Звыклае зло
Віталь Тарас
Выдавец: Наша Ніва
Памер: 311с.
Мінск 2007
Так што, «асьмелюся дакласьці», мая завочная любоў да Чэхіі пачалася яшчэ ў падлеткавым уз-росьце.
Мадона й турысты
На самьш пачатку 60-х мая маці зьезьдзіла ў турпадарожжа ў сацыялістычныя краіны: Баўга-рыя, Югаславія, Чэхія, ГДР. Вярнулася ў поўным захапленьні — асабліва ад Чэхіі. Памятаю ейны аповед пра тое, як у нейкім рэстаране ў Празе іх, групу турыстаў з СССР, нечакана сустрэлі ава-цыяй. Разгубленыя турысты не маглі зразумець, у чым справа, пакуль не пачулі: «Гагарын! Гага-рын у космасе!» ( Хачу зазначыць, жарт «Мас-калі ў космас паляцелі! — Як, усе?» народзіцца значна пазьней).
Тады многія падыходзілі да «рускіх», паціс-калі рукі, сувалі ім у рукі цукеркі. Магчыма, са-вецкіх турыстаў вадзілі па нейкіх асаблівых рэс-таранах, магчыма, дом, куды іх вадзілі ў госьці да
259
звычайнай чэскай сям’і, доўга падбіраў які-не-будзь «капітан Зэман». Але ж калі маці пасьля гасьцей знайшла ў кішэні свайго плашча некалькі чэскіх кронаў, падкладзеных туды цішком чэс-кай гаспадыняй, — яна расплакалася. Бо чэхі жы-лі тады не нашмат лепей за «славянскіх братоў».
Ад тае паездкі засталіся альбом з чорна-белымі фатаграфіямі Прагі, драўляны флякон з ружовым алеем зь Вялікага Тырнава і каталёг «Дрэздэн-ская галерэя» з рэпрадукцыямі на шыкоўнай крэйдавай паперы. I сярод іх — гэта было чараў-ніцтвам! — каляровыя «Сікстынская Мадона» Рафаэля і «Сьпячая Вэнэра» Тыцыяна. Дагэтуль памятаю адчуваньне мяккага цяпла, якое, здава-лася, сыходзіла ад тых рэпрадукцыяў. Усяго толь-кі рэпрадукцыяў. Тыя карціны наяве мне давяд-зецца ўбачыць толькі гадоў праз трыццаць, у са-мой Дрэздэнскай галерэі. А яшчэ праз два гады прыйдзе жахлівая навіна: Дрэздэн затапіла, і шэ-дэўрам жывапісу пагражае гібель. Які фантастыч-ны лёс у карцінаў! Схаваныя ў штольнях гітле-раўцамі, якія зьбіраліся іх затапіць, палотны былі знойдзеныя савецкімі вайскоўцамі, вывезеныя ў Маскву, потым вернутыя ў Дрэздэн.
Пры мне група турыстаў з Ізраілю, відавочна эмігрантаў з былога СССР, многія зь іх — напэў-на, нашчадкі ахвяраў Галякосту, дапытвалася ў гідэсы: колькі каштуе «Сікстынская Мадона»? Мадона пяшчотна ўсьміхалася сваёй крыху тры-вожнай усьмешкай. Мабыць, карціны геніяльных майстроў здольныя нешта прадчуваць ці аб нечым папярэджваць?
He магу тут не згадаць яшчэ адной загадкавай па сваёй моцы карціны — гэта «Мона Ліза». Хоць Леанарда пісаў жанчыну зусім зямную й сьвец-
260
кую, узьдзеяньне партрэта на гледача ўражвае. Нехта можа сказаць, што на нас узьдзейнічае не сама карціна, а яе папулярнасьць, легенда, якая даўно разышлася ў мільёнах рэпрадукцыяў. Але так можа сказаць толькі той, хто ня бачыў арыгі-налу.
Звычайна, непасрэдны кантакт з шэдэўрам крыху расчароўвае — прынамсі, у першы момант, калі выяўляецца, што твае чаканьні не супадаюць з уражаньнямі, і табе становіцца нават крыху со-рамна за гэта. Але гэтым разам усё было наадва-рот.
