Звыклае зло
Віталь Тарас
Выдавец: Наша Ніва
Памер: 311с.
Мінск 2007
Абэліску Перамогі, прынамсі, сёньня нічога не пагражае. Ля «вечнага агню» стаіць ганаровая вар-та актывістаў — БРСМаўцаў. I Курапаты мясцо-выя ўлады, нарэшце, зь неахвотай, але ўсё ж даз-волілі патруляваць маладым валянтэрам. Каму й чаму пакланяцца, якому Богу маліцца — гэта пра-блема выбару, якую кожнае пакаленьне вырашае па-свойму. Тыя, хто ляжаць у брацкіх магілах, тут не дапамогуць. Як любілі паўтараць прапагандыс-ты 1970-х, «гэта трэба ня мёртвым, гэта трэба жы-вым».
Дарэчы, гэта толькі ў «краіне Мальбара» каў-боі выглядаюць здаровымі й мажнымі хлопцамі. У сапраўднасьці, паленьне небясьпечнае для ва-шага здароўя.
Наша Ніва. 2004. 21 траўня.
88
Горад-герой майго дзяцінства Настальгічныя нататкі з нагоды вайсковага параду ў Менску
Адмоўныя пачуцьці амаль ніколі не бываюць канструктыўнымі. Між тым, пачатковым штур-шком да напісаньня гэтых нататак сталіся раз-вагі аднаго вядомага журналіста. Зь ягоных раз-вагаў вынікала, што Менск калі й быў местам, дык хіба толькі за часам Усяслава Чарадзея. A калі ўлічыць міталягічнасьць гэтага пэрсана-жу — дык значыць, ніколі. Ну, а калі былі ўсё-ткі нейкія гарадзкія адметнасьці ў Менску, дык і яны зьніклі ў 1970—1980-я гады мінулага ста-годзьдзя, калі сталіцай БССР канчаткова апа-навалі выхадцы з разбуранай калгаснай сыстэ-май й дабітай наступствамі Чарнобылю беларус-кай вёскі. У якасьці эмацыйнага пацьверджаньня свайго тэзісу журналіст прапанаваў, так бы мо-віць, прайсьціся па спальных раёнах сталіцы — пажадана дзесьці ўвечары, паслухаць «размо-вы», што гучаць з расчыненых вокнаў і асабліва пад вокнамі, зазірнуць на кухні насельнікаў па-нэльных шматпавярховак ці ў які-небудзь там-тэйшы ўнівэрсам. I тады, маўляў, кожнаму ста-не ясна, што Менск ня ёсьць горадам і ня ёсьць вёскай, а ёсьць чымсьці маргінальным, небелару-скім і далёкім ад цывілізацыі сонмішчам тубыль-Цаў.
89
Насамрэч, я мог бы дадаць да гэтай змрочнай карціны яшчэ колькі чорных фарбаў. Нават у цэн-тры Менску, на пляцы Свабоды ля адноўленага будынку Ратушы, ці дзе-небудзь на праспэкце Ска-рыны, альбо ў мэтро не пакідае адчуваньне, што ты ня ў родным Менску, а ў якой-небудзь усясь-ветнай унівэрсальнай і безаблічнай вёсцы. На-ват мой сын, мянчук, які ажаніўся зь менскай дзяў-чынай ужо ў дваццаць першым стагодзьдзі, са зьдзіўленьнем кажа пра тое, што ў натоўпе ўсё ме-ней надараецца ўбачыць знаёмыя твары. Ня тва-ры знаёмцаў, а проста чалавечыя твары, на якіх можна было б хоць што-небудзь прачытаць, акра-мя жаданьня паесьці, або задаволіць яшчэ якую фізыялягічную патрэбу.
Тут, праўда, трэба ўлічыць адну рэч. Усе са-мыя блізкія й родныя, прыязныя твары, твары ся-броў і сябровак мы чамусьці бачым, у асноўным, у дзяцінстве, і зь цягам часу яны маюць тэндэн-цыю зьнікаць. Ёсьць і другая рэч. Напрыклад, Чэ-хія ёсьць краінай, якая і ў складзе Эўразьвязу не згубіла пакуль уласнага выразу нацыянальнага аблічча. Але чэская сталіца зь яе архітэктурнымі цудамі куды цікавейшая сама па сабе, чымся яе насельнікі (ня кажучы ўжо пра турыстаў). Калі ласка, праедзьцеся некалькі разоў на мэтро ці ў трамваі па Празе, і вы адчуеце, што пасажыры вакол вас у сваёй масе мала чым адрозьніваюцца ад тых, што вы бачыце штодня на станцыі мэтро «Кастрычніцкая». Больш за тое, прыкладна такое самае адкрыцьцё вас чакае ў венскім ці парыскім мэтро, з адным адрозьненьнем — там пераважа-юць афрыканскія ды азіяцкія твары. Прапаную яшчэ адзін экспэрымэнт — даедзьце ў праскім мэ-тро да станцыі «Апатаў» і прагуляйцеся па там-
90
тэйшым мікрараёне. Вы ня толькі пачуеце наўкол знаёмую зь дзяцінства вялікую й магутную мову, але зможаце прачытаць ляканічныя надпісы на ёй на сьценах «панэлякаў» (так называюць у П ра-зе шматпавярховыя дамы, пабудаваныя пры са-цыялізьме).
