Звыклае зло
Віталь Тарас
Выдавец: Наша Ніва
Памер: 311с.
Мінск 2007
Гэтая краллёная карта цяпер бітая крамлёў-скім кіраўніцтвам. Ніякай дэмакратыі, акрамя су-вэрэннай (гэта значыць — дэкаратыўнай) у ра-сейскай палітычнай пэрспэктыве не прадугледж-ваецца.
Беларусам даўно насьпеў час самім пачаць ад-будоўваць дэмакратыю для ўласнай краіны, аба-піраючыся на эўрапейскую гісторыю і традыцыі. Расейскія інтэлектуалы-дэмакраты празаходні-цкай арыентацыі, загнаныя, як і ў Беларусі, у рэ-зэрвацыі ў выглядзе некалькіх інтэрнэт-выдань-няў, газэт і тэлерадыёстанцыяў, нічым ужо тут не дапамогуць беларусам.
А вось дэмакратычныя пераўтварэньні ў Бе-ларусі, наадварот, могуць паслужыць выразным сыгналам для руху ў бок пазытыўных зьменаў у Расеі, прынамсі, да больш адэкватнага ўспры-маньня ёй свайго месца і ролі ў сучасным сьвеце.
Вольная дэмакратычная Беларусь можа па-спрыяць і адраджэньню ідэалаў «аранжавай рэ-валюцыі» ва Украіне, больш хуткай інтэграцыі і адзінству Эўропы, што зусім немалаважна ў сьвя-тле пагрозаў XXI ст.
Для таго каб іх адолець, важна разьвітацца са спадчынай мінулага. Дэмакратызацыя Беларусі павінна стаць фінальным акордам вызваленьня Ўсходняй Эўропы ад расейскага камунізму, якое пачалося пасьля падзеньня Бэрлінскай сьцяны.
205
Магчыма, сёньня гэта падаецца ўтопіяй. Але ж XX стагодзьдзе — разам з антыўтопіямі Замяціна, Кёстнэра і Орўэла, кожная зь якіх спраўдзілася ў яшчэ больш жудаснай рэчаіснасьці, — павінна не-калі скончыцца, каб саступіць месца новай эпосе.
I чаму б гэтаму ня здарыцца ў Беларусі?
Наша Ніва. 2007. 23 лютага.
206
Personalia
Рожденный под знаком Водолея
Ода отцу (К 75-летню co дня рождення Валентнна Тараса)
Напнсать об отце еіце труднее, чем напнсать о самом себе. Ведь вопрекн законам логнкн, отец — это та часть душн, которая бесконечно больше те-бя самого. Для меня это целая вселенная, вне ко-торой даже трудно себя представнть. Да н труд-но оценнвать обьектнвно родного человека, ко-торого знаешь всю свою жнзнь, н черты которого сталн настолько знакомымм н прнвычнымн, что как бы перестаешь нх уже замечать.
Но разве задача в том, чтобы опнсать какне-то бытовые прнвычкн н прнстрастня моего отца, нарнсовать его пснхологнческнй портрет? Для этого нужно быть мастером слова — по крайней мере, не меньшего масштаба, чем он сам.
Мне посчастлнвнлось наблюдать, как отец вме-сте с Карлосом Шерманом переводнл на русскнй язык роман одного нз велнчайшнх пнсателей со-временностн Габрнеля Гарсна Маркеса «Осень патрнарха». (Он был впервые опублнкован в жур-нале «Неман» прн Андрее Макаенке.) Отец, не зная нн слова по-нспанскн, заставнл своего соав-тора, для которого нспанскнй был родным, зачн-тывать вслух целые главы нз романа, чтобы по-чувствовать рнтмнку этой необыкновенной ла-тнноамернканской прозы. А уж как он работал
209
co словом в понске нанболее адекватного пере-вода... Вндеть н слышать это было нногда мучн-тельно, а нногда — просто подлннным наслажде-ннем!
Отец до снх скромно яменует себя не поэтом, не прозанком, а «просто» лнтератором. Но не каж-дый лнтератор так чувствует слово н так мастер-скн владеет нм. Повесть «Первая молння», напе-чатанная когда-то в журнале «Юность», мне не очень понравнлась — наверное, «не оправдалнсь» мон подростковые ожндання прочнтать что-то более прнключенческое, более наполненное дра-матнческнмн событнямн — в моем тогдашнем представленнн, разумеется. А тут, в сушностн, нс-торня первой мальчншеской любвн... Но на са-мом деле, опнсанне войны как чего-то обыденно-го н в то же время — полного оіцуіцення гнгант-ской, нечеловеческой беды, всенародной трагеднн осталось во мне после прочтення той повестн. Ос-талось надолго, навсегда — так же, как от отцовс-кнх рассказов «Последняя корова» м «Необык-новенная смерть».