Уявіце сабе звычайную белую сьцяну зь не-вялічкай карцінай на ёй. Перад карцінай мітусіц-ца натоўп, заднія, як заўсёды, налягаюць на пя-рэдніх, каб тыя ішлі далей. А пярэднія шэрагі не расступаюцца, не — яны расьцякаюцца пад на-ціскам, нібы пратаплязма, якую не прапускае нейкае нябачнае магнітнае поле. Нішто — ні шту-чнае электрычнае сьвятло, ні адмысловае брані-раванае шкло, у якое запакаваная карціна, ні шор-гат сотняў ног, ні шэпт соцень галасоў, ні ўспышкі фотаапаратаў, ні мітусьня і штурханіна — нішто не перашкаджае гледачу ў спатканьні з карцінай. 3 Монай Лізай? Ня ведаю. Я ня ведаю, хто пазі-рае на нас з партрэту, напісанага Леанардам. Гэта ня ёсьць важна. Я ведаю адно і абсалютна даклад-на — карціна выпраменьвае калясальную фізыч-ную энэргію. Вакол яе існуе нейкае станоўчае бія-поле высокага напружаньня. Тысячы людзей ідуць паглядзець на ўсьмешку Моны Лізы, як ма-тылькі ляцяць на сьвятло. Альбо як пацукі ідуць на гук чароўнай дуды, забываючыся на ўсё...
На падлозе пад карцінай поўна сьмецьця: ува-ходныя білеты ў Люўр, схемы-паказальнікі, цу-
261
керкі, фанцікі, дробныя купюры, яшчэ нейкая драбяза... Людзі ня ведаюць, як выказаць тое, што яны адчуваюць. Яны агаломшаныя, як пасьля до-зы нейкага наркотыку. А ў Люўры ж яшчэ некаль-кі тысяч шэдэўраў!
Праўду кажучы, варта было б стварыць асоб-ны музэй Моны Лізы.
He абавязкова губляць час у гіганцкай шмат-гадзіннай чарзе, якая зьмяёй уецца вакол славу-тай шкляной піраміды перад Люўрам. Хоць бы таму, што зусім побач ёсьць яшчэ адзін уваход, дзе заўсёды зусім няшмат людзей. Але дзе гэты ўваход — не скажу, бо, па-першае, няма гарантыі, што пасьля гэтага і там ня ўзьнікнуць даўжэзныя чэргі. А па-другое, можа быць, і варта хоць раз у жыцьці пастаяць у чарзе за чымсьці такім, на што цяжка знайсьці тлумачэньне. Вось, кажуць, амэ-рыканцы і японцы ходзяць у музэі толькі дзеля таго, каб адзначыцца. Маўляў, калі-небудзь, у старэчым узросьце прыемна будзе сказаць сваім праўнукам: а ведаеце, я бачыў «Мону Лізу» збліз-ку! А больш нічога ў маім жыцьці і не было. А што можа быць БОЛЬШ за гэта?
Усьмешка без ката
Між іншым, наконт мастацтва сакральнага й сьвецкага. У Ватыкане, у залі з росьпісамі Міке-лянджэлё на тэму Страшнага суду ўвесь час ста-іць неверагодны шум. I гэта пры тым, што на кож-ным кроку строгія надпісы «Сілянс!» (Цішыня). Пагрозьлівае шыканьне наглядніка дзейнічае, але нядоўга. Праз пару сэкундаў зноў пачынаец-ца чалавечы гоман. У чарзе да Чорнай Мадоны ў Мансэраце чамусьці найбольш разьвязна й шум-на паводзяць сябе турысты з каталіцкай Польшчы.
262
Ля «Моны Лізы» ўсе замаўкаюць — нават га-манлівыя японцы.
Аляксандар Генісі ў сваёй «Бабілёнскай вежы» проціпастаўляе эўрапейскаму жывапісу стара-жытны кітайскі пэйзаж — зь ягоным культам пры-роды, недасказанасьцю і вокамгненасьцю. Павод-ле лёгікі аўтара, вечны сэнс шэдэўрам заходняй культуры надае «рама»: карціны старых майст-роў для нас тым больш каштоўныя, чым больш раскелінаў пакрывае ляк на паверхні палатна і чым больш цьмянымі становяцца фарбы. А вось усходнія майстры імкнуліся зафіксаваць імгнень-не, і таму іх творы жывуць дагэтуль.
Мне, напрыклад, не зусім зразумела, да якой культуры належыць геніяльная драўляная скуль-птура пісца, выстаўленая ў Люўры, — да культу-ры Старажытнага Эгіпту (хто ўспомніць адразу, якой менавіта эпохі або царства?) ці да сучаснай заходняй культуры таксама? I ці дадаюць нешта да эстэтычнай асалоды ад гэтага шэдэўру нейкія раскеліны, калі яны (крый Божа!) утварыліся ў матэрыяле, зь якога зроблены?
Чаму твары з палотнаў Гальбэйна-малодшага ці ван Эйка гэтак нагадваюць твары сучасьнікаў? (Здаецца, сёньня раніцай побач са мной у трам-ваі ехаў юнак, які быццам сышоў з тагачаснай карціны). Можа, таму што чалавек за апошнія пяцьсот гадоў зусім не зьмяніўся? Ці мастакам удалося адлюстраваць родавыя рысы чалавека?
