыня, Каранар рабіўся дзікім і неўтаймоўным. Ніякая сіла не магла тады стрымаць яго...
Што такое свабода як «усьвядомленая неаб-ходнасьць», многія вывучалі ў школе. Але што ёсьць свабода як такая, як нязломная прага да жыцьця і волі, дадзеная жывым істотам ад нара-джэньня?.. Ці трэба тлумачыць, што ня толькі ў зьвяроў, але і ў чалавека ніхто ня мае права адбі-раць волю ні пад якой .умовай. А ўжо як чалавек выкарыстае свабоду, а значыць, і паклапоціцца пра свой лёс — вырашаць толькі яму самому.
Наійа Ніва. 2005. 1 красавіка.
66
Білборды ў цемры, альбо Няхай сабе паклёпнічаюць
Адна паважная беларуская газэта скрытыка-вала неяк яшчэ больш паважную брытанскую The Times. Праўда, крытык, пэўна, ня ведаў, што ад ня-даўняга часу гэтая газэта добраахвотна перайш-ла ў разрад «жаўтаватых». Але ня ў тым рэч. Аў-тар паважнай газэты сьцьвярджае, што брытанскі журналіст нібыта напісаў пра Менск няпраў-ду, прычым тройчы. Па-першае, што аэрапорт «Менск-2» амаль не асьветлены, бо там экано-мяць электрычнасьць. Па-другое — нібыта абапал дарогі з аэрапорту ў Менск зусім мала білбордаў. I па-трэцяе — на вуліцах беларускай сталіцы зу-сім мала аўтамашын.
He зьбіраюся палемізаваць зь беларускім вы-даньнем і тым больш абараняць лёнданскую The Times. Зазначу толькі, спаслаўшыся на асабісты досьвед: калі прыяжджаеш у менскі аэрапорт га-дзіны да шостай раніцы, там вельмі проста мож-на зламаць нагу ў цёмных калідорах і на эскаля-тарах, якія амаль заўсёды адключаны — відаць, таксама дзеля эканоміі. Што да білбордаў, дык кожны, хто хоць аднойчы выяжджаў у Латвію, Літву ці Польшчу, павінен прызнаць, што на там-тэйшых дарогах іх значна болей, чым у Беларусі. Таксама як і машын на вуліцах. Асабліва калі па-
67
раўноўваць Менск з такім мэгаполісам, як Лён-дан, зь ягонымі транспартнымі праблемамі. Дый дзякаваць Богу, урэшце!
Трэба ўзяць пад увагу, што які-небудзь сярэдні брытанец, прачытаўшы нешта падобнае, наўрад ці зьменіць сваё стаўленьне да Беларусі, калі яно ўвогуле ў яго было. Мяне больш цікавіць тое, што апошнім часам прынята называць модным сло-вам «брэнд».
Што можна лічыць брэндам сучаснай Бела-русі? Ці дбае нехта пра яго ўвогуле? Што, на дум-ку тых, ад каго залежаць у пэўнай ступені тыя самыя брэнды або імідж краіны, можа быць пры-цягальным для замежніка?
Гэта можа быць і тэмай асобнай дысэртацыі для кагосьці. Але ж я абмяжуюся ўсяго толькі не-каторымі развагамі. За савецкім часам усё было вельмі проста. Для Савецкага Саюзу ў цэлым за-межніку ў якасьці брэнду прапаноўваліся Крас-ная плошча разам з маўзалеем і пэрманэнтнымі вайсковымі парадамі, Вялікі тэатар і матрошкі. За кожнай жа з савецкіх рэспублік былі замацава-ныя свае, так бы мовіць, патрыятычна-прамыс-ловыя брэнды. У Беларусі гэта былі плошча Пе-рамогі, МАЗ з эмблемай-зубром на капоце, трак-тары і вырабы з саломкі. Ну і, зразумела ж, імідж рэспублікі-партызанкі. Замежнік, на думку тага-часнага партыйнага прапагандыста, мог прые-хаць у краіну толькі й выключна дзеля таго, каб паглядзець, як сыходзяць новыя машыны з кан-вэеру, ускласьці кветкі да помнікаў II Усясьвет-най вайны і на разьвітаньне купіць сабе сувэнір.
