Звыклае зло
Віталь Тарас
Выдавец: Наша Ніва
Памер: 311с.
Мінск 2007
278
Ведаць трэба дакладна, цьвёрда і на памяць. Бо калі вы будзеце кіравацца надпісамі ў падземных пераходах, то дакладна прыйдзеце менавіта туды, куды вам ня трэба. Наагул, пасьля пятага-шоста-га павароту ў падземных камунікацыях вы спа-чатку губляеце арыентацыю, а потым — і жадань-не куды-небудзь ехаць. Бо ўсе вашыя спробы вярнуцца туды, адкуль вы пачалі ваш шлях, за-стаюцца марнымі. Больш за тое, кожная ваша пе-расадка зь лініі на лінію, што, на Вашу думку, мусіць наблізіць вас да мэты ці, прынамсі, ад-праўнога пункту, толькі аддаляе вас ад надзеі ка-лі-небудзь выбрацца на паверхню. У адзін з мо-мантаў у цягніку (вы па сваёй наіўнасьці й не заў-важылі, як незалежна ад вашай волі перайшлі зь лініі мэтро на чыгуначную галіну), у вагоне, на-бітым звар’яцельші брытанскім маладзёнамі (і як толькі зь іх вырастаюць потым стрыманыя халод-ныя брыты?), вы даведваецеся ад аднаго зь іх, што вам трэба ў процілеглы бок. I вось вы выход-зіце і бачыце сябе на пэроне ці, хутчэй, у пекле, дзе ў белых аблоках пары (адкуль толькі яна ўзя-лася?) у паўцемры стаіць нейкае інфэрнальнае двухпавярховае, падсьвечанае знутры д’ябальскім сьвятлом, даўжэзнае збудаваньне, якое раптам аказваецца электрычкай на Марсэль. Але нам ту-ды ня трэба.
На свой турыстычны аўтобус, які вяртаўся ў Прагу, мы пасьпелі за хвіліну да ад’езду.
У чужым гародзе, вядома, і бульба заўсёды буйнейшая і кветкі прыгажэйшыя. Заўсёды зда-валася, што на Захадзе — ды хоць бы і ў Поль-шчы — людзі спрэс культурныя, выкшталцоныя, ветлівыя, месца жанчынам і старым заўсёды са-ступаюць. (Як казала вясковая знаёмая маёй ма-
279
ці, «каталікі — гэта тыя, што відэльцамі ядуць».) У сапраўднасьці ўсё крыху інакш.
Па-першае, натоўп — ён і на Захадзе натоўп. На вуліцы ці ў транспарце не да сантымэнтаў. Па-другое, цягам апошняга дзесяцігодзьдзя ці ня большую частку гэтага натоўпу сталі складаць уцекачы з Усходу (і ня толькі эўрапейскага). Эмі-грантаў з гарачага Поўдню там і раней хапала. Ад-паведна, норавы мяняюцца.
Нязьменным застаецца адно: розьніца стэрэа-тыпу паводзінаў. Савецкі чалавек (усе мы родам з СССР), кім бы ён ні быў паводле сацыяльнага паходжаньня, прафэсіі ды сьветапогляду, — істо-та калектыўная ды яшчэ выхаваная на мільёне інструкцыяў, умоўнасьцяў, дазволаў і забаронаў. Таму і мітусімся: у краме, у кавярні, у банку, у транспарце. Хто там ззаду, ці ня трэба кагосьці прапусьціць наперад, ці не зайшлі вы ў непатрэб-ны час у непатрэбнае мейсца, ці не пачуеце во-кліч: «Вас тут не стаяла»? А ці выходзіце вы на наступным прыпынку? А вось тая бабулька на-перадзе — яна выходзіць? Гэткіх словаў вы ніколі не пачуеце ў праскім трамваі, ці аўтобусе, ці мэт-ро, хоць людзей там бывае ня менш, як у менскім. Усе, каму трэба, выйдуць, каму трэба — увойдуць. I мейсца жанчыне ніхто не падумае саступіць. Заходні чалавек наагул вас не бачыць ва ўпор, нават калі вы будзеце стаяць тварам у твар. Толькі калі яму будзе трэба, ён вам усьміхнецца й нешта запытае — напрыклад, як прайсьці ў бібліятэку? Ва ўсіх астатніх выпадках вас няма. Наагул ніко-га няма, акрамя яго самога. Ён будзе лічыць гро-шы, не адыходзячы ад касы, столькі, колькі яму трэба. I рэчы свае на вакзале пакладзе там, дзе яму (а ня іншым) зручна. I сядзе там, дзе яму хочацца.
280
Ён не дэманструе сваёй незалежнасьці, ён нарадзіў-ся й вырас незалежным чалавекам, індывідуаль-насьцю. Кепскай ці добрай — гэта ўжо іншая рэч.