Узяць малюнак Дзюрэра «Дзядоўнік». (Ён, дарэчы, шмат гадоў таму выстаўляўся ў Менску. Так што, сапраўды, ня ўсё толькі кепскае было ў Савецкім Саюзе за камуністамі.) Дасканаласьць малюнка ўражвае — ён можа быць ілюстрацыяй у падручніку батанікі. Але хіба расьліну маляваў
263
Дзюрэр? У сучаснага гледача пры поглядзе на малюнак узьнікаюць асацыяцыі з кустом дзядоў-ніку ў Талстога ў ягоным «Хаджы-Мураце». Зусім не хачу сказаць, што Талстой натхняўся малюн-камі Дзюрэра. Я аб тым, што рэалістычнае мас-тацтва таксама ёсьць тайнай, пры ўсёй быццам бы «даступнасьці» яго для гледача. Дзядоўнік у Дзюрэра — гэта больш, чым расьліна ці характар. Гэта цэлы сусьвет.
Ня ўпэўнены, што Леанарда зафіксаваў на партрэце Моны Лізы менавіта імгненьне — вы-падковую ўсьмешку сваёй знаёмай, дамскі кап-рыз, так бы мовіць. А што да пэйзажу, на тле якога сядзіць дама, дык ён абсалютна невыразны. Кож-ны мастацтвазнаўца прызнае, што да Вінчы ня быў вытанчаным майстрам пэйзажу. Ды й наа-гул сучасьнікі вялікага мастака мала ўвагі нада-валі гэтаму жанру. Леанарда гэтая дэталь карці-ны цікавіла найменш. Тут увогуле няма прывязкі да часу й мейсца — нават адзеньне знатнай дамы не прыцягвае асаблівай увагі гледача. Толькі твар. I чым больш на яго глядзіш, тым болей страчвае значэньне, ці ёсьць гэта менавіта жа-ночы партрэт. Усе вядомыя спэкуляцыі на тэ-му, ці не маляваў Леанарда пад выглядам Мо-ны Лізы свой аўтапартрэт, ідуць ад нашай ня-здольнасьці спасьцігнуць таямніцу. Тую самую тайну, пра якую піша і Геніс, але ў якой ён ча-мусьці адмаўляе заходняму клясычнаму мастац-тву.
У выявах сьвятых пол ня меў значэньня. Па-радаксальнае выключэньне — Мадона, якая кор-міць Хрыста-немаўляці. На партрэце дзёрзкага Леанарда да Вінчы гэта цалкам рэальная, зямная жанчына. А вось у нібыта сьвецкім партрэце Mo-
264
ны Лізы пол зноў траціць сваё значэньне і сэнс. Ну, амаль што траціць...
Па-сутнасьці, Леанарда ўдалося, кажучы мо-вай Льюіса Кэрала, выявіць «усьмешку без ката».
Дарэчы, нехта зь вялікіх фізыкаў — Нільс Бор, здаецца, — ужыў гэтае паняцьце да элемэнтар-най часьцінкі, якая завецца «нэўтрына». Нэўтры-на мае нулявую масу і ня мае зараду. Пры гэтьш яна мае цалкам выразную характарыстыку, якая называецца «сьпінам» — гэта значыць кірунак вярчэньня. Інакш кажучы, нешта, што немагчы-ма выявіць, ці адчуць звычайнымі прыборамі — тое, «чаго няма», тым ня менш, круціцца вакол сваёй восі ў строга вызначаным кірунку. Сьпін — гэта і ёсьць усьмешка без ката.
Моны Лізы таксама даўно няма (ды й ці была яна ўвогуле?). А яе ўсьмешка ёсьць. А тое, што яна растыражаваная ў мільёнах асобнікаў «шыр-спажыву», нічога ня значыць. Пра існаваньне нэўтрына ведае кожны школьнік. Што не азна-чае, што кожны школьнік можа мець паняцьце пра сьветабудову.
Але ж вярнуся яшчэ на хвіліну ў Дрэздэн. Ак-рамя каралеўскага комплексу Цьвінгер, у які ўва-ходзіць і Дрэздэнскай галерэя, у сталіцы былога каралеўства ад таго часу, бадай, не засталося нічо-га. Ёсьць, праўда, малочная XVII ст., пра якую напісана ва ўсіх даведніках. Мы неяк з жонкай вырашылі пайсьці туды. Перайшлі праз мост, дайшлі да нейкага трамвайнага кальца. Старое саксонскае места скончылася, пачаўся стары «гэ-дээраўскі» горад. Дзесяцігодзьдзямі не раманта-ваныя дамы ў раскелінах, з аблупленай фарбай, шэрыя жалезабэтонныя баракі, трава прабівае ас-фальт, ліхтары з разьбітымі шкельцамі, сьмецьце
КНІГІ ОНЛАЙН