Конечно, не только проза, но н устные расска-зы отца — о том, как он ушел в партнзаны, как воевал (в одном нз рассказов опнсано, как он убнл первого н, наверное, едннственного в своей пар-тнзанской бнографнн фрнца), фотографня отца — тогда еіце четырнадцатнлетнего пацана, смеюіце-гося, в пнлотке набекрень, формнровалн мое по-ннманне о мннувшей войне. Войне такой дале-кой н такой блнзкой. Благодаря отцу, в первую очередь, я понял, что война — это не блеск меда-лей н погон, не экранный геронзм, не выспрен-ннй патрнотнзм казённых речей, а просто «чёр-ная работа». Так об этом поется в одной нз песен,
210
что вошлн в его лнтературную компознцню «Че-рез всю войну». Он работал над этой компознцн-ей вместе с Владнмнром Мулявнным, н она ста-ла потом одной пз лучшнх концертных программ «Песняров».
ІІменно это поннманне трагнзма войны как протнвоестественного наснлня н жестокостн н в то же время — обязанностн сражаться с фашнз-мом как морального нмператнва кажется мне под-лннным, непрндуманным геронзмом.
Его лучшнм другом много лет был поэт-фрон-товнк Наум Кнслнк. Когда-то мне трудно было представнть себе нх не вместе. Н только преда-тельскн ранняя, нелепая смерть друга сумела раз-лучнть нх. Да, онн всегда спорнлн между собой. Да, в последнне годы, особенно после падення советской нмпернн, онн все чаіце не находнлп взанмопоннмання по самым, казалось бы, про-стым н ясным прежде вопросам. Но этн вопросы мучнлн н мучают, наверное, всех людей старше-го поколення — по крайне мере, тех нз ннх, кто не потерял способность чувствовать н мыслнть. Но оніі всегда былн предельно честны перед со-бой п перед другнмн. Н это то, чего, быть может, так не хватает поколенню нынешнему...
Нз-за этой черты, нз-за бескомпромнссностн характера, нз-за прнвычкн говорнть правду в гла-за, невзнрая на лнца, у отца всегда былн н есть врагн. Онн добнваліісь запрета на его повестн, его кпносценарпп. Последннй, совсем недавннй запрет, коснулся телесерпала, посвяіценного юбп-лею Победы. Запрета добнлнсь... ветераны, кото-рым не по нутру оказалась правда о войне.
Так называемые «братья по цеху» (пнсатель-скому) не любят его острый язык. Да еслн бы
211
только это... Кто-то ставнт в упрек отцу его ев-рейскне корня, кто-то вйдйт в нем «белорусско-го нацноналнста», кто-то, наоборот, счнтает слйш-ком русскйм. Да Бог с нймй. Куда важнее, что к его слову прйслупшвалйсь, высоко ценйлй друж-бу с нйм Алесь Адамовмч й Васйль Быков. Этйх людей называют «совестью нэцйй». Н я, нйсколь-ко не покрйвнв душой, могу сказать, что й мой отец прннадлежнт к этой замечательной когор-те. Отец учял меня нйкогда не юлйть. He пытать-ся сглажнвать протйворечйя, стараться смотреть правде в глаза, какой бы страшной она нй была.
Трагаческая правда состойт в том, что поколе-нне моего отца уходйт... Говорят, мйнувшая йс-торнческая эпоха была эпохой Водолея.
Сохранйть бы хоть частйчку того светлого, йс-полненного высокого благородства, что переда-лй нам нашя отцы...
Газета «Авйв», февраль 2005 г.
212
Быкаў у Празе
Рэмінісцэнцыя
Гэта не ўспамін. Год — занадта малы тэрмін, каб канчаткова звыкнуцца з думкаю, што Быка-ва больш няма, і што гаварыць аб ім трэба ў міну-лым часе. Ды й увогуле гэта толькі лічыцца, што мэмуары пішуцца, каб пакінуць нашчадкам праў-ду аб падзеях ці асобах. Часьцей за ўсё, сьвядома ці падсьвядома, аўтар успамінаў зьвяртаецца да сваіх сучасьнікаў. Таму даведваемся мы з успа-мінаў больш не пра тых, каму яны прысьвечаныя, а пра таго, хто іх пісаў. I тут ужо ўсё залежыць ад маштабу асобы аўтара. Чым меней маштаб — тым болей на першы плян выходзяць эгаістычныя мэ-ты альбо інтарэсы асобных партыяў ці груповак.