Яшчэ неяк у «ЛіМе» на пачатку 1980-х гадоў я атрымаў заданьне напісаць пра нейкіх прафса-юзных актывістаў, якія наведалі сталіцу Белару-
68
ci, i пра тое, што ix тут уразіла. Заданьне я выка-наў, але больш нуднай працы ў жыцьці ніколі не даводзілася рабіць. Па-першае, незразумела, ча-му сам факт прыезду замежнікаў у Менск паві-нен быў зацікавіць беларускага чытача, — а трэ-ба ж было гэта неяк абгрунтаваць! Па-другое, самі прафсаюзныя актывісты, якія прыехалі аднекуль з Валіі, яўна не былі надта ўражаныя ўбачаным — ва ўсякім разе, гатэлем «Турыст», дзе іх пасялілі і дзе раніцай не было гарачай вады, дакладна. Большасьць гасьцей былі людзьмі пэнсійнага або перадпэнсійнага ўзросту. Па іх выглядзе, вопрат-цы й манерах адчувалася, што ў Менск гэтых ту-рыстаў прывяло не жаданьне ўбачыць усходнюю экзотыку і тым больш не інтэрнацыянальны аба-вязак, а проста сьціплыя магчымасьці для нар-мальнага, камфортнага адпачынку. Ну і яшчэ, можа, там у іх былі нейкія цэхавыя, прафсаюз-ныя абавязкі, накшталт — мінулым разам да нас прыяжджалі таварышы з Малдаўскай ССР, а гэ-тым разам мы павінны наведаць нашых сяброў у БССР.
Чаму я так падрабязна спыняюся на гэтым ма-лацікавым эпізодзе? Ды таму, што такімі замеж-нікамі і іхнымі нікому не цікавымі ўражаньнямі быў спрэс забіты этэр савецкага тэлебачаньня й радыё, а таксама газэты — у тым ліку і паважная беларуская газэта, якую я згадваў напачатку. Пра-мовы першага сакратара ЦК КПСС, а таксама на-чальнікаў розных рангаў лічыліся самай цікавай падзеяй, у тым ліку для замежнікаў. А ўжо ад-крыцьцё якога-небудзь заводу вэнтыляў — уво-гуле падзеяй сусьветнага маштабу. Таму пад рубрыкай накшталт «Савецкі Саюз вачыма за-межных гасьцей» увесь час ішлі так званыя вод-
69
гукі працоўных усяго сьвету на апошнія «міралю-бівыя ініцыятывы» ці запуск заводаў.
Здавалася б, Беларусь за 14 гадоў свайго неза-лежнага існаваньня павінна была зьмяніцца не-пазнавальна, у тым ліку і ў сэнсе брэндаў. У лю-дзей жа зьявілася магчымасьць свабодна езьдзіць за мяжу, і ў Беларусь таксама стала прыяжджаць больш замежнікаў. Зьявіліся тым часам і новыя тэхнічныя магчымасьці, мэдыйныя тэхналёгіі — тыя самыя білборды на вуліцах беларускіх гара-доў. Але плякаты з каўбоямі Мальбара, аўтама-шынамі «Форд» і швайцарскімі гадзіньнікамі ўсё яшчэ глядзяцца нечым чужародным на агульным фоне. А яшчэ больш уражваюць сваім убоствам памкненьні айчынных вытворцаў і рэклямістаў рабіць рэкляму, як на Захадзе. Але з аглядкай усё-такі на тутэйшае начальства. Жаночая бялізна, напрыклад, хоць і рэклямуецца, але зь нейкай са-рамлівасьцю — быццам гэта нейкія штуцары, ці вэнтылі, ці яшчэ нешта такое, зусім не сэксуаль-нае. Бо ў Беларусі, як і некалі ў СССР, сэксу дагэ-туль, як вядома, няма. Ёсьць толькі дазволенае найвышэйшым начальствам і недазволенае.
Ёсьць нават адмысловая дзяржаўная ўстано-ва пад дзіўнаватай назвай «рэгістар». Можа, яна паходзіць ад слова рэгістраваць? Але ж установа займаецца зусім не рэгістрацыяй, а цэнзурай. Яна дбае, каб на экраны кіно і тэлебачаньня ці на відэа выходзіла толькі правераная прадукцыя, у якой няма прапаганды гвалту й парнаграфіі. Дык вось, як запэўніў кіраўнік гэтай установы, нехта Цьвят-коў, беларуская дзяржава зусім ня супраць эро-тыкі, калі яна выхоўвае ў грамадзянах пачуцьцё прыгожага. I ў якасьці шэдэўру, рэкамэндавана-га да прагляду дарослай аўдыторыі, назваў фільм
70
«Грэцкая смакоўніца». Фільм, калі мне ня здра-джвае памяць, выйшаў у савецкі пракат недзе ў годзе 1987-м і ўжо тады ўражваў сваёй бяздар-насьцю й пошласьцю... Пра густы не спрачаюцца. Паспрабуйце паспрачацца, калі іх дыктуе дзяр-жава.