Нараджэнца СССР заўсёды лёгка вылічыць у натоўпе ў Эўропе па насьцярожанасьці позірку і пэўнай здранцьвеласьці рухаў. Чым больш ён ста-раецца не вылучацца з натоўпу і паводзіць сябе натуральна, разьняволена, тым больш кідаецца ў вочы, што ён — чужы сярод чужых.
Як я ўжо казаў, эмігрантаў зь Беларусі, Украі-ны й Расеі можна пазнаць па скураных куртках, якія зрабіліся амаль што спэцвопраткай, мацю-ках і кароткіх стрыжках. Але ёсьць і адрозьненьні. Украінцы амаль заўсёды размаўляюць на сваёй роднай мове. Беларусы — амаль ніколі. Часьцей за ўсё яны проста маўчаць.
Неяк за савецкім часам давялося ехаць кам-паніяй на таксоўцы зь Ялты ў Сімфэропаль (спа-зьняліся на самалёт). Таксіст — чалавек з паўднё-вым тэмпэрамэнтам, хоць і не каўказец, адразу пачаў сыпаць жартамі, гісторыямі, хохмамі. Гава-рыў толькі ён адзін. Праз хвілінаў дваццаць ён раптам спытаўся:
— Слухайце, вы адкуль? — Ды зь Менску мы. — А, беларусы! — радасна здагадаўся таксіст. — А я думаю, скуль жа такія маўчуны могуць быць.
Маўклівасьць для беларуса ня рыса характа-ру, сярод сваіх ён можа быць вельмі гаваркі. Гэта суворая неабходнасьць. Беларус і ў сябе дома па-водзіць сябе, як на акупаванай тэрыторыі. Таму «язык мой — вораг мой», «знаходка для шпіёна». Што ўжо казаць пра замежжа, дзе ўсё вакол чу-жое, усё не сваё.
Трапіўшы ў варожае асяродзьдзе, беларус, ад-нак, пачынае лічыць усіх астатніх беларусаў, якія
281
прыехалі ў нейкую аблюбаваную ім краіну раней за яго, амаль што сваякамі. Ну, ня тое што свая-камі — хутчэй, людзьмі, якія абавязаныя табе да-памагчы. Абраўшы Чэхію для палітычнага пры-тулку ды заручыўшыся даведкай у якой-небудзь філіі БНФ пра сваю апазыцыйную дзейнасьць, едзе беларус у Прагу — не кудысьці яшчэ, а мена-віта ў сталіцу. У Празе ўцякач ідзе адразу не ў паліцыю здавацца, што было б лягічна, а да суай-чыньніка, які тут працуе (і пра эміграцыю, дарэ-чы, нават ня думае). Маўляў — дапамажы, брат-ка: як тут і што? Дзе даюць грошы, кватэру, пра-цу? Калі даведваюцца, што твая праца ніякага дачыненьня да іміграцыйных службаў ня мае, што запрасіць яго жыць да сябе ў хату ты не зьбіраесь-ся, таксама, як і прапаноўваць грошы альбо пра-цу, беларус страшэнна крыўдзіцца, лічыць цябе буржуем і здраднікам радзімы, якую ён толькі што пакінуў. У імя Бацькаўшчыны, зразумела. Але асабліва моцна беларус крыўдуе на тутэйвіыя ўлады — гэта значыць, на чэхаў. Яны і бюракра-ты (на слова табе ня вераць, патрабуюць нейкія паперы), і скнары (кватэру адразу не даюць, спа-чатку прымушаюць жыць у лягеры для ўцека-чоў), і «кнедлікі» (ядуць рознае ташноцьце за-мест сала й дранікаў, а галоўнае — задарма ня кор-мяць).
Некаторы час беларусаў у Празе найчасьцей можна было сустрэць сярод распаўсюднікаў ту-рыстычных рэклямных улётак. Работа не пры-бытковая, але й ня цяжкая — заўсёды на сьвежым паветры ды яшчэ ў цэнтры. Але пасьля таго як праская мэрыя гэты від дзейнасьці ў Старым гора-дзе забараніла, улюбёны беларускі «бізнэс» захі-Рэў-
282
Найбольш здатныя паціху перасоўваюцца да-лей на Захад. Быў у Празе адзін уцякач, які атры-маў палітычны прытулак у Чэхіі, але потым аб-вінаваціў чэскія ўлады ў парушэньні ягоных ча-лавечых правоў і атрымаў прытулак у Бэльгіі. Але ж і ў Бэльгіі яму не спадабалася, і стаў ён прасіць палітычнага прытулку ў Швайцарыі. Чым скон-чылася ягоная эпапэя і на чым душа супакоіла-ся — ня ведаю.