Я тут не пра глябалізацыю кажу. Я проста хачу сказаць, што ранейшыя схемы наконт маргіналі-зацыі беларускага грамадзтва за кошт масавага перасяленьня вясковага насельніцтва ў гарады сёньня ўжо ня дзейнічаюць. Так, гэтыя схемы даўно разглядаюцца як аксіёмы. Але таму, з май-го гледзішча, і ня дзейнічаюць. Бо што ёсьць «мар-гіналізацыя» й хто такія «маргіналы»? Запушча-нае ў масавую сьвядомасьць публіцыстамі новай (на той час) савецкай хвалі ў канцы 1970-х гадоў, слова «маргінал» сталася чарговым ярлыком — як «калгасьнік» на побытавым узроўні ці «нацы-яналіст» на ідэалягічным.
Мушу прызнацца, мой дзед быў маргіналам. Ягоная родная вёска была амаль спрэс раскула-чаная, а яго самога ўратаваў, верагодна, прызыў у Чырвоную Армію. Пасьля дэмабілізацыі ён за-браў сваю жонку (маю бабулю) зь вёскі ў Менск, дзе працаваў шмат гадоў на заводзе ланцугоў. Ад-разу пасьля вызваленьня Менску быў мабіліза-ваны на службу ў ваеннае будаўнічае ведамства. У пасьляваенны галодны й жабрацкі час ён вы-рашыў будаваць уласны дом. Зруб пабудавалі ня-мецкія ваеннапалонныя, якія тады часта выка-рыстоўваліся ў якасьці бясплатнай рабсілы. А ўсё астатняе дзед зрабіў практычна сваімі рукамі й за свае грошы. У доме на вуліцы Старавіленскай вырасьлі ягоныя дзеці, гадаваўся і ўнук — аўтар гэтых радкоў. Дагэтуль памятаю смак сочыва з
91
«райскіх» яблыкаў зь дзедаўскага саду ды пах яб-лычнага соку ў вялізных бутлях на вэрандзе, зь якога рабілася наліўка. А яшчэ там стаяла малако ў бідоне, якое зімой зьверху замярзала, і так пры-емна было (хоць і сувора забаронена бацькамі) набраць яго ў конаўку разам з аскабалкамі лёду й піць гэты сьцюдзёны напой маленькімі глыткамі, пакуль не заныюць зубы. Памятаю таксама вялі-зныя яркія вяргіні ў гародчыку, якія вельмі лю-біла бабуля, і грушы, па якіх вучыўся лазіць. (Быў і ёсьць яшчэ іншы дом — у Селыаспасёлку, які пабудаваў мой дзед па бацькавай лініі.)
Вуліца Старавіленская, на якой цяпер месьціц-ца пасольства ЗША, тады здавалася бясконцай. Яна была незаасфальтаваная і ў дождж амаль не-праезная. Але самае страшнае было ісьці ёю паўз вароты ў нейкае будаўнічае прадпрыемства. Час ад часу адтуль выяжджаў нейкі мэханізм на ко-лах — ці то бульдозэр, ці то міні-экскаватар. Няз-грабны, зь непрапарцыйна вялізнымі фарамі й выскаленым тупым радыятарам наперадзе, ён мне нагадваў нейкага зьвераватага яшчара, і адно яго-нае зьяўленьне, нават на адлегласьці, выклікала ў мяне ступар і ледзьве не страту прытомнасьці. Такім было маё першае знаёмства з мэханістыч-най гарадзкой цывілізацыяй. Але яшчэ больш страшнай была сустрэча з каровай у Волкавічах — у вёсцы пад Менскам, дзе цяпер вадасховішча. Буйная рагатая жывёліна, якая спачатку, як мне здавалася, мірна пасьвілася ля дарогі, раптам кіну-лася ў мой бок. Хутчэй за ўсё, карова не зьбірала-ся бадацца, проста мне так падалося. Але спалох быў моцны, і мяне нават адпойвалі крынічнай вадой (як выявілася, цудоўны сродак ад стрэсу). Так у дзяцінстве я апынуўся ў сваіх нясьпелых
92
пачуцьцях паміж незразумелай, поўнай таямні-чай сілы вёскай і яшчэ больш варожым горадам.