Тое ж датычыць і брэндаў. Ну, чаму, напрык-лад, Беларусь раптам павінна стаць гарналыжнай краінай? Толькі дзеля таго, каб менш людзей езьдзілі на замежныя курорты на лыжах катац-ца? Але ж тыя, у каго ёсьць грошы, усё адно бу-дуць езьдзіць у Аўстрыю ці Францыю. А тым, у каго іх няма, — і ў Сілічах катацца не па кішэні.
Галоўны прынцып, відаць, застаўся ранейшы — «у советскнх собственная гордость».
Тэма чысьціні й парадку чамусьці застаецца вельмі актуальнай для начальства. На ўсе выпа-ды заходніх журналістаў, на любую крытыку заў-сёды прыхаваны забойчы аргумэнт — вы пагля-дзіце, як у нас чыста на вуліцах. Аргумэнт, канеч-не, моцны. Але ж няўжо мы ўсё яшчэ жывём у XIX стагодзьдзі? I хіба не ў Эўропе жывём? Вось жа пабудавалі аэрапорт на самай далёкай адлег-ласьці ад гораду на ўсім эўрапейскім кантынэн-це. Праўда, калі зайсьці ў прыбіральню ў нацыя-нальным (!) аэрапорце, дык пачынаеш разумець, што недахоп асьвятленьня іншым разам дапама-гае ня бачыць розныя іншыя недахопы.
Нядаўна на расейскіх інтэрнэт-сайтах, дый ня толькі на іх, прайшла інфармацыя пра новы аэра-порт у Таліне. Публікацыя суправаджалася зьед-лівымі камэнтарамі. Журналісты навыперадкі зьдзекаваліся з жаданьня эстонцаў пабудаваць новы, звышсучасны аэрапорт. Асабліва іх насьмя-шылі словы аднаго з эстонскіх кіраўнікоў аб тым,
71
што ў аэрапорце абавязкова павінны быць самыя сучасныя, чыстыя прыбіральні, бо гэта першае, з чым часам сутыкаюцца замежныя госьці на тэ-рыторыі іншай дзяржавы. Таксама, калі хочаце, брэнд. У Беларусі, як і ў сёньняшняй Расеі, такая праблема ніколі б не паўстала. Ёсьць жа ў аэра-порце заля для V.I.P.! Там заўсёды чыста. А за-межнікі... Успамінаецца савецкі анэкдот. У нейкі занядбаны калгас раптам прыехалі журналісты ра-дыё «Свабода». Прыехалі — і адразу на мэхдвор. Усе ў паніцы. Адзін старшыня спакойна ўсьміха-ецца: «Ды няхай сабе паклёпнічаюць...»
Наша Ніва. 2005. 18 лютага.
72
Вялікі спачын.
Субота для чалавека ці людзі для суботнікаў?
Напачатку — гісторыя, якую расказаў адзін мой малады калега і якую мне даўно карцела перака-заць. Аднойчы, калі яму было гадоў шэсьць, ён прачытаў вядомы надпіс на франтоне гмахаў, што ўтвараюць паўдугу на плошчы Перамогі ў Мен-ску:«Подвмг народа бессмертен» (цытую, як пры-нята казаць, на мове арыгіналу). Малы запытаў-ся тады ў бацькі: «А што такое подзьвіг?» Той рас-тлумачыў яму гэтую зьяву па-свойму — так, каб сыну было зразумела. Хлопчык запомніў словы ды прыгадаў іх праз колькі месяцаў, калі пайшоў у першую клясу. На адным з урокаў настаўніца спыталася ў першаклясьнікаў: «Што такое подзь-віг, дзеткі?» I вось наш герой у адказ прывёў та-тавы словы: «Подзьвіг — гэта калі ты саступіш некаму сваё месца ў чарзе па каўбасу...» Бацька хлопчыка, зразумела, пажартаваў, не ўлічыўшы яго малога веку. На дварэ быў пачатак 1980-х га-доў, і жарт мог мець ня самы лепшы працяг для бацькоў хлопчыка. Але ж, відаць, усё тады абыш-лося... Ды ня ў тым рэч.
КНІГІ ОНЛАЙН