Ведаю, што такіх вандроўнікаў зь Беларусі, якія праўдамі й няпраўдамі прасочваюцца ў Поль-шчу альбо ў Чэхію, адтуль — у Нямеччыну, ад-туль — у Галяндыю, адтуль — у ЗША, далей — паў-сюль, вельмі шмат. I нідзе няма краіны, якая цал-кам задаволіла б іх, бо паўсюль трэба: а) вучыць мову, Ь) працаваць і с) інтэгравацца ў тамтэйшае грамадзтва. А навошта інтэгравацца, калі хапае і дзясятка словаў на расейскай мове, каб паразу-мецца са сваімі? Што ж, для расейскай ці ўкраін-скай мафіі гэта не пытаньне. Мафія сапраўды ін-тэрнацыянальная. Вось толькі мафію звычайныя эўрапейцы ня любяць. I не за тое, што злачынцы-эмігранты не гавораць у большасьці сваёй на эў-рапейскіх мовах, а за тое, што яны забіваюць, ра-буюць і ўвогуле сядзяць на шыі ў астатніх эўра-пейцаў.
Савецкія партфункцыянэры вельмі абураліся падчас сваіх камандзіровак ці, скажам, адпачын-ку на Захадзе, калі там адбываліся якія-небудзь антыкамуністычныя акцыі пратэсту — напрык-лад, супраць уварваньня савецкіх танкаў у Чэха-славаччыну ці ў Аўганістан ці з-за адмовы Са-вецкага Саюзу выпускаць габрэяў у Ізраіль. «Ну, за што яны нас так ня любяць?» — выказваў шчы-рае неўразуменьне адзін такі чыноўнік у Менс-
283
ку. «А за што нас любіць?» — спыталіся неяк у яго ў адказ. Пытаньне засталося без адказу. Спра-ва ня ў тым, каб нас раптам узялі ды палюбілі на Захадзе. Справа ў тым, каб мы самі сябе любілі й песьцілі.
2002—2003, Прага—Менск
284
Блізу Далі
Паездка ў Фігейрэс
На чыгуначнай станцыі Фігейрэсу побач з гі-шпанскім чырвона-жоўта-чырвоным сьцягам лу-нае дзевяціпалосны, тых самых колераў, каталён-скі. I гэтак на ўсіх станцыях Каталёніі, кожная зь якіх абавязкова абвяшчаецца двойчы: спачатку па-каталёнску, потым па-гішпанску.
У душным нумары таннага прыморскага гатэ-лю вісіць выцьвілая ад сонца рэпрадукцыя карці-ны Далі «Ў пошуках чацьвертага вымярэньня». Подпіс пад рэпрадукцыяй на чатырох мовах — каталёнскай, гішпанскай, ангельскай і францус-кай.
Каталёнцы ня могуць дараваць вялікаму мас-таку, што ён пакінуў большую частку сваіх тво-раў у спадчыну ня роднай Каталёніі, а гішпан-скаму нацыянальнаму музэю «Прада» ў Мадры-дзе. He даруюць яму і захапленьня «каўдыльлё» Франка, які забараніў каталёнскую мову. Але ж каталёнцы, якіх называюць «шатляндцамі поў-дню», славяцца сваім практыцызмам і прадпры-мальнасьцю. Імя Далі сёньня прыносіць немалы прыбытак Каталёніі. Малюнкі ды эскізы маста-ка, якіх ён пакінуў па сабе безьліч, можна бачыць за памяркоўную плату ці ня ў кожным мястэчку на ўзьбярэжжы.
285
Агромністы аўтобус, поўны разнамоўных ту-рыстаў, лёгка ўзносіць цябе на вяршыню сьвя-той для ўсіх каталёнцаў гары Мансэрат. Тут, у глыбіні бэнэдыктынскага кляштару, можна да-крануцца да адпаліраванай да бляску мільёнамі дотыкаў міраносіцы ў руках «Чорнай Мадонны». Пасьля цішыні й прахалоды кляштару неўтайма-ванае сонца сьлепіць яіпчэ больш.
Уяўляеш сабе, як цяжка было дабірацца сюды пешкі гадоў трыццаць таму, калі не было яшчэ су-часнай аўтастрады, а дарогі Гішпаніі нагадвалі колішняе савецкае бездарожжа.
На пачатку 1940-х гадоў дзьвесьце вядомых інтэлектуалаў Каталёніі сабраліся на гары Ман-сэрат і напісалі адозву, у якой патрабавалі ад Фра-нка шанаваць правы чалавека і вярнуць незалеж-насьць іхнай рэспубліцы. Далі сярод падпісантаў не было й не магло быць. Але карціны ягоныя, як і работы Пікасо й Міро, ёсьць у тутэйшым музэі падарункаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