Ёсьць і яшчэ адна акалічнасьць, якая не дазва-ляе называць гэтыя нататкі ўспамінам. У тыя не-калькі тыдняў, цягам якіх давялося больш-менш часта й шчыльна кантактаваць з Васілём Быка-вым у Празе, я не рабіў ніякіх запісаў — нават на паперы. (Застаўся толькі відэазапіс, зроблены пад-час шпацыру Быкава ў каралеўскім парку «Стро-маўка».) Напэўна, гэта была памылка. Але паколь-кі я ведаў ужо тады аб характары хваробы пісь-меньніка, мяне чамусьці перасьледавала прымх-лівае пачуцьцё, што занатоўваць словы Быкава на будучыню, «для гісторыі» — значыць нейкім
213
чынам «выкарыстоўваць момант» і тым самым, міжволі, думаць не аб жыцьці, але аб сьмерці, як бы прысьпешваць яе.
У кожным разе не прэтэндую на дакумэнталь-нае апісаньне апошніх дзён перабываньня Бы-кава на чужыне. Пра гэтыя дні не аднойчы пісалі ўжо і яшчэ не аднойчы, пэўна, напішуць журна-лісты беларускай рэдакцыі радыё «Свабода». Ча-стка матэрыялаў, датычных таго пэрыяду, знайш-ла адлюстраваньне ў кнізе « Быкаў на «Свабодзе». Пра той пэрыяд ёсьць успаміны майго бацькі — Валянціна Тараса.
Трэба зазначыць, што да вясны 2003 г. мне да-водзілася разам зь іншымі супрацоўнікамі радыё сустракацца з Быкавым усяго некалькі разоў. У асноўным гэта тычылася творчых абавязкаў. Але ў тую вясну воляю абставінаў здарылася так, што нам з жонкаю пашчасьціла некалькі разоў дапа-магаць Васілю Быкаву і ягонай жонцы Ірыне ў вы-рашэньні некаторых побытавых і мэдычных пра-блемаў. (Калі я кажу «нам», дык прыпадабняюся пэрсанажу вядомай байкі, які казаў: «Мы аралі». Бо, насамрэч, усімі практычнымі справамі займа-лася мая жонка Алена, а я толькі прысутнічаў пры гэтым ці выкарыстоўваўся ў якасьці насільшчыка.)
Зноў жа, не хачу й ня маю права апісваць гісто-рыю хваробы пісьменьніка ці яе фізыялягічныя праявы. Mary толькі засьведчыць выключную мужнасьць Васіля Быкава. Пры гэтым ягоны стаі-цызм ня меў нічога агульнага зь нейкай позай аль-бо патасам. Як і яго літаратурныя героі, ён быў абсалютна пазбаўлены чагосьці напускнога, разь-лічанага на публіку.
За некалькі дзён перад тым, як легчы ў шпіталь на апэрацыю, Васіль Быкаў з жонкай запрасіў
214
нас — майго бацьку, зь якім даўно сябраваў, а так-сама мяне з маёй жонкай — павячэраць. Ён пра-панаваў нам самім выбраць рэстарацыю, за ста-лом увесь час настойваў, каб мы выбіралі тое, што нам найбольш падабаецца. Сам ён у той вечар еў у сваё задавальненьне, піў піва, якое яму лекары апошнім часам піць забаранялі, ды й ня толькі пі-ва. Ірына Міхайлаўна, натуральна, была гэтым вельмі ўстрывожаная, увесь час спрабавала спы-ніць гэткае злоснае парушэньне рэжыму. Быкаў тыя спробы рашуча спыняў. Рабіў ён гэта зь мяк-кай усьмешкай на твары, але досыць жорстка. Уво-гуле, пры больш блізкім знаёмстве рабілася ясна, наколькі няпросты быў гэты чалавек у побыце. За мяккасьцю ды інтэлігентнасьцю нярэдка хавала-ся ўпартасьць, нежаданьне саступаць першым, часам нават капрызьлівасьць. Канечне, свой адбі-так на яго накладала тады ўжо цяжкая хвароба.
КНІГІ ОНЛАЙН