Гадоў дзесяць таму, увесну, патрапіўшы на Ста-равіленскую, дзе ня быў да гэтага, здаецца, паў-жыцьця, я ўбачыў ля будынку нейкага інстытуту грушу, па якой лазіў у дзяцінстве. Гэта было адзі-нае дрэва, што ацалела з усяго дзедаўскага саду. Уся перакручаная, у наростах, старая груша, тым ня менш, цьвіла, нібы перадаючы прывітаньне з майго дзяцінства. Цяпер ужо няма тае грушы. A мабыць, няма нават інстытуту разам з будынкам, які вырас на месцы прыватнага сэктару. Усё но-вае, як правіла, недаўгавечнае. Але ж і настальгіі па былым няма. Усё, што было, стала як бы част-кай цябе. I нават калі не засталося ўспаміну, сам дух іх выпарыўся, выветрыўся ў прасторы, усё адно ён паслужыў некалі будаўнічым матэрыя-лам для твайго росту, сталеньня й станаўленьня як асобы. Так і з гарадамі.
Кажуць, ад старажытнага Менску нічога не за-сталося, акрамя некалькіх будынкаў ды яшчэ чы-гунных кратаў дзе-нідзе на бальконах на вуліцы Карла Маркса. Але ж і сталінская архітэктура, увасобленая ў Палацы прафсаюзаў, напрыклад, хутка стане рарытэтам, гістарычнай каштоўнась-цю, кшталту помнікаў «каляніяльнай архітэкту-ры» дзе-небудзь у Амэрыцы. Галоўнае ня ў гэ-тым. Парыж зь ягоным Пантэонам і Эйфэлевай вежай знакаміты ня столькі дзякуючы гэтым ар-хітэктурным збудаваньням самім па сабе, а тым, ХТО ляжыць у Пантэоне. Ня толькі сам Эйфэль за сваёй ідэяй важны нам, але й спрэчка вакол вежы з удзелам Мапасана, Заля ды іншых знака-мітых людзей, якія выступалі супраць узьвя-дзеньня гэтай махіны ў цэнтры Парыжу.
93
Калі мы гаворым пра сёньняшнія Верхні Го-рад і Нямігу ці зруйнаваны гатэль «Эўропа», які зьбіраюцца цяпер аднаўляць, дык мусім успом-ніць Пазьняка, і «Талаку», і Купалу зь ягонай «Паўлінкай». I тое, што ў Менску, у будынку ця-перашняга купалаўскага тэатру, была абвешча-ная БНР. А Дом ураду адметны ня столькі тым, што ён пабудаваны ў стылі канструктывізму, коль-кі тым, што ў Авальнай залі гэтага ™аху была аб-вешчаная Рэспубліка Беларусь.
Тыя, хто сталі адэптамі Адраджэньня ў 1980-я, вучыліся ў менскіх школах 1970-х, гадаваліся на вуліцах Старажоўкі й Грушаўкі, Сельгаспасёл-ку і ў Зялёным Лузе, у Заводзкім раёне, «на Кар-ла» і «на Розачцы», у Пушкінскім пасёлку. Сьпіс можна працягваць. Я не кажу пра архітэктурныя вартасьці пасьляваеннага Менску ці іх адсутнасьць. Я маю на ўвазе інтэлектуальны й маральны зда-бытак.
Я не кажу пра антыгітлераўскі супраціў. Су-праціву такога маштабу не было ў гісторыі нівод-нага эўрапейскага гораду, за выключэньнем хіба паўстаньня ў Варшаўскім гета ды самога Варшаў-скага паўстаньня. Але ў сквэры ў цэнтры Менс-ку, дзе былі павешаныя Ісай Казінец і яшчэ не-калькі падпольшчыкаў, няма помніку пакараным. Ён і не патрэбны ўладам. Калі цяперашнія ўлады сьвяткуюць Дзень вызваленьня Беларусі, акцэнт робіцца не на слове «вызваленьне», а на тым, што Беларусь нехта вызваляў, едучы на танках пад чыр-вонымі сьцягамі.
А тым, для каго Менск быў і застаўся родным горадам, не патрэбныя пампэзныя сьвяткаваньні. 60-годзьдзе вызваленьня Беларусі насамрэч ёсьць проста другім найменьнем іншага дзяржаўнага
94
сьвята: 10-годзьдзя перабываньня ва ўладзе пер-шай асобы. I ў тым, што па Менску, як і 60 гадоў таму, зноў ішлі танкі, а над горадам ляцелі бам-бардавальнікі, ёсьць, калі падумаць, сымбалічны сэнс. Жаданьне прадэманстраваць вайсковую тэхніку выдае таемнае незадаволенае жаданьне ўладара скарыць сталіцу Беларусі, прадэманст-раваць гораду й сьвету сваю моц. Горад гэты як быў, гэтак і застаўся для яго чужым, прынамсі, абы-якавым да праяваў маніі велічы. А якім ён будзе для нас і ці будзе ён калісьці наш — гэта ўжо зусім іншая гісторыя.
КНІГІ ОНЛАЙН
